Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi ve Jean Monnet Kürsüsü Başkanı olan Dr. Zeynep Ayata, Türkiye ve başta Avrupa Birliği olmak üzere dünyada “dijitalleşme”, dijitalleşme alanındaki sıkıntılar, imkânlar ve düzenlemeleri kıymetlendirdi. Ayata, dijitalleşmenin “katılım” boyutunun ehemmiyetine dikkat çekerken, “Sadece toplumsal medya aracıyla değil birçok yeni alanda e-demokrasiye hakikat adımlar atıldığını izliyoruz. Örneğin AB yeni kanunları ve mevzuat değişiklerini her vatandaşın görüş iletebilmesi için ortak bir dijital platforma taşıyor” görüşünü lisana getirdi.
AB Kurulu tarafından Avrupa çalışmalarında uzman isimlere verilen ve akademik dünyada üstün başarıyı simgeleyen “Jean Monnet Kürsüsü Başkanlığı”nı alan; AB hukuku, rekabet hukuku, dijitalleşme ve teknolojiye ait hukuk alanlarında çalışmalar yapan; “inovasyonun düzenlenmesi” üzerine TÜBİTAK projesi yürüten Koç Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Zeynep Ayata ile Türkiye ve dünyada dijitalleşme ile bu alandaki düzenlemeler üzerine konuştuk. Ayata’nın, AB’deki gelişmeler odağında dünyada dijitalleşme alanındaki düzenlemelere ait değerlendirmelerini bugün, elektronik ticaretin düzenlenmesine ait yeni yasal düzenlemeye gidilen Türkiye’deki duruma dair değerlendirmelerini de yarın T24’te paylaşacağız.
Ayata, dijital gelişme ile hukuk ortasındaki bağlantıyı değerlendirirken, iki istikametli etkileşimi “Dijitalleşme hukuk alanını nasıl etkiliyor” ve “Hukuki düzenlemeler dijitalleşme sürecini nasıl etkiliyor” sorularıyla vurguladı. “Hukukun değişime uymakta zorlanarak ‘engelleyici’ bir güç olmaması gerektiğine, lakin kuralsızlık ve başı boşluğun da kıymetli bir sorun olduğuna” işaret eden Zeynep Ayata, dijitalleşme alanında kritik noktanın “yeniliğin dinamik ve değişken bir süreç olması”nda odaklandığının altını çizdi. Ayata, “Bu nedenle OECD ve Avrupa Birliği üzere inovasyon teşvikini kıymetli bir ekonomik atak olarak gören kuruluşlar ısrarla ‘esnek düzenleme’ öneriyor” bilgisini paylaştı.
AB gündemindeki “Dijital Piyasalar Yasası”nın rekabet hukukunda “devrim” niteliğinde yaklaşımlar içerdiğini anlatan Zeynep Ayata, “Türkiye’nin yenilikçi iktisat alanında kimi atılımlar yapmakla birlikte epey geri bir konumda” olduğunu vurguladı, Prof. Erkan Erdil’le yürüttükleri çalışmalarda “doğru tüzel düzenlemeler yoluyla Türkiye daha yenilikçi bir pozisyona nasıl gelebilir” sorusuna cevap aradıklarını belirtti.
Dr. Zeynep Ayata’nın T24’ün sorularına verdiği cevaplar şöyle:
– Türkiye’deki yeni düzenleme konusunu konuşacağız. Aslında en genel manada bakıldığında dünyada büyük değer kazanan dijitalleşme konusunu konuşmuş oluyoruz. Evvel bu genel durumu ele alalım. Siz bu hususta bir çalışma da yürütüyorsunuz. Avrupa Birliği için dijitalleşme konusunun hukuksal boyutu neden bu kadar öncelikli hale geldi?
Tüm dünyada, her yerde ve her alanda hızlanan bir dijitalleşme süreci var. Dijitalleşme her alanı olduğu kadar hukuk alanını da derinden etkiliyor. Nasıl etkiliyor? Ancak bu sorunun zıddı de tıpkı derecede değerli. Türel düzenlemeler dijitalleşme sürecini nasıl etkiliyor?
