Merkez Bankası Şahap Kavcıoğlu’nun kaleme aldığı “Liralaşma Stratejisi” başlıklı blog yazısı Merkez Bankası’nın Güncesi’nde yayımlandı.
Kavcıoğlu yazısında dolarizasyonun yüksek olmasının iktisadın yurt içi yahut yurt dışı kaynaklı şoklara hassasiyetini artırdığını ve belirli aralıklarla döviz kurlarında ekonomik temellerden uzak fiyatlamaların oluştuğunu bildirdi.
Kavcıoğlu “Yabancı para tartısı yüksek olan bilançolar nedeniyle fiyatlama davranışları ve enflasyon beklentilerinin de döviz kuru hassaslığı yüksek olmaktadır” dedi.
Kavcıoğu “Liralaşma ile birlikte, hanehalkı, firma ve bankacılık kısımlarının varlık ve yükümlülüklerinde Türk lirası cinsi kalemlerin tartısının artırılması, böylelikle finansal sistemin bütüncül olarak Türk lirası yüklü hale gelmesi mümkün olacaktır” diye yazdı.
Kavcıoğlu’nun kaleme aldığı yazı şöyle:
“Türkiye, değişen global koşullara ahenk sağlayarak ve bu koşulların sunduğu fırsatlardan azami derecede yararlanarak; yakın tarihteki ekonomik muvaffakiyetlerini güçlendirmek niyetiyle yeni “Türkiye İktisat Modeli”ni uygulamaya başlamıştır. Türkiye İktisat Modeli, büyük ölçüde yerli sermaye ve beşeri kapasite kullanılarak geliştirilmiş olup, ekonomimizin yatırım, istihdam, üretim ve ihracatla kalıcı fiyat istikrarını yakalayarak sürdürülebilir halde büyümesini önceliklendirmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının (TCMB) uygulamaya koyduğu liralaşma stratejisi, bu modelin baş ögelerinden biridir.
Liralaşma stratejisi ile birlikte, hanehalkı, firma ve bankacılık kesitlerinin varlık ve yükümlülüklerinde Türk lirası cinsi kalemlerin yükünün kademeli bir formda artırılması, böylelikle finansal sistemin bütüncül olarak Türk lirası yüklü bir yapıya kavuşması hedeflenmektedir. Bu kapsamda, para siyaseti duruşu sürdürülebilir fiyat istikrarını sağlama temel maksadı doğrultusunda, üretimin sürekliliği, cari istikrarın bileşenleri, kredilerin büyümesi, kompozisyonu ve kullanım maksatları ile döviz piyasasında sağlıklı fiyat oluşumları gözetilerek belirlenmektedir.
TCMB, ekonomimizin son yirmi yıldaki emsalsiz kazanımlarını koruyup ülkemizi ekonomik gelişmişlik ve toplumsal refahta ileriye taşıyabilecek kritik bir dönemeçte para siyasetini uzun periyotlu bir perspektifle geliştirmektedir.
TÜRKİYE İKTİSADININ KAZANIMLARI VE YAPISAL DÖNÜŞÜMÜ
2001 krizi sonrası yıllarda Türkiye iktisadı tarihî olarak değerli bir ekonomik tekrar yapılanma ve dönüşüm göstermiştir. Bu periyotta ortalama büyüme oranı global ölçekte yüzde 3 civarındayken Türkiye’de yüzde 5,5 olarak gerçekleşmiştir. Gayrisafi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) 2002 yılındaki 238 milyar ABD doları düzeyinden 2021 yıl sonu prestijiyle 807 milyar ABD doları düzeyine yükselirken, kişi başına gelir ise 3.600 ABD doları düzeylerinden 10 bin ABD dolarına yakınsamıştır. Kelam konusu devirde satın alma gücü paritesine nazaran kişi başına ulusal gelir büyümesi açısından Türkiye, OECD ülkeleri ortasında birinci sıralarda yer almıştır. İstihdam edilen kişi sayısı, 2005 yılında yirmi milyona yakın bir düzeyden 2021 yıl sonu prestijiyle yirmi dokuz milyon düzeylerine ulaşılmıştır. Birebir devirde, işgücüne iştirak oranı yüzde 45 düzeylerinden yüzde 50’nin üzerine çıkmıştır.
