Hazal Yalın
Bu hafta da geçen hafta olduğu üzere iki yazıyla yetineceğiz.
Bunların birincisi, Aleksey Maslov’un Sut vremeni ile yaptığı çok uzun bir söyleşinin görece bir kısmı. Maslov, Rusya’daki en değerli Çin uzmanlarından biridir. Tıpkı vakitte Moskova Devlet Üniversitesi Asya ve Avrupa Ülkeleri Enstitüsü Müdürü. Maslov yakın vakte kadar medyanın ilgisini daha az çekiyordu, lakin Pelosi’nin Tayvan ziyareti Çin’e ilgiyi artırınca bu alanın en değerli ismi Maslov daha çok işitilmeye başlandı. Maslov’un öngörülerini diğerlerine nazaran daha kıymetli ve pahalı kılan şey, yalnızca jeopolitik penceresinden bakmayıp Çin’in iktisadi yapısına büyük değer veriyor oluşu. Üç şeye dikkat çekiyor. Birincisi, Çin anakarasında yaşayanlarla diaspora Çinlilerinin (Tayvan dahil) mantalitesindeki derin farklılık. İkincisi, Tayvan’ın Çin bünyesine katılmaktan aslında iktisadi menfaati olduğu vurgusu. Üçüncüsü, ABD’nin (Maslov bu türlü anmasa bile) sömürge siyasetinin enformasyon ve finans akışına yaslandığı, fakat bunların Çin tarafından sarsıldığı tespiti. Bu kapsamda Rusya’nın rolünü yalnızca bir askeri ortak olmaya indirgiyor.
Bu haftanın ikinci yazısı, Rusya Merkez Bankası’nın cuma günü açıkladığı geleceğe yönelik senaryolar raporu. Rusya’da sistem-içi liberalizmin iki sarsılmaz kalesinden biri olan Merkez Bankası (diğeri Maliye Bakanlığı), doğal ki, kapitalizm dışında bir yol öngörmüyor. Lakin bu raporda benim dikkatimi çeken şey bu değil. Şu: Banka, gelecek senaryolarını serimlerken bunlara karşı ne önlemler alacağını belirtmiyor. Bir durum tahlili yapmakla yetiniyor ve bu durumu (her iki halde de) kaçınılmaz kabul ederek kendisi pozisyonunu kurucu değil regülatör olarak tanımlıyor.
Bu gelecek senaryoları son vakitlerde farklı kuruluşlar tarafından da hazırlanıyor. Geçen haftanın en değişik örneklerinden biri, TsMAKP’ın üçlü senaryosuydu. Bu üçlü senaryonun ikisi, Merkez Bankası senaryolarıyla aşağı üst örtüşüyor; lakin TsMAKP bir de “otarki” senaryosu geliştirmişti; bu, devlet denetiminin güçlendirilmesine (en genelde de ismi anılmayan sosyalist tedbirlere) dayanıyordu, bu senaryonun gerçekleşmesi halinde krizden en az hasarlı çıkılacağı öngörülüyordu fakat “otarkinin” gerçekleşme ihtimali de başkalarına nazaran çok daha azdı: yalnızca yüzde 13. TsMAKP’ın iddialarında dikkat cazibeli bir öteki nokta da batının yaptırım siyasetinin en az 13-15 yıl daha devam edeceği iddiasıydı.
‘Kilit halka Rusya değil’
Çin, askeri planda bir “başarı” istemiyor. Çin, Tayvan’ın kendi yanlışlarının ayırdına şöyle ya da bu türlü varmasını istiyor.
Çin Tayvan’a saldırmak isteseydi bunu çoktan yapardı. … Çin, Tayvan’ı savaş vasıtasıyla barışa zorlamak istiyor. Tayvan etrafındaki, Tayvan’ın üzerindeki atışlar bunun için yapıldı: Tayvanlılar başlarının üzerinden füzeler geçtiğini, hayatın bir cehenneme dönmekte olduğunu anlasınlar diye.
Şuna da dikkat edin: şu anda Çin’in temel karşı-tedbirleri ABD’yi değil Tayvan’ı hedefliyor. …
Çin, Tayvan’a teklif ettiği şeyi çoktan formüle etti: “Tek ülke iki sistem”. Bu formül Hong Kong’da çökene kadar uygun işledi. … Fikir sahiden pek makul: belirli bir müddet boyunca (Makao ve Hong Kong’da 50 yıl) geçiş sürecini devam ettirmek.
Bu, Hong Kong’un durumunda, bölgenin idari, mali, isimli sistemini muhafazası demek. Yani orada lokal mahkemeler işliyor ve bir tıp ahenk devri yaşanıyor. Teorik olarak bölgeler öylesine yakınlaşıyorlar ki hiçbir sorun ortaya çıkmıyor.
