Abdullah Aren Çelik
Freud’a nazaran hayatın maksadı ölümdür. Aristotales’e göreyse insanın bütün çabasının ve hasretinin yegâne maksadı mutluluktur. Vefat ve memnunluk tıpkı mana yakınlığı içerisinde değerlendirilmeyecek iki kavram üzere görünüyor, muhtemelen Aristotales memnun olmanın gerekliliğini vefatın varlığını düşünerek söylemiştir. Bu açıdan bakınca Freud’un ve Aristotales’in aslında emsal şeyleri söylediğini anlıyoruz. Mevt, hayatın neden yaşanılır (mutlu) olması gerektiğini mutlak bir gerçeklikle önümüze koyar zira. Vefat hayatın, yani varoluşun ta kendisidir. Münasebetiyle mevt, memnunluk, varoluş, mutsuzluk, vakit vs. üzere pek çok sorun pekâlâ vefat üzerinden düşünülebilir.
Yasemin Onat’ın ‘Nihayetinde Dönülen Yerler’ kitabında, Ben Hanginizim? İsimli hikayesinde şöyle bir cümle göze çarpar: “İnsan yordam metot ölmek için gelir dünyaya.” [1] İnsanın dünyada geçireceği “zamana” dair vefat üzerinden kurulan bir cümledir bu. Sırf ‘Ben Hanginizm’de değil neredeyse hikayelerinin tamamında insanların dünyadaki vaktini ölçen bir saat vardır güya. “Etraf vakit kokuyor, vakit yer tanımıyor.” [2]
ÖLÜM, İNSANIN VAROLUŞUNU ELİNDEN ALDIĞI ÜZERE VAKTİN KENDİSİNİ DE ALIR
Fakat bu saat, bilindik manasıyla herkes için vakti sayan, hayatı planlayan bir takvim değildir. Daha çok insanın içinde yarattığı dünyanın takvimlere bağlı varoluşsal vaktidir bu. Kokan şeyin vakit oluşu ve vaktin yer tanımayışının işaret edilmesinin nedeni budur. Zira amacı vakti durdurmak, onu objektif kılarak görünmesini sağlamaktır. Freud’un, Aristotales’in söylediğine benzeri bir alakayı vakit üzerinden kurar. Onat, bunu bazen saatlerle, bazen bir objeyle, bazen işitilen bir sesle, bezen bir renkle, bezen mevsimlerle, bazen koklanan bir çiçekle, bezen de eşyanın beşerle bağlantısına bakarak yapar. Bunu da vefatın “zaman” mefhumuyla bağlantısını varoluşsal bir nedene bağlayarak ve mevti bir cins varoluş miti formunda ele alarak yapar. Zira vefat insanın varoluşunu elinden aldığı üzere vaktin kendisini de alır, geriye sadece gidenlerin seçimlerle dolu anıları kalır. Albert Camus bu döngüye “uyumsuz” ismini verir.
Nihayetinde Dönülen Yerler, Yasemin Onat, Epona Yayınları, 150 syf., 2022. “Gene bir gün gelir, insan otuz yaşında olduğunu görür ya da söyler. Gençliğini belirtir böylelikle. Fakat birebir vakitte, vakte nazaran yerini de belirtir. Vaktin içinde yerini alır. Geçmesi gerektiğini söylediği bir eğrinin makul bir anındadır. Vaktin malıdır, içinin ürpertiyle dolması üzerine, en berbat düşmanı olarak görür onu. Yarını istiyordu daima, bütün benliğinin bundan kaçınması gerekirken, yarının gelmesini diliyordu. Etin bu başkaldırısı, uyumsuz budur işte.” [3]
Camus’nun kelamlarının benzerini Onat’ın ‘Can Kuşum Yüksek Uçar’ hikayesinde okuruz. Kıssada anlatıcı ses vakte nazaran yerini muhakkak ettiği üzere bunu nasıl anımsadığını da söyler. Bu noktada Camus’dan ayrışır; Camus niyetinin devamında gerçek manada varoluşsal aksiyonu intihara bağlarken şunu söyler: “Gerçekten değerli olan bir tek ideoloji sorunu vardır, intihar.” [4] Onat ise vakte dair varoluşsal hareketi beyaz bayraklı bir teslimiyete bağlar: “İkindi akşama kavuşurken mazinin heybetli gölgeliğine sığınmış, müstakbel sevdalılardık. Taş duvarlar günden duyacaklarını duyuyor, hellikler tüm sesleri sıkıştırıp sır üstüne sır saklıyordu. Çocuk kediye horoz şekeriyle yaklaşıyor, kedi kendinden korkan bir diğerine gerçek kaçıyordu. Beşerler birbirine keskin bir bıçağa benzeyen lisanlarıyla kesikler atıyor, bir ben bu savaşta beyaz bayrağımı yanımda taşıyordum.” [5]