Daha yakın devir incelendiğinde, büyüme ve istihdam alanındaki olumlu gelişmeler dikkat çekmektedir. Türkiye iktisadı koronavirüs pandemisinin sınırlayıcı tesirlerine karşın, 2020 yılında yüzde 2’ye yakın büyümüş ve olumlu büyüme kaydeden az sayıda iktisattan birisi olmuştur. 2021 yılında da iktisadi faaliyet gücünü korumuş ve Türkiye yüzde 11,4 büyüme oranı ile OECD ve G20 ülkeleri ortasında öne çıkmıştır. Haziran ayı prestijiyle son bir yılda mevsimsellikten arındırılmış olarak istihdam 2,1 milyon kişi artış göstermiştir. Bu devirde işgücüne iştirak oranı artmaya devam ederken işsizlik oranı yüzde 10,9’dan yüzde 10,3’e gerilemiştir. Türkiye salgın sonrasında OECD ülkeleri ortasında istihdamını en fazla artıran ülke olmayı başarmıştır.
İhracat ve döviz kazandırıcı hizmetler kapasitesinin artırılması sürdürülebilir cari dengeyi ve kalıcı fiyat istikrarını sağlamak ve sürdürmek açısından belirleyici kıymet arz etmektedir. Türkiye iktisadı komşuları başta olmak üzere, yakın bölgedeki öteki ekonomiler ve emsal ülkeler ortasında imalat endüstrinin ihracattaki hissesi, ihracat yapılan eser ve pazar sayısı ile ihracat çeşitliliği bakımından öne çıkmaktadır. Türkiye’nin ihracatında imalat sanayi eserlerinin hissesi 2018-2020 yılı ortalamalarına nazaran hesaplandığında yaklaşık yüzde 78 ile başka emsal ve etraf ülkelerin birçoklarına kıyasla daha yüksektir. Ülkemiz, 200’den fazla ülkeye 4.300 civarında farklı eser satarak benzeri ülkelere kıyasla daha yüksek bir pazar ve eser çeşitliliği kapasitesi oluşturmayı başarmıştır. En fazla ihracatı yapılan üç eserin toplam ihracat içindeki hissesinin görece düşük bir oranda olması ise ihracatın belirli eserlerde ağırlaşmadığı gerçekliğine işaret etmektedir. Salgın periyodunda global arz, talep ve lojistik zincirlerindeki tektonik değişimler, hakikat stratejilerle birleştirilerek dinamik biçimde ve hünerle yönetilebildiği için Türkiye’nin global ticaretteki pozisyonu daha da ehemmiyet kazanmıştır. Ekonomimizin sahip olduğu izafi avantajları değerlendirebileceği değerli bir fırsat penceresi ortaya çıkarılıp faal hale getirilmiştir. Bu devirde ekonomimiz süratle global bir üretim merkezine dönüşerek geleceğin ekonomik paha zincirlerinde başta gelen oyuncu olmaya yönelik kritik bir altyapıya kavuşmuştur.
Türkiye’nin üretim odaklı dönüşümü, global lojistik zincirlerindeki kalıcı konumlanması ve istihdamdaki olumlu performansının yanı sıra bu devirde mali disiplin bakımından dünyada en düzgün performanslardan birini sergilediği ve bütçe disiplininden taviz vermediği de bilhassa not edilmelidir. Kelam konusu mali disiplin performansı çok güçlü bir çıpa özelliği göstererek bilhassa 2008 global finansal krizinin ekonomimize tesirini sınırlamış ve Türkiye’nin enflasyon ile uğraştaki kazanımlarında öncü bir rol oynamıştır. Fakat, dezenflasyon sürecinde elde edilen kazanımlara karşın enflasyon maalesef yüzde 5 maksadına kalıcı olarak düşürülememiştir. Bu devirde uygulanan sıkı para ve maliye siyasetleri ile global dezenflasyonist ortama rağmen kalıcı fiyat istikrarı tesis edilemezken devam eden süreçte ortaya çıkan içsel ve dışsal şoklar ile enflasyonla gayret tam manasıyla başarılı olamamıştır. Son devirde ise salgınla başlayan global arz ve tedarik sıkıntılarına, bölgemizdeki sıcak çatışma ortamının sebep olduğu, başta güç olmak üzere tüm emtia fiyatlarındaki artışların eklenmesiyle enflasyon görünümündeki bozulma barizleşmiştir. Bu doğrultuda bilhassa son yıllarda edinilen deneyimler, enflasyonla çabada kısa vadeli kazanımların yerine enflasyonu sık sık maksattan uzaklaştıran yapısal kırılganlıkları hedefleyen siyasetlerin kıymetini ve uzun devir sürdürülebilirliği önceleyen kalıcı bir yapısal istikrar programına olan muhtaçlığı ortaya koymuştur.
