Kurtuluş Savaşı yıllarında Sovyetler Birliği’nin Türkiye büyükelçisi olan Semyon İvanovic Aralov’un anıları lisanımızda birinci kere 1967 yılında Burçak Yayınevi tarafından “Bir Sovyet Diplomatın Anıları” başlığıyla yayınlandı. Daha sonra İş Bankası Yayınları tarafından 2018’de tekrar basılan kitap, Cumhuriyet öncesi Türkiye’nin bir sosyalist tarafından nasıl göründüğüne ait fikir veriyor. Aralov, Kurtuluş Savaşı yıllarında Anadolu’yu gezmiş ve kendince notlar almıştı. Lakin bu notlar, dünyayı sınıflar çabası çerçevesinden okuyan bir aydının notları olduğu için kıymetliydi. Türk köylüsüne ait şu notu almış Aralov;
“Köylülerle yaptığımız konuşmalardan Türk köyünün sınıflara ayrılma tablosu keskin çizgileriyle belirmiş oldu. Orta halli köylülerin toprakları 100 ile 200, bazen de 300 dönüm ortasında oynuyor. 20 dönüm toprağı olan köylü ise tipik bir fakir köylü… Irgatların durumu ise hepsinden makûs. Bunlar ağaların, çiftlik sahiplerinin, dini vakıfların ya da mescitlerin topraklarında çalışıyorlar ve ayda topu topu 3 lira alıyorlar, yiyeceklerini kendileri sağlamaktadırlar. Çobanlara ise iki çift çarık ile ayda -o da her vakit değil- 4 kilo un verilmektedir.”
Vehbi Koç’un anılarına nazaran o yıllarda Ankara’daki tek müslüman Türk esnaf, Vehbi Bey’in babası Koçzade Hacı Mustafa Efendi’dir. Cumhuriyet öncesine gidildiğinde, nüfusun yüzde 90’ından fazlasının köylerde yaşadığı, Türklerin de büyük oranda ırgatlık yaptığı görülür. Küçük toprak sahipliğinin yanında bir de büyük toprak sahibi olan Türkler de bulunur. İktisat çabucak hemen tümüyle tarıma dayalıdır.
İslamcılığın tarlası büyük toprak sahipliği
Büyük toprak sahipleri 18 – 19’uncu yüzyıldan kalma iltizam sisteminden ürer. Osmanlı, vergi toplama işini mültezim ismi verilen sonradan toprak ağalarına dönüşecek imtiyazlı bireylere verir. Bu bireyler, köylüden topladıkları vergiyi Osmanlı’ya iletmekle sorumludur. Osmanlı gerisine karışmaz. Köylüden ne kadar toplandı, mültezimin cebine ne kadar girdi, bilinmez. Bu sistem, 20’nci yüzyılın toprak ağalarının nasıl oluştuğuna ait fikir verir.
Fakat tek toprak ağası, bu mültezimler değildir. Osmanlı, birtakım büyük yerleri, dini vakıflara ya da mescitlere verir. Natürel, Diyanet İşleri Başkanlığı üzere çağdaş bir devlet aygıtı olmadığından bu dini vakıflar büyük oranda tarikatlardan oluşur. 19’uncu yüzyıldan itibaren bu tarikatların hakim çoğunluğu Nakşibendiliğin Halidiye kolundandır. Bugün isimlerini duyduğumuz, İskenderpaşa (Hakyol), İsmailağa, Erenköy üzere islami ekoller de birebir kola alışılmıştır.
Aralov’un notlarına geri dönelim. Mustafa Kemal, Büyük Taarruz hazırlıklarını Aralov’a da göstermek için, 1922 yazındaki süvari kolordusu teftişine Aralov’u da götürür. Mustafa Kemal’in hedefi, barış dedikodularının temelsiz olduğunu, ordunun taarruza hazırlandığını Sovyet elçisine kanıtlamaktır. Teftiş gezisi kapsamında bir akşam Konya’daki bir medreseyi ziyarete masraflar. Bu ziyarette, medresedeki hocalardan biri medrese öğrencilerinin askerlikten muaf tutulmasını isteyince Mustafa Kemal epeyce sonlanır. Gerisini Aralov’dan takip edelim;
“Hoca konuşurken Mustafa Kemal’in kendini tuttuğu muhakkak oluyordu. Lakin medrese öğrencilerinin askere alınmamaları kelam konusu olunca artık kendini tutamadı ve yüksek bir sesle, sertçe ‘Ne, o” dedi, “yoksa sizin için medrese Yunanlıları yenmekten, halkı zulümden kurtarmaktan daha mı pahalıdır? Millet kan içinde yüzerken halkın en yeterli çocukları cephelerde dövüşür, yurt için canlarını feda ederken siz burada sapasağlam delikanlıları besiye çekmişsiniz!’