HER ŞEY ÖLÜR, HER ŞEY YOK OLUR, LAKİN GİDENLERİN BELLEĞİ TEMAS ETTİKLERİ EŞYALAR ARACILIĞIYLA HATIRLANIR
Onat’ın, paragrafın çabucak başında “zamanı” öncelediğini, devamındaysa objelere bir mana yükleyerek vaktin insan hayatındaki yerini varoluşsal bir nedene bağladığını görürüz. Hakikaten duvarın ortasındaki küçük taşların sır saklayamayacağını, lakin vakti anlattığını biliriz. Zira vaktin yeri objelerdir ve objeler kulak verenlere kendinde sakladıklarını anlatmakta beceriklidirler; tıpkı taş duvarlar, hellikler üzere. O denli olmasaydı jeoloji diye bir bilim olmaz, ne dünyanın ne de canlıların yaşı hakkında bir bilgimiz olurdu. Nasıl ki jeoloji bilimi taşların yaşından vakti ölçer, takvimlendirir dünyayı, Onat’ın da hikayelerinde insanın varoluşuna dair yapmak istediği tam da budur; ancak bunu vakte teslim olarak yapar. Objelerin beşerle münasebetinden bir takvim yaratır onlara. Her şey ölür, her şey yok olur, ama gidenlerin belleği temas ettikleri eşyalar aracılığıyla hatırlanır. Aristotales’in memnunluk, Freud’un hayatın maksadı dediği şey budur işte. Bu açıdan Onat’ın hikayelerinde, süratle akan vakit eşyaya tutunur, onu yer edinir, suratını yitirdikten sonra mana kazanır ve yuvasına yerleşen bir anahtar üzere anlatılmak istenenlere kapı ortalar. “Hava mevsime uyuyor sarı ve hışırtılı bir sonbahar kışa dönmemek için can çekişiyor. Dalar üzere oluyorum. Gözlerimde bir tartı naftalin kokulu beyaz çarşafın altından büzüşüyorum. Anılara sinmiş kokuları şişelemek üzere bir talihim olmadığı için sızlıyor alnımın çatı. Kilitte güya bir anahtar boşa dönüyor.” [6]
Onat bu pasajında da bize vaktin kokusunun olabileceğini anlatır. Hatıra denen şeyin takvimle bağı düşünülünce bu hiç de yabana atılacak bir yaklaşım değildir. Zira kokuları şişelemek biraz da vakti yerle buluşturmak ve insanın ömrünü, vaktini, vefatını, memnunluğunu, mutsuzluğunu bunun üzerinden anlatmaktır.
Byung-Chul Han, ‘Zamanın Kokusu’, ‘Bulunma Sanatı Üzerine Felsefi Bir Deneme’ isimli çalışmasında benzeri bir tespitte bulunur: “Zaman bütün derin yapısından yahut manasından koparıldığında, atomlaştığında, düzleştiğinde, cılızlaştığında yahut kısaldığında kokusunu kaybeder.” [7]
HAYATI YAŞANILIR KILAN, İNSANIN MEVTE YOL YÖNTEM YÜRÜMEDEN EVVEL YAŞADIĞI ZAMANDIR
Garip bir benzerlik, Han’ın vaktin kokusunu kaybettiğini söylemesi ile Onat’ın vaktin, yani anıların kokusunu şişeye hapsetme niyeti tıpkı yaklaşımının bir sonucu üzeredir. Onat, vakti yere yaklaştırmanın mümkün olduğunu söylerken, Han bunun zorluğunu işaret eder, ama temelde benzeri şeyler söylerler. Camus, vakit üzerinden varlığı intiharla, Aristotales memnunlukla, Freud hayatın hedefiyle, Han yoklukla bütünleştirirken, Onat ise varlığı teslim olmakla tanımlar. Bunu yapmasındaki neden vakti yakalamak, yere hapsetmektir. Zira hayatı yaşanılır kılan, insanın mevte yordam metot yürümeden evvel yaşadığı vakittir.
Onat, neredeyse hikayelerinin tamamında anılardan, yani geçmiş vakitten bahseder, ondan kurtulmanın bir yolunu bulur. Bunu yapmasındaki neden şimdiki vakti bir kurtarıcı üzere görmesidir. Gerçekten insanın varoluşsal arayışını, mevt ve vaktin girift bağlantısını objeler aracılığıyla şimdiki vakte bağlaması da bu nedenledir.