LİRALAŞMA STRATEJİSİ
Liralaşma stratejisi; sıhhat, eğitim ve ulaştırma üzere temel alanlarda altyapı meselelerini büyük ölçüde çözen ve birçok bölümde dışa bağımlılığı azaltacak büyük atılımlar yaparak global nispî üstünlük kazanımları elde eden ve bütün bunları mali istikrarını koruyarak başaran Türkiye iktisadının kalıcı fiyat istikrarını ve finansal istikrarı yakalayabilmesi için daima geliştirilen kapsamlı siyaset çerçevesini ortaya koymaktadır.
Kalıcı fiyat istikrarının önündeki en önemli iki pürüzün gelişmiş ve benzeri nitelikteki gelişmekte olan ülkelere kıyasla hanehalkı, firma ve banka bilançolarında mahallî para ikamesinin yüksek olması ve cari süreçler istikrarının süregelen formda açık vermesi olduğu kıymetlendirilmektedir. Birbiriyle de alakalı bu iki kırılganlığın yüksek düzeylere ulaşması transfer sistemini olumsuz etkileyerek ve sıklıkla zayıflatarak para siyasetinin aktifliğini azaltmakta, iktisadın dışsal şoklara hassaslığını artırmakta ve büyüme ile fiyat istikrarı ortasındaki ödünleşimin yüksek kalmasına neden olmaktadır.
Bu çerçevede TCMB 2021 yılı Aralık ayı Para Siyaseti Heyeti kararında fiyat istikrarının sürdürülebilir bir tabanda yine şekillenmesi hedefiyle geniş kapsamlı siyaset çerçevesi gözden geçirme süreci yürüteceğini duyurmuştur. Ocak ve Nisan 2022 Enflasyon Raporlarında ise “Liralaşma Stratejisi”, siyaset gözden geçirme sürecinin asli ögesi olarak kamuoyu ile paylaşılmıştır.
Dolarizasyonun yüksek olması, iktisadın yurt içi yahut yurt dışı kaynaklı şoklara hassasiyetini artırmakta ve aşikâr aralıklarla döviz kurlarında ekonomik temellerden uzak fiyat oluşumlarına neden olmaktadır. Bu durum, para siyasetinin kur üzerindeki baskıları hafifletebilmek için tesir alanı dışındaki şoklara sıkılaştırıcı reaksiyon vermesini gerektirmiştir. Yüksek cari açık veren bir iktisatta döviz kurundaki oynaklıklara yönelik mali sıkılaştırma yansısı yurt içi talebi baskılayarak cari açığı sadece kısa vadede azaltırken, enflasyon üzerinde yalnızca kısmi denetim ve süreksiz bir düşüş sağlamaktadır. Lakin iktisadın potansiyeline dönmesiyle birlikte enflasyon ve cari açık tekrar sürdürülemez düzeylere çıkmakta, döviz kurlarındaki artış enflasyon görünümü üzerinde ek baskı ögesi olurken para siyasetinde erken ve verimsiz bir sıkılaşma muhtaçlığı doğurmaktadır. Bu haliyle yüksek dolarizasyon kur şoklarının büyüklüğünü ve enflasyon üzerindeki kur geçişkenliğini artırırken, sermaye akımları kaynaklı kredi döngülerine hassas büyüme yapısı da cari istikrar ve münasebetiyle döviz kuru üzerinde ek baskı ögesi olmaktadır. Süreç vakitle bir kısır döngüye evrilmektedir. Kur geçişkenliğine ek olarak yabancı para yükü yüksek olan bilançolar nedeniyle fiyatlama davranışları ve enflasyon beklentilerinin de döviz kuru hassaslığı yüksek olmaktadır. Öte yandan gerçek ve hukuksal kişi tasarruflarında yabancı para tartısının yüksek olmasından dolayı döviz kuru artışlarına bağlı olarak oluşan servet tesiri iç talebi besleyerek enflasyon üzerinde ek baskı oluştururken, cari istikrarda döviz kuru artışı kaynaklı beklenen güzelleşmeyi sonlandırmaktadır. Böylelikle yüksek dolarizasyon, enflasyonu kur artışı kaynaklı maliyetlerin üzerinde artırırken cari açığı da katılaştırarak kalıcı fiyat istikrarı önünde kıymetli bir mani oluşturmaktadır.