AB bilhassa son 10-15 yılda bir yandan dijitalleşmenin fiziki alt yapısını geliştirmeye büyük kıymet veriyor. Öbür yandan da devletin, iktisadın ve toplumun işleyişinde dijitalleşmeyi merkezi pozisyona getirmeye çalışıyor. Bunu yalnız kendi bünyesi içinde değil, global bağlarında, tüm ilişkilerinde da yapmaya çalışıyor. En önemli iki ekonomik gaye; iç pazarın bütünleşmesi ve yenilikçi piyasaların gelişmesi. Ancak gelişmeleri çabucak her alanda görmek mümkün. E-devletin yaygınlaştırılması… Eğitimde dijital alanın genişletilmesi… Sıhhat hizmetlerinin bir kısmının ve mahkemelerde duruşmalarının dijital ortama aktarılması… 2015’ten bu yana ferdî bilgileri ve tüketici haklarını koruyarak her bir AB vatandaşının kaliteli internete erişimini sağlamayı hedefliyor.
“Dijitalleşmenin siyasi ve toplumsal emelleri da var…”
Dijitalleşmenin iştirak boyutu da kıymetli. Yalnızca toplumsal medya aracıyla değil birçok yeni alanda e-demokrasiye hakikat adımlar atıldığını izliyoruz. Örneğin AB yeni kanunları ve mevzuat değişiklerini her vatandaşın görüş iletebilmesi için ortak bir dijital platforma taşıyor. Dijitalleşme bu ölçüde yaygınlaşınca bireylerin dijital okur müellifliğini artırmak, şahısların dijital hizmetlerden yararlanmasını sağlamak öncelikli hale geliyor. Bu amaçlara ulaşılmaya çalışılırken toplumsal cinsiyet eşitliğinin gözetilmesine, coğrafik eşitsizliklerin giderilmesine, yaştan kaynaklanan eşitsizliklerin önüne geçilmesine çalışılıyor. Yani ilerici bir anlayış ve yaklaşım benimseniyor. Böylesine değerli gelişmeler karşısında haliyle faal, saydam, verimli ve inançlı bir dijital ortamın oluşturulması yaşamsal kıymet kazanıyor. Gaye, bu unsurlar çerçevesinde bütünsel bir dijital kamu hizmetleri ağı oluşturmak. Bu gayeye yönelik olarak 2030 yılına kadar uygulanmak üzere bir stratejik plan geliştirildi. Böylesine büyük çaplı bir değişimin ve oluşan yenilik ortamının düzenlenmesi haliyle büyük kıymet kazanıyor. Dijitalleşme öylesine büyük bir dönüşüm ki, hukukun da neredeyse her alanında yeni gereksinimler ortaya çıkıyor, yeni süreçler başlıyor.
Desen: Selçuk Demirel
– Öncelikle hangi alanlara yönelik olarak geliştiriliyor?
AB hem yaratıcılığı teşvik eden hem de kamu faydasını müdafaayı amaçlayan bir dizi tüzel düzenleme yaptı. Kimileri da taslak etabında. AB’nin dijitalleşme siyasetlerinin bağlı olduğu kimi temel prensipleri var. Etrafın korunması… Katılımcılığın artırılması… Toplumsal kapsayıcılık… Sürdürülebilir ekonomik büyüme…
Hukuki düzenlemelerin ekonomik büyümeyi, teknolojik gelişmeyi ve refahın artmasını sağlayıcı tarafta olması temel alınıyor. Yani değişimin önünü açıcı, kolaylaştırıcı nitelikte olması. Fakat birebir vakitte ekonomik büyümenin hudutlarının düzgün çizilmesi üzerinde duruluyor. Ve bunlar yapılırken temel hak ve özgürlüklerin korunmasının sağlaması.
Kısacası üç hedef bir ortada götürülmeye çalışılıyor. Birincisi, teknolojinin insanlara hizmet etmesi sağlamak. İkincisi, adil ve rekabetçi bir dijital iktisat oluşturmak. Üçüncüsü, demokratik ve sürdürülebilir bir toplumsal nizamı tesis etmek. Kişisel bilgileri müdafaa, dijital hizmetler, piyasaların düzenlenmesi, siber güvenlik ve açık bilimi bunlara ekleyebiliriz. Daha evvel de belirttiğim üzere, piyasa dinamizmi sağlamanın yanı sıra temel hak ve özgürlüklerin ve demokratik süreçlerin korunması üzerinde bilhassa duruluyor.
