İnsanlık varoluşu prestiji ile genel manada bulunduğu ortam ile ahenk içerisinde hareket etmiş, tabiatın kendisine sunduğu kaynakları imkân ve kabiliyetleri dahilinde kıymetlendirmiş, bu noktada adeta doğal istikrarın bir ögesi olmuştur. Lakin bilhassa de makineleşme ile başlayan süreçte üretimin kolaylaşması insan davranışlarındaki değişimler, daha konforlu ve rahat hayat beklentisi, süratli ömür tarzları üzere olgular tüketimi artırmış, bu durum doğal kaynakların fütursuzca kullanımına kapı aralamıştır.
Nitekim Birleşmiş Milletler Etraf Programı’nın (UNEP) 2021 yılında yayımladığı “Doğa ile Barışalım – Making Peace with Nature” temalı raporda da yalnızca son 50 yıllık süreçte doğal kaynakların sürece ve kullanımında 3 katlık artışla kaynak kullanımının yıllık bazda 90 milyar tona ulaştığı, birincil güç ve besin üretiminin emsal bir seyir izleyerek son yarım asırda 3 kat artış sağladığı belirtilmiştir.
Yoğun kaynak kullanımı gezegenin kendini yenileme kapasitesini aşmış, bu durum hiç kuşkusuz adeta canlı bir organizma üzere hareket eden dünyamızın ana sistemleri olan biyosfer (canlı küre), hava küre (atmosfer), su küre (hidrosfer), buz küre (kriyosfer), taş küre (litosfer) ortasındaki ahengin bozulmasına da yol açmıştır. Bilhassa de ısınma, barınma, aydınlanma, ulaşım üzere alanlarda kullanılan fosil kaynaklar atmosferdeki kirlilik yükünü artırmış; iklim değişikliği, hava kirliliği, su gerilimi üzere ekolojik istikrarın sarsılmasına yol açan hadiselerin yaşanmasına neden olmuştur.
Bu durum Global Ayak İzi Ağı (Global Footprint Network) tarafından her yıl nizamlı olarak hesaplanan dünya limit günü bilgileriyle de adeta teyit edilmiş durumda. Dünya Limit Aşım Günü temel itibariyle insanlığın cari yıl içerisinde talep ettiği ekolojik kaynak ve hizmetlerin gezegen tarafından sunulan kapasiteye ulaşım vaktini temsil eden bir gösterge. Son 50 yıllık periyotta ölçülen bu parametre sonuçlarına nazaran limit aşım günü 1990 yılında 11 Ekim, 2000 yılında 23 Eylül, 2010 yılında 21 Ağustos, 2020 yılında ise COVID-19 salgını ile adeta durağanlaşan dünyada 22 Ağustos, 2021 yılında 29 Temmuz ve son olarak içerisinde bulunduğumuz 2022 yılında ise 28 Temmuz olarak gerçekleşmiştir. Yani insanlık, dünyamızın 2022 yılı için kullanmaya sunduğu ekolojik kaynak ve hizmetleri yaklaşık 7 ayın sonunda tüketmiş, kalan 5 aylık mühlet zarfında ise temelinde bir sonraki yıl için sunulan kaynakları kullanmaya başlamıştır.
Mavi gezegende oluşan tahribatı ortaya koyan başka bir çalışma ise 2009 yılında İsveç merkezli Stockholm Dayanıklılık Merkezi (Stockholm Resilience Centre) tarafından yürütülmüştür. Çalışmaya nazaran dünyamızın sağlıklı ve inançlı bir ömür alanı olabilmesi için hayati kıymete haiz 9 alanda sınırlayıcı ögenin olduğu belirlenmiştir. Bunlar ortasında azot/fosfor akışı, biyoçeşitlilik kaybı, iklim değişikliği, atmosferik aerosol yükündeki artış, stratosferik ozon azalımı, tatlı su kullanımı, okyanus asitlenmesi üzere birçok hududun hâlihazırda aşıldığı belirtilmiştir.
”ATIK ÜRETİYORUZ”
İnsanlık hayatı kolaylaştırmak ismine geçmişten günümüze çok sayıda araç, yol, bina, fabrika, köprü, baraj, gemi, uçak ve daha kaç yapılar inşa etmiştir. Bunları da dünyanın sunduğu kaynakları kıymetlendirerek elde etmektedir. Lakin ne var ki tüm bu yapıların bir ömrü, bir dayanım ve verimli kullanım müddeti var. Hiçbirisi sonsuz bir kullanım ömrüne sahip değil. İçlerinde birkaç dakika kullanılan plastik türevli poşetler yahut birkaç günlük ömre sahip meşrubat şişeleri olabildiği üzere birkaç yüzyıl kullanım ömrü olan binalar olsa da en nihayetinde bu imalatların tamamı atık olma potansiyeline sahipler. Başka bir telaffuz ile günümüzde üretilen çabucak her eşya, her eser tıpkı vakitte birer atık.