Bu nedenlerle, dolarizasyonun, yani ülke iktisadının ve finansal sisteminin temel transferlerinin kısmen yabancı paraya bağımlı hale gelmesinin nispî fiyatlarla süreksiz olarak değil yapısal ve kalıcı olarak bertaraf edilmesi, TCMB’nin ve ilgili tüm kurumların liralaşma stratejisinin temel amacı olarak tanımlanmış durumdadır. Bu noktada, global finansal kriz sonrasındaki devirde uygulanan kimi siyasetlerin yan tesiri olarak dolarizasyonun yapısal olarak arttığı müşahedesi kıymetlidir. Yabancı para kontrat serbestisi, rezerv opsiyon düzeneği (ROM) ve yurt dışı para takası fonlamasının giderek yükselmesi de dolarizasyonun artmasına neden olmuştur. Gerçekten, finansal sistemin mevduat ve kredi dolarizasyonu, 2010’da gerilemiş olduğu yüzde 30’lar düzeyinden kademeli bir formda yüzde 50’ler düzeyinin üzerine çıkmıştır. Global likidite bolluğunun yaşandığı 2010 sonrası periyotta; firmalara getirilen yabancı para borçlanma serbestisi ile döviz geliri olmayanlar dahil firmaların yüksek oranda yabancı para cinsi kredi kullanımı kolaylaştırılırken, bankalara yabancı para likidite idaresinde getirilen kolaylıklar ile bankacılık sisteminde bilanço içi ve dışı faal, pasif ve varlık dolarizasyon eğilimleri ek güç kazanmıştır.
Türk lirası mecburî karşılıklar yükseltilirken yabancı para mecburî karşılıklar düşürülmüş, ayrıyeten bankalara ROM ile fazla dövizleri karşılığında Türk lirası likiditeye erişim imkânı tanınarak bankaların yabancı para fon toplaması teşvik edilmiştir. Kelam konusu devirde banka bilançolarındaki yabancı para varlık ve yükümlülüklerin hissesi süratle artarken bankaların, fazla döviz likiditelerini yurt dışında para takası ile serbestçe Türk lirasına dönüştürmeleri de yabancı para mevduat toplama tercihlerini teşvik etmiştir. Kalıcı tahlillere öncelik verilmesinde gözlenen gecikmeler, dış istikrarın sürdürülebilirliğine ziyan vermeye devam etmiştir.
Ayrıca, personel dövizleri üzere iktisatta yabancı para finansman istikrarına katkı sunan muteber ve daima döviz kaynaklarının devreden çıkarılması ile kronik cari açık veren ülke iktisadı kısa vadeli yabancı sermaye akımlarına daha da muhtaç hale gelmiştir. Dış piyasalarda da Türk lirası ile spekülatif durumlar daha da kalıcı formda tercih edilmeye başlanmıştır.
Tüm bu tespitlerin ışığında, liralaşma;
i) Finansal sistemde temel kıymet saklama aracının Türk lirası cinsinden varlıklar olmasını,
ii) Tüm bilançolarda Türk lirası tartısının değerli ölçüde artmasını,
iii) TCMB’nin Türk lirası fonlamasında yüklü olarak sabit getirili Türk lirası cinsi varlıkların teminat olarak kullanılmasını,
iv) Yurt içindeki ticari süreçlerde yegâne değişim aracının Türk lirası olmasını sağlayacak süreçleri ve TCMB’nin bu makro süreci yönetmek için izlediği bütünleşik siyaset çerçevesini tabir etmektedir.
Liralaşma ile birlikte, hanehalkı, firma ve bankacılık bölümlerinin varlık ve yükümlülüklerinde Türk lirası cinsi kalemlerin tartısının artırılması, böylelikle finansal sistemin bütüncül olarak Türk lirası yüklü hale gelmesi mümkün olacaktır. Liralaşma ayrıyeten kontrat, fiyatlama ve ödeme süreçlerinde Türk lirasının temel alınmasını da kapsamaktadır.
LİRALAŞMA SİYASETİ VE GENEL ÇERÇEVESİ
TCMB, fiyat istikrarı temel maksadı doğrultusunda para siyaseti kararlarını şekillendirirken tespit edilen tüm verimsizliklerin ortadan kaldırılmasını ve transfer sisteminin sağlıklı bir formda çalışmasını hedeflemektedir.
Döviz piyasalarında ekonomik temellerden uzaklaşan fiyatlama davranışlarının engellenmesi ve liralaşma stratejisinin desteklenmesi gayesiyle bir dizi düzenleme yapılmıştır. Zarurî karşılıklar ve teminat idaresi kapsamında gerçekleştirilen düzenlemeler, öbür merkez bankalarıyla para takası mutabakatlarının aktif kullanımıyla geliştirilen ve yaygınlaştırılan lokal paralarla ticaret, ödemelerde Türk lirasının kullanılması, Türk lirası sağlanan kredilerin döviz talebi oluşturmayacak formda kullanılmasını hedefleyen düzenlemeler bir bütün olarak finansal sistemde Türk lirasına olan talebin yapısal ve kalıcı olarak artırılmasına katkıda bulunacaktır. Döviz kurlarında sağlanacak istikrar sonucunda fiyatlar üzerindeki kur kaynaklı direkt maliyet baskısı zayıflayacak; fiyatlamalarda yabancı paralara endekslenme tercihlerinin giderek azalmasıyla ve oluşacak itimat ortamının beklentileri olumluya dönüştürmesiyle enflasyon eğilimleri normalleşecektir.
