Trafik yaya geçitlerinde bu uyarıyı eminim okuyorsunuz: Karşıya geçmek için butona basınız!
Sonra ne oluyor? Beklenen ki aşikâr müddet içinde yayalar için yeşil ışık yanıyor. Siz de butona basmanın, yeşil ışığın yanmasında katkınız olduğu için keyifle yürümeye devam ediyorsunuz.
Bu tecrübesi benim üzere pek çok kişi yaşamıştır. İvedi bir işiniz vardır, telaşlı bir tabiatınız da olabilir yahut araçların geçişi bir türlü durmak bilmiyordur. Çabucak butona basıyorsunuz. Evet, trafiği yayaların yönettiği bir kent, epeyce keyifli görünüyor. Aceleniz, telaşınız kayboluyor ve içten gürüldeyen o trafik canavarlarını susturuyorsunuz. Herkes mutlu…
Ancak ben diğer bir denemede daha bulundum. Butona bastığımdaki ve butona basmadığımdaki yeşil ışık yanma mühletini hesapladım. Değişen bir şey olmadı. Yani birebir müddette ışıklar değişiyor. Bunu farklı yaya geçitlerinde denedim. Gözlemlerde bulundum. Butona basmanın bir tesirini görmedim.
Bir gün bir trafik polisinin de butona bastığını gördüm. Bunun bir tesiri olup olmadığını sordum, “Her halde tesiri oluyordur” dedi. O emin değildi, ben ise durumdan emindim. Ben denedim tesiri yok, deyince şaşırdı.
Kime sorduysam, trafikteki butonların çalıştığından ve kendilerine geçiş önceliği tanıdığından emin. Lakin kimse de durup, ışık yanma müddetlerini hesaplamamış…
Madem tesiri yok, niçin bu butonlar konulmuş olabilir?
Ben güzel niyetliyim, mümkün ki kentin trafik algoritmasını oluşturmak için bilgi topluyorlar. Gelecek periyotta de butonlar işlevsel hale gelecek. Bunu polise de söyledim. Makul, dedi. Lakin bir ihtimal daha var.
Büyük bir iş merkezinde, herkes asansörlerden şikayet ediyor. Asansöre binmek isteyen kişi sayısı epey fazla ve bekleme müddetleri uzadıkça uzuyor. Yeni yahut daha fazla yük taşıyan asansör için binanın durumu da müsait değil. Şikayetlerin gerisi ardı kesilmeyince, bina idaresi bir formül geliştiriyor.
Asansör yanlarına, bir pano asıyor ve panoya iş merkezine gelenleri ilgilendiren bilgiler koyuyor. Ayrıyeten her kata birer uzunluk aynası yerleştiriyor. Şikayetler birden kesiliyor. Hayli da makul bir masrafa…
Niye?
Asansöre binmek isteyenler ihtar niteliğinde yazıları okurken ve aynada üst baş düzeltirken asansörün geç kalmasının farkına varmıyorlar.
Acaba, trafikte yaya geçitlerine konulan butonların da bu türlü bir maksadı olabilir mi? O denli ise, yayaların şikayetlerini azaltmayı amaçlayan ve algısını yöneten akıllı ve başarılı bir uygulama…
Ben yalnızca kendi tecrübemden yola çıktım. Sahiden de bu aygıtların tesiri nedir tam bilmiyorum.
Fark ettiğiniz üzere mevzumuz da trafikteki butonlarla ilgili değil, mevzu algı yönetimi…
Algı, beynimizle oynamak. Beynin çalışmasıyla ilgili her gün yeni şeyler öğreniyoruz lakin hala bir muamma… Bir renk, bir ses, bir ışık yahut bir söz beynimizde farklı tesirler oluşturabiliyor.
Sosyal medyada dolaşan malum fotoğraflar var. Bayanın üzerindeki elbisenin rengini soruyorlar. Kimileri gri görürken, oburu pembe görüyor. Yeniden diğer bir fotoğrafa yakından bakınca siyah beyaz olan fotoğraf belirli uzaklıktan sonra gözümüz onu renklendiriyor.