Bugün büyük bir kurtuluş ümidi olarak gördüğümüz, güneş panelleri, rüzgâr türbinleri üzere yenilenebilir güç üretim ekipmanları çeyrek asır içerisinde yararlı kullanım ömrünü doldurarak atık haline geçecektir.
Dünya Bankası’nın 2018 yılında yayımladığı son rapora (What a Waste 2) nazaran global bazda 2,01 milyar ton atık oluşmuştur. Bu bedel kaba bir tabirle 800 bin olimpik havuzu doldurabilecek bir büyüklüğü temsil ediyor. Oluşan atığın yalnızca yüzde 20’sine yakın bir kısmı tekrar bedel zincirine dâhil edilirken yüzde 70’ini aşan büyük ölçüsü ise değerlendirilmeksizin gömülmektedir.
Amerikan Etraf Muhafaza Ajansı’nın (US EPA) “Katı Atıklarda Hacimden Tartıya Dönüşüm Katsayıları” isimli kılavuzunun temel alınması ile hesap yapıldığında gözden çıkarılarak açık yahut tertipli alanlara gömülen atıklar için her yıl en az 2 Tuvalu Adası büyüklüğünde bir alana muhtaçlık bulunmaktadır. Lakin dünyamız global sorun iklim değişikliği tesiri ile deniz suyu yükselmesi sonucu “yok olma tehlikesi” yaşayan Tuvalu Adası üzere iki ada büyüklüğündeki alanı hâlihazırda her yıl atıklara teslim etmektedir.
Bununla birlikte, her yıl plastiklerden elektronik atıklara kadar milyonlarca ton atık, altyapısı yetersiz ülkelere gönderilmektedir. Fakat değerlendirilmediği sürece atığın yer değiştirmiş olması tahlil sunmuyor.
Tüketimin bu derece seyretmesi halinde ise 2050 yılına geldiğimizde günümüz bedelinden yüzde 70 artışla 3,4 milyar ton katı atığın oluşması bekleniyor. Buna karşılık hâlihazırda 7,8 milyar olan dünya nüfusunun tıpkı süreçte yüzde 35 artışla 10 milyara çıkması bekleniyor. Nüfusun yüzde 30 oranında artarken atığın yüzde 70 oranında artması; kişisel tüketimin iki katı aşan bir yükseliş yaşayacağını gösteriyor.
Tüketimi tetikleyen ögelerden birisi de israf. Yalnızca besin bazında değerlendirdiğimizde BM Tarım ve Besin Örgütü’nün değerlendirmelerine nazaran dünyada üretilen besinin üçte biri kaybedilmektedir. Üstelik bu israf edilen kısmın büyüklüğü Dünya Besin Programına nazaran tıpkı vakitte yeryüzünde açlık çeken nüfusu tam dört defa besleyebilecek boyutta. Öbür eser kümelerinde da emsal bir durum var. Hala giyilebilecek tonlarca dokumacılık eserlerinin çöllere terk edildiği, tamir edilebilecekken kolay arızalar dolayısı ile çöpe atılan milyonlarca kulaklık, şarj aygıtı üzere ekipmanlar… Gereksinimi karşıladığı halde yeni modelin cazibesi ile sıklıkla yenilenen taşınabilir aygıtlar, araçlar ve öteki aksesuarları da buraya ek etmek mümkün.
Ancak hayatı kolaylaştıran, hayat standartlarımızı ve konforumuzu artıran bu eğilimler öteki taraftan dünyamızın sahip olduğu mükemmel dengeyi sarsmakta, karşılığında da tekrar insanlık olarak en büyük ziyanı bize vermektedir. Dolayısı ile ferdî tüketimlerin azaltılmasını, birtakım alışkanlıkların değişmesini içeren bir dönüşüm ve gelişimin yaşanması gerekmektedir.