AB’nin dijital tecrübeleri Türkiye’yi neden ilgilendiriyor?
– Avrupa Birliği üye ülkeler seviyesinde edinilen tecrübelerin üye olmayan ülkelerle paylaşılmasına neden bu kadar kıymet veriyor? Öteki bir deyişle, Avrupa Birliği tarafından yapılan tecrübeler Türkiye’yi hangi nedenlerle ilgilendiriyor?
Dijitalleşme ile ilgili sıkıntıların düzenlenmesinde AB’nin dünyada öncü olduğunu söyleyebiliriz. Aslında AB’nin üst bir argümanı daha var. Dijital standartlar bakımından global bir rol modeli oluşturmak. Bu mevzuda yayımlanan siyaset evraklarında AB’nin dijitalleşme alanında global rol oynamayı hedeflediği açıkça söz ediliyor. Yani AB global bir misyon üstleniyor.
Bu alanların bilinmesi Türkiye için de kıymet taşıyor. Her ne kadar ilerlemeler kaydedilmiyor olsa da Türkiye bir AB aday ülkesi. Hem AB müktesebatına ahenk süreci hem de gümrük birliği konusu var. Bunların da ötesinde Türkiye’nin süratle değişen yenilik ortamında global standartları bilip onlara ahenk göstermesi gerekiyor. Türkiye’nin bu standartları ve normları uygun bilmesi ve hayata geçirmesi global piyasalarda rekabet gücünün artırılmasında da değerli katkı sağlayacaktır.
– Yürütücüsü olduğunuz Jean Monnet projesi kapsamında siz neler yapacaksınız?
Eğitim ve bilgilendirme hedefli çalıştaylar, memleketler arası konferanslar var. Mesela hukukçu olmayan öğrenciler ve profesyoneller (özellikle mühendisler gibi) için tasarlanmış sertifika programları. Yani hukukçuları değil, mühendisleri, işletmecileri kastediyorum. Profesyonel olarak dijital alanda çalışan bireylerin bu kuralları bilmesi çok kıymetli.
Projede ayrıyeten kamusal paydaşlarla AB’nin bu alandaki mevzuat çalışmalarını tartışmak için toplantılar düzenlenecek. Kıymetli bir gaye AB ile Gümrük Birliği mutabakatı olan Türkiye’de dijital düzenlemeleri daha güzel tanıtmak ve ahenk sağlanmasına katkıda bulunmak. Lisansüstü öğrencilerle yaz okulları, lisansüstü tez çalışmaları üzere etkinlikler de dijitalleşmenin alt yapısını ve hukuka tesirlerini tanıtmaya yönelik. Münasebetiyle akademik dünyada da ilgiyi artırmak ve tez çalışmalarını teşvik etmek düşünülüyor. Akademik dünya ve uzmanlarla kamusal paydaşlar ortasında diyalog kurulması büyük ehemmiyet taşıyor.
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun (ECSC) birinci lideri olan Monnet,
AB’nin fikir babalarından biri kabul edilir
– Türkiye ile paylaşılmasında fayda görülen temel temeller neler? Tüzel düzenlemeler nasıl bir anlayış ya da çerçeve içerisinde yapılmalı?
AB siyasetlerinde ön plana çıkan temel anlayışa nazaran, dijitalleşme ekonomik büyüme ve toplumsal refah için çok önemli fırsatlar sunuyor. Lakin burada demokrasi ve temel hak ve özgürlüklerin korunması konusunda yasa koyuculara çok değerli misyonlar düşüyor. Dijital büyüme çok kıymetli yararlar getirse de özel hayatın saklılığı, çocuk hakları, tüketicinin korunması üzere unsurlardan ödün verilmesine yol açmamalı. Yasa koyucuların bu istikrara dikkat etmesi gerekiyor. Yani piyasa dinamizmi ile birlikte demokrasinin ve insan haklarının da korunması. Bence vurgulanması gereken çok değerli bir boyut katılımcılık ve içerme. Dijitalleşme bize bu hususta önemli fırsatlar sunuyor. Herkesin bilgiye erişebilmesi, tüm vatandaşların süreçlere dahil edilebilmesi üzere.
