Menekşe Toprak
“Sevginin yazdıkları üzerine bir yorumda bulunmam güç, zira seviyorum yazdıklarını, sevdiğimiz bir şeyin çözümlemesini yapmaksa budalaca bir harekettir. Elbette bir anlatıcı o; sabaha karşı masal anlatan, karşı konulmaz bir anlatıcı o.”
İngiliz muharrir ve eleştirmen John Berger ‘Haliçli Köprü’ [1] kitabının önsözünde ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ı bu satırlarla anlatmaya başlar ki onun meşrebindeki yazarlarla olan bağın anahtar sözünü de ortaya atmış olur: Sevmek. Zira tuhaflık derecesinde büyüleyici ve iştahlı, ancak öte yandan lisanı büküp bozan keyfilikteki bir anlatıma lakin severek yaklaşmak mümkündür. Onun bu edebiyatını kısmen geç keşfetmekle birlikte, metinlerini sevenlerden oldum ben de. Birinci defa müsabakamız ise onun yazdıklarına fütursuzca el uzatıldığına inandığı bir periyoda denk gelir.
Yıl 2006, Feridun Zaimoğlu’nun yeni çıkan ‘Leyla’ isimli romanının ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın ‘Hayat Bir Kervansaray’ kitabıyla benzerliği karşılaştırılıyor, intihal suçlamaları dolaşıyordu edebiyat piyasasında. Üstelik birebir yayınevinde basılmış olan bu iki romanın birebir editörlerin elinden geçtiği de söyleniyordu.
Berlin’de Türkçe yayın yapan bir radyo kanalında edebiyat programları hazırlayıp sunan biri olarak ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın meskeninin kapısını çalıyorum ben de. Kreuzberg semtinde, kentin kanal sularına bakan bir dairede, iki farklı romandaki Anadolulu iki bayanın ve öykünün benzerlikleri lakin en çok da Almancadaki tınıları hakkında konuşuyoruz. Alman lisanı ve edebiyatı uzmanı bir akademisyen tarafından hazırlanmış olan onlarca sayfalık bir listede kanıtlaması adil olmayı gerektiren bir mağduriyetin isyanına tanıklık ediyorum aslında. Haklı bir isyan bu, zira taklidi çabucak sırıtabilecek özgünlükte, otobiyografik metinlerin müellifidir her şeyden evvel Özdamar. Bir ateşin etrafında oturmuş, gerçek olduğunu düşündüğünüz bir öyküyü alevlerin gölgesinde tuhaf ve hoş formlara sokarak anlatan, sesindeki farklı tınıyla sizi evvel şaşırtıp sonra kendine bağlayan bir büyücüdür o. Anadolu’nun kelamlı kültürünü ve Türkçeyi Almancanın içine sokarak kendini dinletebilendir.
ANADOLU KELAMLI KÜLTÜRÜ YA DA ALMANCADA TÜRKÇE LİSAN OYUNLARI
‘Emine’ Sevgi Özdamar on sekiz yaşından sonra tanıştığı Almancayla yazmaya başlar ancak Türkçe ile Türkiye’nin öyküleri ve yerleri metinlerinin en değerli kaynağı olur. Türkçe kelamlı kültürle alakasının, kimliğine sonradan eklenen ‘Emine’ ismiyle olan münasebeti kadar derinlere dayandığı anlaşılıyor. ‘Emine’yi 1970’li yıllarda İstanbul’da birebir meskeni paylaştığı, yurt dışındaki hastane günlerinde refakatçisi olduğu yakın arkadaşı şair Ece Ayhan’ın kendisine yakıştırdığını ‘Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur’ [2] isimli anı kitabında anlatır Özdamar.