“Seneler önce tekraren geldiğim yer değil güya bu istasyon. Yabancılaştım her şeye ve kendime. ‘Yük taşınır, yükün var mı abla? diye bana bakarak seslenen oğlan çocuğunu yanıma çağırdım. Yüküm neydi? İlla bir valiz, bir çuval ya da bir denk miydi yük? Yüküm vardı lakin bu çocuğa ağır gelirdi. Köy otobüslerinin nerden kalktığını sordum, tanım etti koca adam edalarında. Harçlık sıkıştırdım avucuna. ‘Taşımadım ki abla, istemem’ dedi. ‘Vaktiyle yük taşıyan bir çocuğun alacağına sayarsın’ dedim. Anlamadı. Yürüdüm el sallayanları, kucaklaşanları gerimde bırakıp.” [8]
Aslında vakte dair tespitleri, yaşananların, yaşanmayanların vakte yenilen ya da vakitle kendini inşa eden bir durumun anlatısıdır. Bunu yaparken hikaye karakterlerinin kendini adım adım inşa ettiğini görürüz, bunu da iç seslerinden duyarız. Kıdıriye 2’deki pasaj tam da bunu anlatır: “Hem her şey daima olarak değişiyor hem de hep tıpkı kalıyor üzereydi burada. Bazen kölesi, bazen efendisi olmaktan öbür elimden bir şeyin gelmediğini anladığım anılarımla vardım.”[9]
İNSAN NE KADAR UZAKLAŞIRSA UZAKLAŞSIN KENDİNDEN, NİHAYETİNDE İÇİNDE DÖNÜLEN BİR YERİ KESİNLİKLE VARDIR
Zamanı kokulara, objelere, şişelere hapsetmek, onu objeler aracılığıyla yakalamak, insanın bir eşyaya indirgenmesi fikrini beraberinde getirebilir. Gerçekten aldatıcı da olmaz bu fikir, ama Onat’ın muradının bunu aşmak, bu durumu eleştirmek olduğunu, bunu öykü karakterleri aracılığıyla aykırısını yaparak ortaya koyar. Burada Han’ın vaktin kokusuyla ve Camus’un varlığı vefatla yan yana getiren fikrinden ayrılır. Onat’ta vakit diğer türlü akar, diğer türlü durur, öbür türlü hareket eder. İnsanın varlığını objelere indirgeyen kanıyı görür, buna istek göstermez, karakterlerinin yarattığı dünyanın vaktine teslim olur ve onları ölümsüz kılmaya çalışır. Tarz metot ölmek için dünyaya gelen insanın soluklandığı anları ölümsüz kılar, bunu da objeler aracılığıyla yapar. Taşın, toprağın, kokunun, sesin kıymetini gösterir. İnsan ne kadar uzaklaşırsa uzaklaşsın kendinden, nihayetinde içinde dönülen bir yeri kesinlikle vardır. Onat’ın işaret ettiği yer de burasıdır. Zira saatleri hayatımızdan çıkarsaydık, geçen vakti bir cins zamansızlık olarak yaşardık. Meğer bakmayı bilen herkes saatler dışında her şeyin bir vakti anlattığını bilir.
Dokunduğumuz eşyalar, büyüyen bitkiler, kokladığımız şeyler, geçen günler, son süratte ilerleyen haftalar, birbirini takip eden aylar vakittir mesela. Bütün bunlar vakti daha güzel takip edebilmemiz için icat edilmiş bir döngüdür. Saatler de bu döngünün anlaşılır olması için hayatımıza konan tuhaf icatlardır. Vakti durdurmak mümkün değildir tahminen ancak bunu iş edinmiş müellifler, şairler, ressamlar heykeltıraşlar vardır. Sanatkarın vazifesi vakti durdurmak, hayatın bu garip döngüsüne çelme takmaktır. Onat’ın, ‘Nihayet Dönülen Yerler’ kitabı da vakti bu biçimde durduran bir anlatıya sahip. Yarattığı karakterlerin etrafında akan bir vakit anlatılırken, iç dünyalarında duran bir vakit anlatılır. Teslim olunan, beyaz bayrak çekilen vakit budur. Hasebiyle her bir hikayesi okurunu bir çeşit durmuş vakte, yani zamansızlığa sürüklüyor.
Bu açıdan ‘Nihayetinde Dönülen Yerler’, Camus’nun intiharla gelen varlığına, Han’ın vaktin yokluk üzerinden işaret edilen kokusuzluğuna, Freud’ın hayatın gayesine ve Aristotales’in mutluluğuna bakan bir yerden görüyor hayatı. Bazen onlarla benzeşerek bazen de farklılaşarak yapıyor bunu.
Dipnotlar:
[1] Yasemin Onat, ‘Nihayetinde Dönülen Yerler’, Epona Yayınları, 1. Baskı, Sayfa. 72
[2] S.114
[3] Albert Camus, Sisifos Söyleni, Can Yayınları, Çev. Tahsin Yücel, S. 25
[4] a.g.e. S.15
[5] a.g.e S 29
[6] a.g.e. S.41
[7] Byung-Chul Han’ın Vaktin Kokusu, Bulunma Sanatı Üzerine Felsefi Bir Deneme, Metis Yayınları, Çev. Şeyda Öztürk, S. 29
[8] Yasemin Onat, ‘Nihayetinde Dönülen Yerler’, Epona Yayınları, 1. Baskı, Sayfa. 108
[9] Yasemin Onat, ‘Nihayetinde Dönülen Yerler’, Epona Yayınları, 1. Baskı, Sayfa. 110