Ancak toplumsal eşitsizlikler nedeniyle herkesin bu fırsatlardan yararlanması mümkün olmuyor. Bu nedenle kamunun herkesin eşit erişim ve marifet sahibi olması için gerekli siyasetleri geliştirmesi ve tedbirleri alması gerekiyor. Örneğin pandemi devrinde aşı randevusu dijital uygulamalar üzerinden alınıyordu. Bu çok büyük bir rahatlık olarak algılansa da yaşlı nüfus için erişim ne ölçüde kolaydı sorusu karşımıza çıkıyor. AB, kurumların ve yasal süreçlerin dijitalleştirilmesini hedeflerken dijitalleşmenin ayrıştırıcı değil içerici de olması üzerinde duruyor. Herkesin minimum dijital marifet sahibi olması, kadın-erkek eşitliğinin gözetilmesi, bilgi irtibat uzmanlarının yetiştirilmesi…
– Siz bu bahislerde bir TÜBİTAK projesi de yürütüyorsunuz; kurallar ve oluşturulacak kurumlar gelecek açısından ne mana tabir ediyor? Yeniliğe, teknolojinin gelişmesine, ekonomik gelişmeye katkı yapacak mı? Yeni siyasetler geliştirilmesini sağlayacak mı?
Türkiye yenilikçi iktisat alanında kimi atılımlar yapmakla birlikte epeyce geri bir pozisyonda. Bu çalışma kapsamında Prof. Erkan Erdil’le birlikte temel üzerinde durduğumuz soru şu. Hakikat türel düzenlemeler yoluyla Türkiye daha yenilikçi bir pozisyona nasıl gelebilir? Bahis özünde kamu merkezli. Daha makro bir alana yönelik.
Yeniliğin dinamikliği ve düzenlemenin esnekliği
İşin can alıcı noktası yeniliğin dinamik ve değişken bir süreç olması. Bu nedenle düzenleme yapmak çok güç. Hakikaten yeni düzenleme kuramlarında refah devletinden toplumsal adalete, aktif idareden verimli iktisada kadar birçok faktörün dikkate alınması gerektiği vurgulanıyor. Yani çok karmaşık bir süreç. Bu nedenle, OECD ve Avrupa Birliği üzere inovasyon teşvikini kıymetli bir ekonomik atılım olarak gören kuruluşlar ısrarla “esnek düzenleme” öneriyor. Kasıt yeniliğin süratli gelişen boyutunu dikkate almak. Bu nedenle düzenleme sürecinde lokal idarelere, sivil topluma, sendikalara ve meslek örgütlerine, bilimsel araştırma kuruluşlarına ve üniversitelere birtakım yetkileri devretmek. Onların sürece faal iştirakini ve katkısını sağlamak. Bu sayede yeni bilgi edinmek ve mevcut birikimden yararlanmak mümkün oluyor. Pragmatik tahliller geliştirilebiliyor. Böylelikle değişime ve gelişmeye daha fazla ahenk sağlanıyor. Lakin birebir vakitte kamu faydası korunuyor. Zira esnek düzenlemenin hudutlarını belirleyen kamu faydası.
Görüldüğü üzere bahsin hukuk, iktisat ve kamu idaresi boyutları öne çıkıyor. O nedenle farklı boyutları ve bunlar ortasındaki münasebetleri düşünmek çok değerli. Çok disiplinli yaklaşım hukuk tarafından farklı bakış açısı kazanmamızı sağlıyor. Daha faal tahliller üretme bakımından da çok değerli. Bu nedenle üyesi olduğum Koç Üniversite’sinde bu çeşit çalışmalara büyük kıymet veriliyor.
– Dijitalleşme, yenilik, teknoloji son derece hareketli ve dinamik süreçler dediniz. Halbuki türel düzenleme deyince çoğumuzun aklına karışık mevzuat, bürokratik formaliteler, vakit kaybı geliyor? Türel düzenlemeler yaratıcılığı, yeniliği, değişimi engelleyecek mi yoksa bu çeşit inisiyatiflerin önünü mü açacak?