”ÜRETİRKEN YOK EDİYORUZ”
Günümüzde çabucak hemen tüm eser kümelerinde adeta planlı bir eskitme metodunun benimsendiğini müşahede etmekteyiz. Elektronik aygıtların garanti müddetlerinin bitimini müteakip birtakım problemlerin baş göstermesi, dokumacılık üzere alanlarda da kısa müddet içerisinde yıpranmalar dolayısı ile yenileme gereksiniminin hissedilmesi en bariz örnekler olarak sunulabilir.
Markalar her sene yeni üretimler yapmakta, bu esnada mevcuda birkaç yeni özellik katmak suretiyle yeni modelleri piyasaya sürmektedir. Lakin genelde üretilen modellerin de kullanım ömürlerinin epeyce kısa olduğunu, bu zaviyeden de kamuoyunda planlı eskitme olarak söz edilen durumu yaşamaktayız. Elbette ki yeni dizaynlar, yeni üretimler yapılmalı. Lakin bunların modüler yapıda olanlarının tercih edilmesi, dizaynların bu açıdan zenginleştirilmesi kaynak verimliliği açısından da yararlı olacaktır. Keza eser ve eser aksesuarlarının tamir edilebilir formda üretilmesi de günümüzün muhtaçlıkları ortasında yer almaktadır.
Tüm bu ögeler hiç kuşkusuz “al-kullan-at kültürü” odaklı kalkınma ve büyüme metodunun birer doğal sonucu. Bu durum beraberinde bir yandan sayısız canlıya mesken sahipliği yapan ekosistemlerin tahrip edilmesine, bir yandan da tesir ve sayı bağlamında yükseliş kat eden çok hava olayları, sıcak ve soğuk hava dalgaları, kuraklıklar, yangınlar, seller üzere birtakım sorunları de beraberinde getirmektedir.
Dünya Meteoroloji Örgütü tarafından 2021 yılında yayımlanan “Hava, İklim ve Su Aşırılıklarından Kaynaklanan Vefat ve Ekonomik Kayıplar” isimli rapora nazaran son 50 yılda afet saylarının 5’e katlandığı, yaşanan bu afetler dolayısı ile de her gün 115 insanın hayatını kaybettiği üzere binlercesinin de yoklukla çabaya maruz kaldığı, tıpkı biçimde afetlerin tesiriyle günlük bazda 202 milyon Amerikan doları dolayında ekonomik kaybın yaşandığı belirtmektedir.
”DOĞRUSALDAN DÖNGÜSELE”
Refah düzeyinin yükselmesi gayesiyle yürütülen kalkınma siyasetleri geçmişte “al-kullan-at” kültürü ismi verilen doğrusal bir iktisat modeline dayanmıştır. Buna karşılık birebir devirlerde çevresel yatırımların ise genel manada büyümenin önünde bir set olduğu düşünülmekteydi. Meğer 1972 yılında yayımlanan “Büyümenin Limitleri –
Limits to Growth” isimli bir kitap kaynaklarımızın sonlu olduğu, tüketimin yüksek seyretmesi halinde ise çok uzak olmayan bir gelecekte büyük sorunların yaşanacağına işaret etmiş ve dünya kamuoyunda ekolojik istikrar için seslerin yükselmesine perde aralamıştır.
Bu sebeple, kullanılan hammaddelerin üretim zinciri boyunca ortaya çıkan atıklardan ayrıştırılıp tekrar kullanılması, su ve güç kullanımının azaltılması sonucu kaynak verimliliğinin teşvik edilmesi ve bunun için yenilikçi, kabul edilebilir teknoloji, süreç ve servislerin geliştirilmesi günümüz dünyasında kaçınılmaz bir hal almıştır.
Günümüz dünyasının karşı karşıya kaldığı iklim krizinden çevresel bozulmalara kadar çabucak her türlü ekolojik bozulmanın ana sebebi olan “al-kullan-at” algısı üzerine heyeti doğrusal modelden “ihtiyacın kadar al-kullan-değerlendir-tamir et-yenile-geri kazan” üzere atığın devre dışı kaldığı, temel kritik unsurların daima döngüde tutulduğu, başka ögelerin ise doğal bir formda biyolojik olarak dönüşümü ile çabucak hemen hiç zayiatın olmadığı tabiattan ilham alan döngüsel iktisat modeli bu noktada yeterli bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır.
”DOĞADAN İLHAM ALAN YAKLAŞIM”
Döngüsel iktisat, geçmişte alışılagelmiş lineer iktisattaki doğal kaynakların bilinçsizce kullanımı ve tüketimine dayalı bir anlayıştan çok; eser, materyal ve kaynak bedellerinin mümkün olduğunca müdafaayı, mevcut materyal ve eserlerin ömürlerini olabildiğince uzatmayı amaçlamaktadır.