Mustafa Kemal konuştukça gözleri daha vahim bir hal alıyordu:
‘Bu besili delikanlılarımızın askere alınmaları için çabucak yarın buyruk vereceğim’”
Aralov’un da içinde olduğu heyet bu tansiyondan sonra yeri terk eder. Mustafa Kemal ve Aralov arabada yalnız kalırlar. Burada Mustafa Kemal, Aralov’a şunları söyler;
“Yurt topraklarının büyük bir kesimi, neredeyse üçte ikisi, tahminen de daha birçok vakıftır. Bu topraklar, mollaların varlık kaynaklarıdır. Bunları birçok köylülerin elinden alınmış topraklardır. Buna son vereceğiz. Bir de utanmadan hükümetten yardım istiyorlar”
Devrimci heyecan sönümlenince…
Peki Cumhuriyetten sonra temelli bir toprak ıslahatı yapılabilmiş midir? Cumhuriyetin birinci 30, tahminen de 40 yılının gündemi bu oldu. Savaştan sonra, tek parti devri CHP’si, esaslı bir toprak ıslahatına girişmek istemişse de, ihtilalin ateşi 1930’lardan itibaren sönümlenmeye başladı. Kent eşrafı, büyük toprak sahipleri -ki bunlar da o periyotta CHP’lidir- toprak ıslahatına pürüz oldular. Lakin, kelam konusu bu kent eşrafı, cumhuriyetin devrimci heyecanından daima huzursuz oldu. Türkiye sağının yaslandığı yer bu kent eşrafı ve büyük toprak sahibi sınıf oldu.
Daha sonraları, 1960’lardan itibaren yükselen İslamcı hareket, Anadolu’daki kent eşrafına yaslanarak büyüdü. Mesela, Necmettin Erbakan TOBB lideri olarak siyasi mesleğine başlamıştı. Tıpkı yıllarda Süleyman Demirel, Turgut Özal’ı Devlet Planlama Teşkilatı’na atamıştı.
1980’den sonraki Özallı yıllarda kelam konusu bu kent eşrafının ideolojik yoğunluğu artmış, bu ağırlaşma sonucu Anadolu eşrafının bir kısmı Müstakil İş Adamları Derneği (MÜSİAD) çatısı altında örgütlenmişti. MÜSİAD’ın kurucu lideri Erol Fayda, “Amacımız dünya zenginliğinin müslümanların elinde toplanmasını sağlamaktır” diyordu. Denizli, Gaziantep, Adana, Konya, Kayseri ve Anadolu’nun öteki fason üretim merkezlerinde, hakim ideoloji de İslamcılık oldu.
Muhafazakar işçi, İslamcı patrondur
Türkiye’nin geniş kesitleri dinine bağlıdır, bu manada muhafazakardır. Ancak İslamcılar, Anadolu muhafazakarlığını siyasi emelleri için kullanırken epeyce başarılı oldular. Bu haliyle, İslamcılar ile muhafazakarları ayırabilmek gerekir. İslamcılar, Denizli’de, Gaziantep’te Kayseri’de, müslüman emekçiyi üç kuruşa sigortasız çalıştırıyor, bunu da dünya zenginliğini müslümanların elinde topluyoruz palavrasıyla anlatıyor. Kendi dünya görüşlerine uygun AKP hükümetleri periyodunda kamu ihaleleriyle palazlanıyor, kamudan aldıkları ranttan islami dernek ve vakıflara hisse vererek çarkın dönmesini sağlıyor. Bu dernekler ise bu nizamın devamını sağlamak için istek üretiyor.
İslamcılık, bir ideoloji olarak muhafazakarların zihnini manipüle edebiliyor. Bu yolla, zenginleşiyor, iktidarlarını perçinliyor, distopik bir ülke yaratıyorlar. İslamcılar dün büyük toprak sahipleriydi, bugün kamu ihaleleriyle palazlanan rantiyecilerdir. İslamcı, MÜSİAD yöneticisi, mağazalar zinciri sahibi Nureddin Nebati ise, muhafazakar, Denizli’deki konfeksiyonda çalışan 5 vakit namazlı, çocuğunu imam hatipe gönderen işçidir. Muhafazakarla, İslamcının çıkarları ortak değildir. İslamcı zenginleşiyorsa, muhafazakar daha çok çalıştığındandır. Bu nedenle, muhafazakarla, İslamcıyı birbirinden ayırmak gerekir. Muhafazakarlık, işçiyle, çiftçiyle birlikte anılır. İslamcı ise artık tam manasıyla işverendir. Bu nedenle muhafazakarlık yalnızca bir hayat biçimini değil, sınıfsal bir yeri de gösterir. Muhafazakarlarla helalleşmek isteniyorsa, bu tıpkı vakitte rantiye sınıfıyla hesaplaşmayı da dayatır. İslamcıdan alıp, muhafazakara vermeyi vadeden bir politik-ekonomik program helalleşmenin olmazsa olmazıdır.