Hukukun statik niteliği ve yavaş değişen yapısı olduğu görüşünün kuşkusuz yanlışsız bir tarafı var. Sorunuz bu bakımdan çok değerli. Dijitalleşme yahut genel olarak yenilik ortamı süratli değişiyor. Hukuk değişime uymakta zorlanıp ‘engelleyici’ bir güç haline mi geliyor? Bu kuşkusuz istenilen bir durum değil. Ne var ki bunun tam zıddı de tıpkı derecede kıymetli bir sorun. Yani kuralsızlık, başı boşluk. Kuralsızlık özgürlük demek değil. Berbata kullanımın ve haksızlığında önünü açmak.
“Aşı” sürecinde kontrol, sürat ve kamu yararı
Çok yakında vakitte yaşadığımız bir yenilik, Covid-19 aşısı. Biliyorsunuz aşı bulunduktan sonra birçok kontrolden geçti. Şayet bu düzenlemeler olmasaydı, tahminen daha çabuk kullanıma girerdi. Lakin tıpkı derecede emniyetli olur muydu? Tıpkı sayıda insan gidip aşı olur muydu? Burada kurumların şeffaf düzenlemelere bağlı olarak hareket ettiğini görüyoruz. Öbür yandan kelam konusu kurumlara çabuk karar vermeleri için kimi esnek imkanlar tanındı.
Aşı bulunduktan sonra aşının yasal haklarının, yani patent kapalılığının kaldırılması ve bu biçimde daha yaygın üretim yapılması da büyük tartışma konusu oldu. Bu türlü bir kararın ticari sonuçları şüphesiz kıymetli. Lakin burada aşıyı sırf bir formül olarak göremeyiz. Zira tıpkı vakitte teknolojik bir üretim sürecini de içeriyor. Diyelim patent sahipleri dışındakiler formüle erişebildiler. Lakin bu aşıyı gerçek bir uygulama, yani know-how ile üretmedikleri durumda insan sıhhati açısında çok vahim sonuçlar doğabilir. Büsbütün ticari inisiyatiflerle hareket ettiğimizde kamu faydası gereğince gözetilmeyebilir. Bu bize kurum ve kuralların varlığının kimi süreçleri yavaşlatsa da kamuyu (insanları) muhafazayı da sağladığını gösterir. Tam da bu noktada yenilik ve hukuk ortasında çok ince bir çizgi olduğunu görüyoruz. Mevzuata boğulmadan genel kuralları yapıp kamunun çıkarını muhafaza. Daha evvel de belirtiğim üzere bilhassa OECD üzere kuruluşlarca önerilen esnek düzenleme bu yaklaşıma ait.
– Kamuoyunda dijitalleşme deyince öncelikle dünyanın büyük teknoloji devleti akla geliyor. Amazon, Microsoft, Apple, Facebook… Bunların büyük cezalara çarptırıldığını okuyoruz. Bilhassa rekabet davalarında… Ama bir yerde ceza verilirken başkasında göz yumuluyor. Sizce bu düzenlemeler gerekli mi? Verilen cezalar yerinde mi?
Evet, bilhassa dijital piyasalarda devleşen şirketlere son yıllarda çok önemli yaptırımlar uygulandı. GAFAM (Google, Amazon, Facebook, Apple, Microsoft) olarak kısaltılan beş büyük şirket kanun uygulayıcıların daima merceği altında oldu. Bu bağlamda temel birtakım problemlerin uygun anlaşılması gerekiyor. Bu şirketler aşikâr hizmetler konusunda piyasanın çok büyük bir kısmını ellerinde tutuyor. Hasebiyle tek başlarına rekabetin farklı ögelerini belirleyebiliyorlar. Daha küçük ölçekteki şirketlerin çok fazla büyüyemediği yahut piyasaya hiç giremediği durumlar olabiliyor.
Diğer tarafta dijital piyasalarda bilgi asimetrisi çok derinleşiyor. Bir sürecin iki tarafı var. Bilgi asimetrisi durumunda bir taraf başkasından daha az bilgi sahibi oluyor. Gerçekten tüketicinin korunmasına ait kurallar bu eşitsizliğin mağduriyet yaratmaması için oluşturulmuştur. Ne var ki dijital piyasalarda çok daha fazla bilgi asimetrisi var ve her gün daha da derinleşiyor. Bu nedenle tüketicinin ve genel olarak bireylerin korunması da giderek zorlaşıyor.