Su yahut karbon döngüsünde olduğu üzere tabiatın kendi işleyişi içerisinde rastgele bir atık oluşmamaktadır. Tersine, bir canlının kullanmadığı yahut atık olarak addedilen çıktısının öbür bir canlının temel muhtaçlıklarının karşılanmasında kullanıldığı müşahede etmekteyiz. Döngüsel iktisat yaklaşımı da benzeri halde; daha çok üretmek yerine gereksinim olanı yahut bu noktada üretilmiş olanı daha aktif ve verimli kullanmayı teşvik eden bu istikametiyle de tabiattan ilham alan bir yaklaşım olarak karşımıza çıkmaktadır.
Döngüsel iktisat modeli elbette ki yalnızca geri dönüşüm olarak nitelendirilmemeli; pak enerjiyi, tekrar kullanılabilirliği, tamir edilebilirliği, dayanıklılığı da merkeze alan bir yaklaşım. Münasebetiyle eserlerin paylaşılması, kiralanması, yine kullanılması, onarılması ve geri dönüştürülmesi üzere süreçleri de içermek suretiyle kaynaktan istifadeyi en üst düzeye çıkarmaktadır. Günümüz tabiriyle döngüsel iktisat; atık oluşturmayan SIFIR ATIK Temelli bir yaklaşım. Öteki bir telaffuz ile ekonomik büyümenin kaynak kullanımından ayrıştırıldığı yeni bir yaklaşım olarak tabir edilebilir.
Yaygın bir tabirle de döngüsel yaklaşıma sahip bir iktisatta atık; depolanmak yahut toprağa gömülmek yerine, çeşitli yollarla kıymetlendirilerek adeta bir nevi hammadde haline gelmektedir. Zira Frederick A. Talbot’un bundan tam 100 yıl evvel “Atık” isimli kitabında tabir ettiği üzere “Atık, yalnızca yanlış yere bırakılmış bir hammadde” idi.
Bu halde doğal kaynak yerine atıkların ikame edilmesiyle madencilik faaliyetleri sonucu oluşan tahribat azaltılmakta, atıkların depolanarak bertaraf edilmesi yerine hammadde ve güç kaynağı olarak kullanımıyla atık idare maliyetleri de taban seviyeye indirilerek çok istikametli çevresel ve ekonomik yarar elde edilmektedir.
Döngüsel iktisat uygulamaları birebir vakitte istihdam ve ekonomik kar bazında da değerli yararlarla karşımıza çıkmaktadır. 2019 yılında Milletlerarası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından yapılan “Daha Çevreci Gelecek İçin Yetenekler” isimli bir araştırmaya nazaran döngüsel iktisada geçiş halinde 2030 yılına kadar global ölçekte 7 ila 8 milyon dolayında net istihdam artışının gerçekleşeceği öngörülmektedir. Ekonomik kazanımlar çerçevesinde ise günümüz iktisat modeli olan doğrusal yapıdan döngüsel bir sisteme geçişin yeniden 2030 yılına kadar global bazda 4,5 trilyon dolar kıymetinde bir ekonomik büyüme potansiyeli taşıdığı kestirimler ortasında bulunmaktadır.
Tüm bu olumlu yanlarına rağmen global ölçekte döngüsellik bağlamında kat edilen aralık kâfi gözükmemektedir. 2017 yılından bu yana yıllık olarak periyodik bir halde global ölçekte hazırlanan “Döngüsellik Açığı–Circularity Gap” raporlarına nazaran dünyamızın döngüsellik oranı yalnızca yüzde 8,6 olarak seyretmektedir. 2022 yılı raporunda da hammadde çıkarımının katlanan bir yükseliş göstermeye devam etmekte olduğu, yalnızca son 50 yılda 4 kat artan hammadde çıkarımının yüzyılın ortasında ise 170 milyar tona ulaşacağını vurgulanmış, bu prestijle döngüsel iktisat uygulama araçlarının ehemmiyetine dikkat çekilmiştir. Raporda ayrıyeten yüksek değişim potansiyeline sahip dallara yönelik 2030 yılına kadar yüzde 17 döngüsel olma gayesinin mümkün gözüktüğü bulgusu paylaşılmaktadır.
