Bu oyuncak bebek tablonun art planındaki karamsar karmaşayı tamamladığı için mi; yoksa, derin birer kuyuyu da akla getiren gözleri, bizi, handiyse tablonun içlerine çektiği için mi bu derece baskın görünüyor?
Tablonun görünür bütün hareket imgesi onda toplanmış üzere. Bu, yanındaki erkek çocuğa bir oyun arkadaşı olmaktan çok, onun kederli, donuk, aldırışsız ve hırçın eylemsizliğini gözümüze sokarcasına belirginleştiriyor. Yeterli ancak bunlar, bu obje (oyuncak) arkadaşı, ona bakan biz canlı insanlardan bile daha aktif bir özneye dönüştürmeye kâfi mi?
***
Bu derin bakışsız bakış mı onu bu türlü kudretlice kazıyor akıllara?
***
Geçen yazıda üzerinde konuşmaya çalıştığım Bill Stoneham’ın “Eller O’na Direniyor” isimli tablosunu günümüzde, bilhassa de gizemciler, paranormale, psişik niyetlere yatkın kümeler, şeytan yahut iblis takıntılılar için tanınan kılan figürün, neden bu oyuncak bebek olduğunu anlamak için diğer hangi sorulara muhtaçlığımız var?
Stoneham’ın tablosundaki oyuncak bebek, 2000’li yılların başından beri internetin en yaygın konuşulanlarından biri oldu. ***
Oyuncak bebekleri anlamaya çalışırken, uzak çağlardan evvel bu çağa bakmak, sorularımızı dindirmeyebilir fakat bu olgunun gerisindeki birikimin öteki sanat objelerinde de üretildiğini bize anımsatabilir.
***
Tablonun bu kesiti ister istemez bana bu çağın oyuncak bebekli sinemalarını düşündürüyor: ‘Black Devil Doll From Hell’(1984); ‘Triloquist’ (2008); ‘Dolly Dearest’ (1991); ‘Annabelle’ (2014); ‘Silent Night’, ‘Deadly Night 5: The Toy Maker’ (1991); ‘Dolls’ (1987); Child’s Play serisi (1988-2013) listenin birinci akla gelenleri.
Bu sinemaların çabucak tümünün ortak noktası, oyuncak bebeklerin, onlara sahip olduğunu, onlarla masumca oynadığını, anı olarak sakladığını düşünen insanları farklı boyutlarda med-cezirlerin içinde çalkalayıp durmasıdır, diyebiliriz.
***
Yönetmen Richard Attenborough’un çıkış noktasını bilmiyorum. Ama tablodaki oyuncak bebekle en çok özdeşleştirdiğim sinema ‘Magic’ (1978) oldu diyebilirim. Sinemada güya başrolü bir vantrolog (dudaklarını oynatmadan konuşma yeteneği gelişmiş) üstleniyordu (Anthony Hopkins). Lakin izleyenler hatırlar ki kukla Fats neredeyse her şeye kadirdi.
Hele de gözleri…
***
Edebiyatta oyuncak bebekle ilgili birbiriyle kıyaslayacağımız dört başı mamur çok fazla eser yok üzere. Kafka, Baudelaire ve Rilke üzere ustaların elinden çıkmış kimi metinler var. Fakat bunların birçok deneme biçimi içinde. Yakın tarihte oyuncak bebek olgusuna roman alanında en kapsamlı, en kuşatıcı yaklaşan müelliflerden biri, “Napoli Romanları” serisiyle tanınan İtalyan müellif Elena Ferrante’dir diyebiliriz. (Ferrante’nin bu serisindeki kitaplarının çabucak hepsinin Türkçeye kazandırıldığını da söylemeliyim).
Sol üst: Peru’daki Chan Chan antik kentinde bulunan ahşap heykelciğin uzunluğu 47, eni 16 cm. İnka medeniyeti öncesi dini ritüeller için yaratıldığı düşünülen bu eser hem oyuncak bebek hem idol olarak bedellendiriliyor. Sol alt: MÖ 350-325 yıllarına tarihlenen Attika usulü oyuncak bebek. Sağ: Roma evresinde 1. yüzyılın sonuna tarihlenen, fildişinden yapılmış oyuncak bebek hem altın kolye, altın bilezikler ve halhallarıyla bebek takı kültürünü gösteriyor hem de Roma Dönemi oyuncak bebeklerinin, eklem yerleri hareket edebilecek biçimde üretilebildiğini.
***
Dünyamızın arkeolojik bilgileri, insan yaratıcılığının birinci evrelerinde taş, kemik, ağaç, kurutulmuş yemiş üzere objelerden yapılmış oyuncakların yerini vakitle, pişmiş toprak, işlenmiş kil, sedef, fil dişi ve ahşaptan yapılmış bebek figürlerinin aldığını gösteriyor. Bu arkeolojik bulgular, oyuncak bebeğin doğuş biçiminin kutsal ataları yaşatmak, tapınmak üzere sıkıntılarla ilgili olduğunu düşündürüyor. Ölüleri, perileri, cinleri, ilahları canlandırmayı, onlarla birlikte yaşamayı öğrenmek ya da onların bu dünyada zuhur ettiğini düşündükleri tesirlerini denetlemeyi amaçlamış cetlerimiz. Hasebiyle oyuncak bebek hem oyun hem ruhsal dünyanın oyun içinde oyunu hem de çok sahi. Bu yanıyla da masklarla iç içe denecek kadar yakın akraba.