Örneğin saklılık siyasetleri… Her uygulamanın bize sunduğu çoğunlukla okumadan, hatta okusak bile anlamadan kabul ettiğimiz kontratlar var. Bu ve gibisi ögeler büyük şirketlerin hem daha küçük rakiplerin hem de tüketicinin ziyanına olabilecek, berbata kullanmaya açık durumlar yaratıyor. Bu nedenle bu alanda rekabet hukukunda yasaklanan hâkim durumun berbata kullanılması ile çok daha sıkça karşılaşıyoruz. Gerçekten şirketlerin ciroları üzerinden verilen izafî cezalar çarpıcı örnekler oluşturuyor.
Bu çeşit uygulama ve cezaları bir süreç içinde kıymetlendirmemiz gerekiyor. Dijitalleşme nispeten yeni bir süreç ve yarattığı sıkıntıları da yeni yeni görüyoruz. Dijital dönüşümün ilerlediği ve bir doyuma ulaştığı bir noktada yaptırımların azalması da beklenebilir. Öbür taraftan yaptırımlarda ölçülülük prensibinin gözetilmesi çok değerli. Burada da elbette yargısal kontrole çok değerli bir rol düşüyor. Türkiye’de dijital piyasalarda yargının Rekabet Şurası kararları prestijiyle değerli rol oynadığı örnekler gördük. Bu da ticari özgürlükler ve yatırım ortamı açısından olumlu bir gelişme.
Dijital Piyasalar Yasası
Diğer taraftan bu noktada kesinlikle değinilmesi gereken bir gelişme de AB’de yasama sürecindeki Dijital Piyasalar Yasası. Bu yasa az evvel de değindiğim büyük şirketleri ciro, kullanıcısı sayısı üzere kriterlere bakarak geçit bekçileri olarak sınıflandırıyor. Bu şirketler için yeni yükümlülükler ve yaptırımlar öngörüyor. Yasa rekabet hukukunda neredeyse bir ihtilal niteliğinde. Çünkü orijinal bir müdahale aracı ve metodu getiriyor. Elbette çok önemli tenkitler de aldı. Bilhassa geçit bekçisi olarak nitelendirilecek şirketlerin neredeyse tamamı Amerika yahut Çin çıkışlı şirketler. Sadece bir tane AB çıkışlı şirketin bu sınıflandırmaya gireceği öngörülüyor. Bu da haliyle AB’nin muhafazacı bir siyasete yöneldiği ve kendi şirketlerine haksız bir avantaj sağlayacağı tarafındaki görüşlere yol açıyor. Bu tenkitlerin muhakkak haklı boyutları olsa da başka gelişmiş ekonomilere baktığımızda tıpkı telaşlarla emsal düzenlemelerin tartışıldığını da görmemiz lazım.
AB’nin ‘Dijital Piyasalar Maddesi’nin sloganı ‘Dijital Çağa uygun Avrupa’
ABD’de son seçim kampanyalarında lider adaylarının çabucak hepsinin değerli gündem unsurlarında biri dijital devlerin düzenlenmesiydi. Ve artık ABD’de dijital devlere yönelik yeni rekabet hukuku kuralları uygulanması için çalışmalar olduğunu görüyoruz. Meğer bu devlerin birçoğu aslen Amerikan şirketleri. Sanırım burada varılması gereken sonuç içinde bulunduğumuz devirde dijital piyasaların yarattığı problemlere yönelik yeni tahlil arayışlarının çabucak her ülkede değer kazandığı ve tahminen de artık kaçınılmaz hale geldiği. Bu nedenle artık düzenleme yapılmalı mı sorusundan fazla nasıl düzenlemeler yapılmalı sorusuna odaklanmamız gerektiğine inanıyorum.
YARIN: Türkiye’de yenilik siyasetleri ne durumda; yeni düzenleme startupların önünü açıyor mu; müdahaleler ne formda yapılmalı?
|
Zeynep Ayata kimdir? Kurumlar: Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi ve Jean Monnet Kürsüsü Başkanı Çalışma alanları Avrupa Birliği Hukuku |