”ÜLKEMİZDE UYGULAMALARI MEVCUT”
Günümüzde çevresel dertler tüketicileri daha şuurlu hareket etmeye sevk etmektedir. Turizm faaliyetleri kapsamında mavi bayraklı plajların ve hava kalitesi indekslerinin sorgulandığı, kullanılan eserlerin etraf dostu olup olmadığı yahut geri dönüşümlü gereçten yapılıp yapılmadığı konularının öne çıktığı bir devirdeyiz. Bu sahiden hareketle büyük üreticilerin reklamlarda çevresel konuları, karbon ayak izi, su ayak izi, etraf etiketi üzere kavramları öne çıkardıklarını görmekteyiz. Öbür bir tabir ile hem üreticilerin hem de tüketicilerin bir değişim süreci içerisinde olduklarına tanıklık etmekteyiz.
Ülkemizde de bu taraflı bir değişim ve dönüşüme kapı aralanmış, global sıcaklık artışını sanayi öncesi periyoda kıyasla +1,5 santigrat derecede sınırlamayı hedefleyen Paris İklim Mutabakatına taraf olmamız ve ardından 76. BM Genel Şurası hitaplarında Sayın Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan tarafından dünya kamuoyuna 2053 yılı karbon nötr gayemiz ilan edilmiş ve bu çerçevede “yeşil kalkınma hamlemiz” duyurulmuştur.
Hâlihazırda hayata geçen ve Sayın Emine Erdoğan Hanımefendinin himayelerinde dünyaya örnek israfı önleyici projemiz olan sıfır atık hareketi, endüstride atıkların alternatif hammadde olarak kullanılması, içecek ambalajlarına yönelik depozito-iade sistemi, eser ve hizmetlerin çevresel ayak izlerini azaltan ulusal etraf etiketi uygulaması, kaynak verimliliği unsuru çerçevesinde yürütülen endüstride pak üretim faaliyetleri ve endüstriyel simbiyoz gibisi faaliyetler uygun döngüsel iktisat uygulamaları ortasında yer almaktadır.
Bununla birlikte yeniden kaynak ve güç verimliliği başta olmak üzere öbür tematik alanlarda da uygulanan bisikletli ulaşım, binalarda yalıtım seferberliği ve güç kimlik dokümanı uygulamaları, 2 bin metrekare üzeri parselde yapılan yapılara yağmur suyu hasadı zaruriliği üzere uygulamalar döngüsel iktisadın yalnızca atık üzere bir alandan fazla öbür alanlarda da yaygın olarak kullanılabilecek bir araç olduğunu bizlere göstermektedir.
NET SIFIRA DOĞRU
Dünyamızın içerisinde olduğu iklim krizi, pandemi, ülkeler ortası gerginliğe bağlı olarak yaşanan güç ve besin krizleri temel prestiji ile tabiat ile insan ortasındaki istikrarın ne kadar hayati bir ehemmiyete haiz olduğunu hepimize bir defa daha göstermiştir. Ülkelerin kendi imkânları dâhilinde kendine yetebilme, doğal kaynaklar üzerindeki baskıların azaltılarak döngüsel gibisi yeni kalkınma stratejilerinin benimsenmesi artık kaçınılmaz bir hal almıştır.
Karşı karşıya kalınan iklim krizinin önlenmesi yahut tesirlerinin azaltılması için hâlihazırda rekor seviyeye çıkmış sera gazlarının azaltılması yahut atmosferde hâlihazırda birikmiş sera gazlarının uzaklaştırılması bir çeşit tahlil olabilmektedir. Lakin sera gazı salmaksızın üretimin devam etmesi kaynaklar üzerindeki baskının devam etmesi manasını taşıyacaktır.
Nasıl ki kıymetli sera gazı kaynaklarından biri olan karayolu ulaşımında elektrikli mobilite araçlarına geçiş her ne kadar emisyonları önleyen bir adım olsa da o araçların üretiminde kullanılan metal, plastik, cam üzere temel girdilerin yanında az toprak elementlerine olan gereksinimi önleyemeyecektir. Bu noktada, tabiatta bu usul temel elementlerin üretim döngüsü içerisinde daima tutulmasını sağlayacak ekonomik modele yönelim elzem olacaktır.
Bu prestijle, tabiattan ilham alan döngüsel iktisat prensibinin global iklim krizine tahlil noktasında sera gazı emisyonlarının azaltılmasının yanında, tükenme tehdidi yaşayan kaynakların daha aktif yönetilerek sürdürülebilir üretim ve tüketim kalıplarının oluşmasına takviye sunacağı da aşikârdır.