Reel kesime finansal sistem tarafından sağlanan kredilerin belirlenmiş emellere uygun kullanımı ve kaynakların dağılımının finansal istikrarı güçlendirmesi, Türk lirasının ekonomik transfer temellerinin sağlamlaştırılması açısından elzem görülmektedir. Kredilerde Türk lirasının hissesinin artmasıyla birlikte firmaların döviz cinsi yükümlülüklerinin azalması fiyat belirleme sürecinde döviz kuruna endeksleme davranışını ve buna bağlı döviz kuru geçişkenliğini kalıcı olarak azaltacak, kurdaki oynaklıklara bağlı fiyat artışları ise ortadan kaldırılmış olacaktır. Öte yandan, kredilerin kompozisyonunun ticari krediler lehine geliştirilmesi tüketim talebi yoluyla enflasyon görünümü ve dış istikrar üzerindeki riskleri de sonlandıracaktır.
Türk lirası krediler sürdürülebilir bir finansman maliyetiyle ve kapsayıcı olarak ekonomimizin potansiyel büyümesini artırıcı biçimde kullandırıldığında hem mali büyümenin hem de cari istikrarın istikrarlı gelişimi sağlanacaktır. Kredi kanalının faal çalışması için kredilerin ve mali büyüklüklerin fiyat istikrarı ile dengeli bir halde üretimi desteklemesi gerekmektedir. Liralaşma stratejisi kapsamında kredilerin kompozisyonu ve büyümesine ait makroihtiyati önlemler alınmaya devam edecektir. Böylece bankacılık kesiminin iktisadi faaliyetin muhtaçlığı olan istikrarlı kredi büyümesini para siyaseti duruşuna katkı verecek halde sürdürmesi teşvik edilecektir. Bu noktada liralaşma prensipleriyle uyumluluğu artırılan ve finansal kapsayıcılığı geliştirilen reeskont ve Yatırım Taahhütlü Avans Kredileri, gayeli kredi uygulamalarına örnek olması açısından desteklenmektedir.
SON BİR SÖZ
TCMB para siyaseti kararlarını tasarlarken başta sürdürülebilir dış istikrar olmak üzere Türkiye iktisadının yapısal sıkıntıları ile yüzleşmektedir. Bu süreçte, kolay ancak süreksiz tahliller yerine kısa ve orta vadeli zorluklarına karşın uzun devirli kalıcı tahlillere odaklanmaktadır. Bu süreç, birebir vakitte uzun yılların gayretine karşın şimdi çözülememiş bir yapısal probleme meydan okumadır.
Liralaşma stratejimiz ile ekonomik modelimizin para siyasetine ait sütunlarını inşa ediyor ve hür piyasa dinamikleri çerçevesinde sürdürülebilir fiyat istikrarını sağlayacak kalıcı ıslahatlara odaklanıyoruz. Ülkemizin sahip olduğu stratejik global paha ile uyumlu, vatandaşlarımızın sahip olduğu emsalsiz beşeri sermaye ile oluşturduğu katma bedele yakışır formda, ekonomimizde Türk lirasına olan ilginin daima artmasını, ulusal paramızın ekonomimizin temel ödeme ve temel bedel saklama aracı haline gelmesini, finansal kaynakların yatırım, istihdam, üretim ve ihracata yönelik verimli ve istikrarlı dağılmasını ve böylece kalıcı cari istikrar tesis edilirken finansal mimarimizin para siyasetinin aktifliğini artıracak biçimde tasarlanmasını liralaşma stratejimiz ile gerçekleştirmeye kararlıyız.
Temel önceliğimiz, liralaşma stratejisi sayesinde enflasyonla gayrette uzun yıllardır yapısal sorun olmayı sürdüren, yüksek mahallî para ikamesi meselesini çözmek ve kalıcı dış istikrar sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Makro ve mikro ihtiyati önlemlerin de dayanağı ile bu sefer kamu finansmanındaki güçlü istikrara dış istikrar sürdürülebilirliği de eşlik eder hale geleceği için fiyat istikrarını sağlama ve sürdürme maksadı büsbütün gerçekleşmiş olacaktır.”