Hangi sinyaller siyah beyazı renkli hale getiriyor? Hangi eğitim, kültür ve toplumsal durum fotoğrafı birine gri olarak algılanırken, diğerinde pembe olarak algılanıyor.
Bir de her an milyonlarca görüntü, fotoğraf ve yazı paylaşılan toplumsal medya, caddedeki afiş sanki bizi etkilemek için ne üzere işaretler veriyor?
Amerika’da TV kanalında bir itfaiye dizisinin akabinde, itfaiye de çalışmak için müracaatlar katlanarak artıyormuş. Sanki “Er Ryan’i kurtarmak” sineması sonrası askerliğe müracaatlar artmış mıdır?
Politikacılar algı idaresini çok sever. Siyasetçilerin akıl hocası olarak kabul edilen Henry Kissinger’a atfedilen bir kelam var: “Bir şeyin gerçek olması pek o kadar kıymetli değildir; ama gerçek olarak algılanması çok değerlidir.”
Malum soğuk savaş devrinde, batılı ülkeler için en tehlikeli söz “komünist” idi. O periyotlarda bir anket yapılıyor: İştirakçilere, Amerika’nın bir savaşa müdahale edip etmemesine yönelik fikirleri soruluyor. Birebir soru iki farklı halde soruluyor. Birinci soru: “Eğer dünyanın bir öbür bölgesinde Vietnam sıkıntısına misal bir durum ortaya çıkarsa size nazaran ABD oraya asker göndermeli midir, yoksa göndermemeli midir?”. İkinci soru: “Eğer dünyanın bir öbür bölgesinde Vietnam sıkıntısına emsal bir durum ortaya çıkarsa size nazaran ABD komünist işgalini önlemek için oraya asker göndermeli midir, yoksa göndermemeli midir?”. Birinci soruya “asker göndermelidir” diyenlerin oranı yüzde 18,3 iken, ikinci soruya “asker göndermelidir” diyenlerin oranı yüzde 33, 2 olmuş.
Aslında soru sorarken, farklı renkler giyseniz bile sonuç farklı çıkacaktır. Etkilenme yalnızca sözlerle ilgili değildir. Olası ki yılın moda renklerinin seçimlerinde de bilmediğimiz algı idareleri vardır.
Bunun ayrıntılarına inmek, psikolojinin alanıdır.
Geçenlerde avukat bir arkadaşım bahsetmişti; Kurtlar Vadisi’nin yayınlanması öncesinde yani 2001 yılında istihbaratçı olmak için müracaat sayısı 900 iken, bir kaç yıl sonra bu sayı 7 bine çıkmış. Avukat arkadaşım, bu sayının artışında Kurtlar Vadisi’nin tesiri olduğu kanaatinde. Dünyadaki algı idaresi uygulamalarını düşününce, niçin olmasın diyorum.
Trump’ın lider seçilmesi de bu türlü bir algı idaresi sonrası olduğu biliniyor. Cambridge Analytica isimli siyasi danışmanlık ajansı, 50 milyon Facebook kullanıcısı hakkında data toplayıp Amerikan seçimlerini etkilemişti. Bu datalarla oluşturulan algı operasyonunda, Amerika’daki belirlenen 70 ila 80 bin kadar kişinin toplumsal medya hesaplarına muhakkak Bildiriler göndererek onları ve etraflarındaki yüz binlerce kişiyi etkilediği biliniyor.
Benzeri uygulamaların dünyanın farklı yerlerinde uygulanmaya devam etmediğini kim söyleyebilir?
Michelangelo algı ve yaratıcılık ortasındaki ikili bağa dair keskin bir bakış açısına sahiptir. Onun ünlü bir kelamıdır: ‘Her bir taş blok içinde bir heykel barındırır ve heykeltıraşın misyonu bunu ortaya çıkarmaktır.’