Özdamar ta birinci kitabı ‘Mutterzunge’den itibaren Türkçe kelamlı kültürü de yanına alıp bir oyuncu mizacıyla kurar metinlerini. Örneğin Türkçedeki çift anlamlılıkları her kavramın çoğunlukla tek bir manaya geldiği Almancada da benzeri bir okumaya alışılmış fiyat. Almancada yalnızca lisan manasına gelen Sprache sözcüğünü, uzvumuz manasındaki “dil” halinde kullanır ve böylelikle Almancada var olmayan bir kavram çıkar ortaya: Mutterzunge: [3]
“Dilin kemiği yoktur, onu nereye döndürürsen oraya döner. Döndürülmüş dilimle bu Berlin kentinde oturuyordum. Zenci kafesi, Arap müdavimler, yüksek tabureler, sallanan ayaklar. Bayat bir ay çöreği tabakta can çekişiyor, garson mahcup olmasın diye çabucak bahşiş veriyorum. Annedilimi ne vakit kaybettiğimi bir bilebilsem. Bir defasında annemle ben annedilimizde konuşuyorduk. Annem şöyle dedi bana: ‘Biliyor musun, o denli bir konuşuyorsun ki, her şeyi tastamam anlattım sanıyorsun, meğer aniden kimi kelamları söylemeden atlıyorsun, sonra yeniden rahat rahat anlatıyorsun, ben de hoop seninle birlikte atlıyorum, sonra rahat bir nefes alıyorum.’ Sonra da şöyle dedi: ‘Saçlarının yarısını Almanya’da bırakmışsın.’”
GAYRI RESMİ TÜRKİYE TARİHİ
Almancada düşünen için yabancı, hatta yer yer eğreti ve çeviri üzere duran fakat seveni için orijinal bir lezzetteki bu lisan, ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın tabir yerindeyse en değerli markası olur. Onun kanımca en güçlü ve en ‘Türkçe düşünülerek’ yazılmış olan metni ise ‘Hayat Bir Kervansaray’ [4] romanı. ‘Ölmeden Evvel Okumanız Gereken 1001 Kitap’ listesine alınan, Ingeborg Bachmann ödüllü bu roman, bir ceninken anne karnında sesini işitmeye başladığımız bir kız çocuğunun Malatya’dan başlayıp Ankara’da, Bursa’da ve nihayet İstanbul’da devam eden büyüme serüvenine odaklanır.
Hayat Bir Kervansaray, ‘Emine’ Sevgi Özdamar, çeviren: Ayça Sabuncuoğlu, 305 syf., İrtibat Yayınları, 2015. Metin birebir vakitte bir gayrı resmî Türkiye tarihi üzeredir. Özdamar bildiği bir dünyayı yeni bir lisanda o denli dolu dizgin anlatır ki, romanın biyografik niteliğini unutturur okura. Korkmadan lisanla oynayan, canlıyla cansızı neredeyse birbirine eşit kılan bir çocuğun kalbi ve gözüyle dünyaya bakar. Masalları çağrıştıran fakat masalı da bozan bir metindir bu. Anadolu’ya has bir kadınlık halini ve bilgeliğini eril Almancayla birleştiren oyuncu bir sanatkarın metnidir en çok da. Zira gerçekte de birebir vakitte bir tiyatro oyuncusudur Özdamar.
ÖTEKİNİN ESTETİĞİ
1946 yılında Malatya’da doğan, çeşitli kentlerde büyüyen, İstanbul’dan Almanya’ya 60’lı yıllarda tiyatro eğitimi için giden, İstanbul’a geri dönen lakin sonra yetmişlerin başında duvarla ikiye bölünmüş Berlin’e yerleşen, Bertold Brecht’in öğrencisi olan Özdamar’ın çabucak hemen bütün metinleri az ya da çok otobiyografiktir. Tıpkı birinci göçmenlik yıllarına odaklanan ve Berlin’le İstanbul ortasında uzun bir köprü kuran Haliçli Köprü kitabı üzere. Ancak onun lisanla başlayan renkli ve oyunbaz anlatımı o denli güçlüdür ki, başka metinlerinde olduğu bu metinde de anlattıkları hayat öyküsü olmaktan çıkıp edebiyata dönüşür.
