Owen Jarus
Antikythera Düzeneği, astronomik hesaplamalar yapma kabiliyeti yüzünden kimi vakit ‘dünyanın en eski bilgisayarı’ diye isimlendirilen, bir ayakkabı kutusu büyüklüğünde olan bir alet. 1901 yılında Yunanistan’a ilişkin Antikythera adasının açıklarında sünger toplayan dalgıçlar tarafından bulunan düzeneğin kalıntıları şu anda Atina’daki Ulusal Arkeoloji Müzesi’nde korunuyor. Araştırmacılar, Scientific Reports isimli mecmuada yayınlanan 2021 tarihli bir araştırmada, günümüzde, orjinal sistemin yaklaşık üçte birini oluşturan sırf 82 kesimin mevcut olduğunu aktardı. Alet yaklaşık 2 bin 200 yıl evvel üretildi.
ANTIKYTHERA DÜZENEĞİ NE İŞE YARIYORDU?
Araştırmacıların aktardığı kadarıyla, düzenek farklı hesaplamalar yapabiliyordu ve Güneş, Ay ve gezegenlerden beşinin hareketlerini izlemeye yardımcı olabilir, hatta Olimpiyatlar üzere atletizm yarışlarının hangi tarihte gerçekleşeceğini dahi gösterebilirdi. Araştırma grubu, yayınladıkları makalede “Astronomik döngüleri ve teorileri mekanize hale getirerek astronomik kestirimler yürütmek doğrultusunda çığır açan bir teknolojiyi kullanan, bronz dişlilerin oluşturduğu mekanik bir bilgisayardı” diyor.
Antikythera Mekanizması’nın keşfedilmesinden beridir, bilim insanları bu aleti anlamaya çalışıyorlar. Ve kayda bedel ilerlemeler kaydetmelerine rağmen, pek çok soru karşılıksız kalıyor. Mesela, araştırmacılar hâlâ onu kimin yaptığından emin değiller. Kimi bilim insanları, düzeneğin yaratıcısının Yunan mucit Arşimet (M.Ö. 287- M.Ö. 212) olduğunu tez etseler de bu kesin değil. Düzenek üzerindeki yazılar Yunanca harflerden oluşuyor.
Antikythera Mekanizması’nın Fonksiyonel Yine İnşası (Çerçeve) projesinin grup başkanı olan Aristeidis Voulgaris, Live Science mecmuasına verdiği bir demeçte, aygıtı her kim yaptıysa, astronomi, metalurji ve mekanoloji hakkında birçok şey bilmek zorunda olduğunu tabir ediyor. Bu proje, düzeneğin başlangıçta neye benzediğini yine oluşturmayı ve daha gerçek bir anlayışa ulaşmayı hedefliyor. Voulgaris, ayrıyeten bu kişinin “muntazam bir el becerisine” muhtaçlığı olduğunun altını çiziyor.
Mekanizmanın kurtarılan kesimleri harfler ve yazıtlar içeriyordu ve bilim insanları son yirmi yıl içerisinde, 3 boyutlu X-ışını taraması üzere yüksek teknolojili görüntüleme tekniklerini kullanarak bu Yunan yazıtlarından daha fazlasını okuyabildiler. Bu formül, sistemin nasıl çalıştığıyla ilgili daha fazla bilgiye ulaşmalarını sağladı.
Araştırmacılar Scientific Reports’ta yayınlanan makalede, bilgisayarlı tomografi (BT) taramalarının “Güneş, Ay ve Antik Çağ’da bilinen beş gezegenin hareketlerini ve bunların antik bir Yunan kozmosu olarak ön planda nasıl görüntülendiğini izah eden yazıtları açığa çıkardı” diyor. Araştırmacılar, sistemin “Babil astronomisinin döngülerini, Platon Akademi’sinin matematiğini ve antik Yunan’ın astronomik teorilerini” kullandığını aktarıyorlar.
New York Üniversitesi Antik Dünya Araştırmaları Enstitüsü’nde Antik Çağ olumlu bilimler tarihi profesörü olan Alexander Jones’un kitabında yazdığı üzere, “Bu sistem, fizikî kalıntıların ya da Antik Çağ’dan kalma ve hakkında detaylı açıklamalara sahip olduğumuz cinsten diğer rastgele bir şeyin ötesinde bir teknoloji düzeyini” simgeliyor.
MEKANİZMA NEYE BENZİYORDU?
Scientific Reports mecmuasında yayınlanan makalenin muharrirleri, sistemin ön tarafını inceleyen birinin Ay’ın, Güneş’in, Ay düğümlerinin (Ay’ın yörüngesinin Güneş’in takımyıldızlardan geçtiği yol olan ekliptik üzerinden geçtiği noktaların) yanı sıra Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn’le birlikte Zodyak takviminin hareketlerini gösteren kadranları görebileceğini keşfettiler.