***
Pagan zamanlardan Roma bölümüne gelinceye dek oyuncak bebekler ve kullanımları epey evrim geçirmiş görünüyor. Roma zamanında ekseriyetle yetişkin bayan ve tanrıça tipi bebeklerde tekrar üretilmiş. Venüs, Proserpina yahut kutsal aile yuvalarının tanrıçası Vesta’nın özellikleri sıklıkla görülüyor. Dahası kız çocuklarının “topluma kabul edilmesi,” yani evlilik yaşının geldiği de çocuğun oyuncak bebeğiyle vedalaşma merasimleriyle ilan ediliyor. Kimi kaynaklara nazaran Roma’da 12 yaşına gelen kız çocukları, oyuncak arkadaşlarını bir merasimle, bir tapınağa bırakır ve artık gerçek bebek doğurmak üzere, erkeklerin dünyasına itilir.
Barbie bebekler, Roma döneminde, çocukları bilhassa aile kavramına alıştırmayı hedefleyen oyuncaklar, bu çağın aile ideolojisine nazaran şekillendirmek için üretilenlerin en bilinen örnekleri olarak kabul ediliyor. Günümüzün, Barbie bebekleri, bunun çağdaş dünyadaki aile ve edilgenlik, moda ve sisteme uygunluk ideolojilerine, gereksinimlerine nazaran en irkiltici biçimde tekrar üretilmesiyle şekilleniyor. Göğüsleri çıkmış Barbielerden, gebe olanlarına kadar pek çok versiyonu var.
***
Japonya halkının bir kısmı oyuncak bebeklerin de canlılar üzere ruhları olduğunu düşündükleri için onlara başka bir ehemmiyet veriyor. Endonezya’da Sulawesi Adası’ndaki Torajalar, oyuncak bebekler için de mezarlıklarda kısımlar açıyor.
***
Stoneham’a gelinceye dek fotoğraf tarihindeki pek çok tabloda çıkar karşımıza oyuncak bebekler: Pieter Bruegel’in 1500’lerde yaptığı tablolar; Giorgio de Chirico’nun oyuncak bebekleri açıkça çağrıştıran inanılmaz tabloları, François Boucher’in, ‘Sabah Kahvesi; 1739’ ya da William Mulready’nin ‘Oyuncak Satıcısı; 1835’ üzere yapıtları birinci akla gelenlerdir. Bütün bunlara benim için ayırt edici bir biçimde eklenecek olan Oscar Kokoschka’nın ‘Kuklalı Otoportre’sidir (1921).
***
Stoneham’ın tablosundaki oyuncak bebeği bu tarihi silsile içinde anmamızı sağlayan ruhsal argümanları da uzun uzadıya sayıp dökebiliriz. Lakin uzun yazma endişesinden, ben şu kadarını anımsamakla yetineceğim:
Ressam, “yoksulluktan dolayı sığındığı bir akraba meskeninde, bir giysi dolabında yatırıldığını” söylüyor ve ekliyor “nefes almanın bile güç olduğu bir yerde uyumak zorunda kalmak bir çocuğu elbette yaralar. Münasebetiyle sokaktaki oyunları da hırçın ve yaralıdır.”
***
Neresinden bakarsak bakalım oyuncak bebekler; onlara bakmasını bilen beşerler için ömrün gizlerini, hayal ve yer kavramını, yalnızlık ve düş gücünü, bağlantıdaki lisanı ve dilsizliği, vefat alegorisini ‘tuhaf,’ ‘inanılmaz’ denecek bir suskunlukla yansıtabiliyor.
***
Bazı sanat yapıtları, sanatkarının onu var ederken düşündüklerinden çok farklı serüvenler yaşayabiliyor. Bu aslında doğal; zira deverana, pazara çıkan yapıt birebir vakitte yorum deryasına, farklı algıların, gereksinmelerin ona yüklediklerine, ondan devşirdiği manalara açılır.
***
Ressam tabloyu yaratırken Jung’un tesirinde kelam ediyor. Psikanalizin duayenlerinden Jung’un teorize ettiği kavramlarla tabloya bakmakla yetinsek bile, yapıtı satanların “paranormal / parapsikoloji” dediği tırıvırı şablonlar boşa çıkmıyor mu?
Sizce de daha ötesi akla gelmiyor mu?
NOT: Günümüz Türkiye’sinde oyuncak bebek olgusunu görsel sanat alanına taşıyan bildiğim kadarıyla iki sanatçı var: Benim sevgi bedel arkadaşım Nazan Azeri ve Başak Bugay. Bu da bu konuyla ileride biraz daha ilgileneceğimin haberi sayılabilir.