Bu yüzden 2006 yılındaki intihal tartışmalarında büyük bir haksızlığa uğradığını düşünmüş olan Özdamar’ı bugün çok daha yeterli anladığımı sanıyorum. Zira Anadolu insanını, kadınını yeni bir lisanda o lisanı deforme ederek anlatırken öteki olmanın estetiğini kurar ‘Emine’ Sevgi Özdamar. Şarkiyatçı bir halla ötekini Avrupa kültürüne açıklama sıkıntısına düşen, kolaylaştırıcı hatta sömürücü bir anlatım yerine, anlattıkları yer yer arkaik de olsa, içerden bir bakışla yaklaşır beşerlerine.
Emine’ Sevgi Özdamar GÖLGELERLE HUDUTLU BİR YER
Sonra uzun bir sessizliğe gömüldü ‘Emine’ Sevgi Özdamar. Ya da aslında onun piyasadaki görünmezliği bu türlü algılandı. Fakat o denli değilmiş. Halbuki o Herta Müller’in tabiriyle edebiyat denen örtünün altında konuşmaya devam ediyormuş. Zira Seltsame Sterne starren zur Erde[5] isimli son yapıtının yayınlanmasından tam on sekiz yıl sonra 800 sayfaya yakın dev bir romanla geri döndü Özdamar. Hem de eski yayınevinden ayrılıp Almanya’nın öbür bir itibarlı yayınevi olan Suhrkamp Yayınevi’ne geçerek.
‘Ein mit Schatten Begrenzter Raum’ (Gölgelerle Sonlu Bir Yer) isimli bu roman da çabucak birinci satırdan itibaren sahibinin imzasını taşıdığını muhakkak ediyor. 1971 darbesi sırasında İstanbul’dan Yunanistan’a kaçan bir bayanın tiyatro eğitimi için duvarla ikiye bölünmüş Berlin’in batısına varışını, akabinde duvarın gerisindeki Doğu Berlin’e, Paris’in bulvarlarına geçişini anlatır. Ege kıyılarında bir ada atmosferiyle başlayan romanda poyraz, imbat, lodos üzere rüzgarlardan tutun da bitki, deniz hayvan, canlı cansız, pek çok şeyin sesini duyar, metindeki ruhunu yakalarız. Bu kitabıyla Almanca edebiyatın değerli ödüllerinden Georg Büchner Ödülü’ne bedel görülen yetmiş altı yaşındaki Özdamar bir yandan da dönüp gençliğe, göçmene, Türkiyeli muhalif sanatkarın Almanya’yla olan ilgisine lakin en çok da geçmiş yüzyılın Avrupa’sında ülkelerin sanat ve sanatkarlarla birbirine bağlanmış tarihine bakıyor.
Her kısmı bir tiyatro perdesi üzere kurgulanmış olan roman her şeyden evvel müellifinin hayat kıssasını barındırıyor. Gölgelerle hudutlu yerlerde geçmiş, edebiyatın büyüsüyle yine şekillenmiş gerçek bir hayat bu: ‘Emine’ Sevgi Özdamar.
Dipnotlar:
[1] Haliçli Köprü (Die Brücke vom Goldenen Horn), çeviri: İlknur Özdemir, Turkuvaz Kitap 2008.
[2] Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, ‘Emine’ Sevgi Özdamar, YKY, 2007
[3] Mutterzunge, Rothbuchverlag ,1990 (Anne Lisanı, Çeviri: Fikret Doğan, Bağlantı Yayınları 2013).
[4]Das Leben ist eine Karawanserei – sınır zwei Türen – aus einer kam ich rein aus der anderen ging ich raus, Kiwi-Verlag, 1992 (Hayat Bir Kervansaray, Çeviri Ayça Sabuncuoğlu, Varlık Yayınları, 2007, Turkuaz Yayınları 2008 ve İrtibat Yayınları 2015).
[5] Seltsame Sterne starren zur Erde, KiWİ, 2003 (Tuhaf Yıldızlar Dünyaya Bakıyorlar Gözlerini Kırpmadan, Çev: Fikret Doğan, İrtibat Yayınları, 2012).