Mekanizmanın art tarafında (Ay’ın geçirdiği evrelerin yılın tıpkı günlerinde meydana geldiği 19 yıllık bir döngü olan) Metonik döngüyü, (dört Metonik döngüye eşit 76 yıllık bir periyot olan) Kalipp döngüsünü, (her dört yılda bir Olimpiyatların yapıldığı vakti işaret eden) Olimpiyat döngüsünü, (ay tutulmaları ortasında geçen18 yılı aşkın bir müddet olan) Saros döngüsünü ve (54 yıldan fazla bir müddet ya da üç Saros döngüsüne eşit olan) Exeligmos’u gösteren kadranlar mevcuttu. Sistemin önü ile ardı ortasında, tüm kadranların, tüm döngülerin yanlışsız zamanlamasını göstereceği biçimde tasarlanmış çok çeşitli dişliler bulunuyordu.
Antikythera Sistemi Araştırma Projesi’ne dahil bir araştırmacı olan Tony Freeth, 2014 yılında PLOS One mecmuasında yayınlanan bir makalede, “Antikythera Mekanizması’nı kullananlardan birinin, birkaç yıl öncesinden makul bir ay için tutulma kestirimlerini denetim etmek istediğini varsayalım. Kullanıcı, mekanizmayı takvimlerinden birinde gösterilen istediği tarihe hakikat ileri alabilir” diyor.
ANTIKYTHERA BATIĞI
Antikythera Mekanizması’nı saklayan gemi, yüzyılı aşkın bir vakit evvel keşfedilmiş olsa dahi, şimdi enkaz tam manasıyla kazılmadı. Onu taşıyan geminin büyüklüğü bilinmiyor ve yapıtların ne genişlikte bir alana dağıldığı da bilinmeyen. Woods Hole Oşinografi Kurumu’na (WHOI) nazaran, batığın bulunduğu pozisyon ve derinlik, alanı kazmayı güçleştiriyor. Hafriyat alanı, yüzeyin yaklaşık 40 ilâ 50 metre altındaki deniz tabanında bir yerde ve bu durum tüplü dalgıçların uzun müddetle hafriyat yapması için çok derin olduğu manasına geliyor; bununla birlikte, hafriyat alanı, uzaktan kumandalı araçlar tarafından araştırılamayacak kadar sığ bir yerde.
Bu zahmetlere rağmen, arkeologlardan oluşan bir takım tarafından yeni bir hafriyat programı yürütülürken yeni eserler bulunmaya devam ediyor ve büyük ihtimalle M.Ö. 65 yıllarında batmış üzere görünen geminin neye benzediğine ışık tutuyor. Live Science’ın daha evvel aktardığı kadarıyla, buluntular ortasında bir vakitler bir heykele tutturulmuş halde olan bronz bir kol, bir masa oyunu, muhtemelen eski bir tahtın kalıntıları ve Herkül’ün mermerden yapılma heykelinin başı bulunuyor.
Araştırmacılar, bulunan yapıtların büyük kısmının zenginlere yönelik lüks mallar olduğunu belirtiyorlar. Şu ana dek gerçekleştirilen son hafriyatlarda, düzeneğe ilişkin yeni kalıntılar ortaya çıkarılamadı. Live Science’ın aktardığı kadarıyla, 2016 yılında arkeologlar gemi enkazında antik devirden kalma bir erkek iskeleti ortaya çıkardılar. Son devirde, bilim insanları bu adam hakkında daha fazla bilgiye ulaşmak gayesiyle ondan DNA örnekleri almaya çalışıyorlar.
Araştırmacılar, birinci etapta, düzeneğin neden gemide olduğundan hâlâ emin değiller. Jones, kitabında, “Bu, bir kişinin, seyahatin getirdiği risklere karşı önlemsiz biçimde yanında taşıyacağı alelade bir obje değildi” diye aktarıyor. Düzenek çeşidinin tek örneği olmasa bile, elbet değerli bir alet olmalıydı. Olasılıklardan biri, bir teknisyenin aygıtı onu satın alan bireye götürdüğü; Jones, muhtemelen bir fırtınanın geminin batmasına neden olduğunu ve mekanizmayı gemiyle birlikte derinlere batırdığını belirtiyor. Geminin nereden geldiği ve nereye gitmekte olduğu ise bilim insanları ortasında sürmekte olan bir araştırma ve tartışma konusu.
MEKANİZMANIN ‘BAŞLANGIÇ TARİHİ’
Bilim insanları hâlâ Antikythera Mekanizması’nın kesin ‘başlangıç tarihini’, yani düzenek üzerinde gerçekleştirilen bütün hesaplamaların dayandığı en erken tarihi tartışıyorlar. Bilim insanları, Mart 2022’de ArXiv isimli ön baskı sunucusunda yayınlanan araştırmada, düzeneğin başlangıç tarihi olarak M.Ö. 22 Aralık 178 tarihini önerdiler. Araştırmacılar, bahsi geçen gecede bir ay tutulması olduğunu, ardından kış gündönümünün akabinde tanrıça İsis’e adanmış bir şenliğin gerçekleştiğini belirtiyorlar. İsis bir Mısır tanrıçası olmasına karşın, o periyotta Yunanistan’da büyük ilgi görüyordu.
Öte yandan, öteki araştırma takımları M.Ö. 12 Mayıs 204 tarihini en beklenen başlangıç tarihi olarak öneriyorlar ve o gün, Yunanistan’da bir ay tutulmasının görülebileceğini ve bu tarihin Arşimet’in hayat müddetine daha yakın olduğunu belirtiyorlar. Bu aleti Arşimet’in ya da atölyesinde çalışan birinin üretmiş olması da mümkün görünüyor.
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)