Bunun algı ile ilgisini anlamak için günümüzde bilgisayarların yapay zekasının çalışmasına bakmak gerekiyor. Mevlana gözleri bağlı bireylerin fil tanımından bahseder. Yalnızca hislerinin ölçüsü nispetinde ve formunda fili tanım edebiliyor. Kulağını tutan kişi fili, lahana yaprağına benzetiyor. Dişini tutan ise sert ve sivri bir şey, diyor. Beklenen ki kuyruğunu tutan da yılana benziyor ve çok pis kokuyor, diyecektir. Karnını tutan ise kocaman bir balona benzetecektir.
İnsan da olayları duyularından geçirerek tanımlamaya çalışıyor. Duyuların tam verimli olabilmesi için de görme, işitme, tatma, duyma, koklama duyularının eğitimle, akılla ve mantıkla rafine edilmesi kuraldır. Hangi eğitilmemiş, ustalığa erişmemiş hangi göz, kulak, burun, lisan ve deri mermer bloktaki Musa heykelini hissedebilir ki.
Seçim sathı mailine girdik yani seçim yaklaşıyor. Etrafımızda algı idaresine yönelik, pek çok şey gerçekleşecek. Bir müzik, bir reklam, bir toplumsal medya paylaşımı, bir görüntü, bir sinema vs.
İşin makus yanı, algı idaresinin algoritmasını artık bilgisayarlara, yapay zekalı aygıtlara yüklüyorlar. Akıllı dediğimiz o aygıtlar da bizi yönlendiriyor. Hani düşündüğümüz her şeyin reklamını anında cep telefonunda görmemizin bir sebebi de budur.
Daha hassas olmanın vakti geldi. Algı idaresinin kurbanı olmayın!
Bu ortada trafikteki butonlar, trafik işaretleri, yol çizgileri üzerine de söylemek istediklerim var.
Öncelikle yaya geçitlerine kesinlikle sensörler konulmalı. Yayalar çoğaldığında yahut araç geçişi azaldığında merkezi trafik idaresine bağlı olmadan yayalara yeşil ışık yanmalıdır. Birden fazla yerde yolda araç olmadığı halde yayalara kırmızı yanmaya devam ediyor.
Üstünlük yayalarda olmalı ve inisiyatif yayalardan yana kullanılmalıdır.
Trafik işaret levhaları kesinlikle led ekran olmalı ve trafik akışı ile ilgili bilgileri toplamalıdır. Araçlar led ekranları algılamalı ve şoförün algılamasını katkıda bulunan ihtarlar vermelidir.
En değerlisi de yol çizgileri tanımlanmış boya kullanılarak çizilmeli. Bugün boyanın markasını bile tanıyan sensörler var, bu sensörler trafik için de kullanılmalıdır. Yani araçlardaki sensörler güvenlik alanı çizgisini, yaya çizgisini ve başka çizgileri şoförüne bağlı olmadan algılamalıdır. Çizgi ihlali yapmamalıdır.
Bazı ülkelerde, araçtaki navigasyon yahut yayanın elindeki harita hangi ışığın kaç saniye içinde yanacağı bilgisini veriyor. Bu türlü olunca şoför yahut yaya kırmızı ışıkta ne kadar bekleyeceğini görüyor.
Bu yılın sonunda Türkiye’nin elektrikli arabası Togg piyasaya çıkacak. Beklenen ki otonom sürüşü olmayacak ancak birkaç yıl içinde otonom özelliği ile güncellenecektir. Şayet akıllı araba istiyorsak, akıllı yol da istemeliyiz. Bunun da yolu trafik işaret ve yol çizgilerinin akıllı hale gelmesiyle başlayacaktır.
Trafikte butona basmayı geçtim, yayalar ve şoförler olarak hayatımızın her safhasında algı yönlendirmesine maruz kalmayalım.