Ama gerçeklik, Hong Kong deneyiminin Tayvan’a uygulanamayacağını gösterdi. Tayvan’da, bugünkü ÇHC içinde erimeyi istemeyen çok sayıda Tayvanlı var. Bu da iktisatla alakalı değil. Bu, insanların diğer bir enformasyon ortamında yaşıyor olmalarıyla ilgili. Bilindiği üzere Çin’de pek çok enformasyon kaynağı, arama kaynağı bloke edilmiş durumda; Hong Kong’da ise Tayvan’da olduğu üzere beşerler öteki bilgi kaynaklarından da yararlanıyorlar. Sonuçta diğer bir mantalite ortaya çıkıyor. …
İktisat siyasetini alırsak, Tayvan’ın ÇHC bünyesine katılması makus olmaz, zira pek çok Tayvan şirketi, mesela Asus, Acer, ya ÇHC’de çalışıyorlar, ya da eserlerini ÇHC üzerinden ihraç ediyorlar. ÇHC natürel bankacılık sistemiyle, sistemdeki açıklarıyla dünyaya açılmak için büyük bir imkan sağlıyor. Bu yüzden birçok Tayvan şirketi, bunların Çin’deki sayıları on binleri buluyor, çoktan ahenk sağlamış durumda. Bunlar ortak şirketler ve Tayvanlılar da Çin’le birlikte çalışmaya çağrılıyor. …
Pelosi’nin ziyaretinin ne olduğunu anlamak gerek. Tayvan’ın, Çin’in ve ABD-Çin bağlarının bütün tarihi “Pelosi’den önce” ve “Pelosi’den sonra” diye ayrılacak. Pelosi’nin orada ne söylediğinin ve ne yaptığının bir değeri yok.
Bu lakin, bütün bunların büyük bir Amerikan konsepti içinde şekillendiğini anlayarak kavranabilir. Fikir çok rafine. ABD yaklaşık 2015-2016’dan beri yerküredeki büyük bölgeler üzerinde denetimi kaybetmekte olduğunu anlamaya başlıyor. Bu her şeyden evvel enformasyon, besin, mali akış üzerinde denetim. ABD’nin toprağa gereksinimi yok, bu manada toprak istila eden bir ülke değil. ABD, enformasyon ve finans akışını denetim eden bir ülke.
Çin ise tam bu devirde kendi yeni gelişme modelini hayata geçirmeye başlıyor; bu model öncelikle, Çin’in dünya fabrikası olmaktan dünyada mana üreten bir ülke olmaya geçmesiyle bağlantılı. Çin 2013’ten beri insanlığın ortak yazgısı kavramını, “tek jenerasyon tek yol” iktisadi programını ileri sürüyor ve bunu da yüksek teknoloji eserleri üretimiyle tamamlıyor. Hep ABD’nin denetim ettiği bir alana akın ediyor. ÇHC çok sayıda üstün bilgisayar üretiyor ve ABD’yi geride bırakıyor. Silahlara muhteşem teknoloji uyguluyor. Yani Çin, kendisiyle teşebbüsler yoluyla değil direkt teknoloji yoluyla bağlı makroekonomik bir bölge yaratmaya başlıyor. Ayrıyeten etkin bir biçimde Orta Asya’ya, Güneydoğu Asya’ya, ASEAN ülkelerine nüfuz ediyor. Kendisinin pek de büyük dostları olmayan ülkelerle, mesela Hindistan’la birlikte çalışmaya başlıyor. Yeri gelmişken, Rusya burada kilit bir halka değil. Rusya daha fazla büyük bir askeri ortak. … (A. Maslov, Y. Vısokov / Sut vremeni, 11 Ağustos)
‘Rusya Merkez Bankası’nın gelecek senaryoları’
Rusya Merkez Bankası, 12 Ağustos’ta açıkladığı “2024 yılı ve 2024-2025 devri tek devlet para-kredi siyasetinin temel istikametleri” isimli raporunda Rusya iktisadının dış kaidelere bağlı olarak gelişmesinde iki alternatif senaryo ileri sürdü:
“Hızlandırılmış uyum” ve “küresel kriz” senaryoları. “Hızlandırılmış uyum”, dünya iktisadının mevcut eğilimler içinde gelişmeye devam edeceği ve büyük merkez bankalarının faiz yükseltmelerine karşın büyük ölçekli bir resesyondan kaçınılabileceği görüşüne dayanıyor. [Buna göre] Jeopolitik art plan da 2022 ortaları itibariyle değişmeden kalacak; Merkez Bankası orta vadede Rusya’nın ihracat, ithalat, yatırım ve teknolojik işbirliğine getirilen dış sınırlamaların da temel itibariyle korunacağı görüşünde.
Bu kaidelerde Rusya GSYH’sı 2022’de yüzde 4-6 düşecek … lakin 2023’te yükselme eğrisine geçecek (MB diyapozu yüzde eksi 2 ile artı 1 ortasında öngörüyor), 2024’te de yüzde 2,5-3,5 büyüyecek.
MB açıklamasına nazaran bu senaryoda Rusya iktisadı en önemli dürtüyü iç talebin süratle tekrar tesis edilmesinden ve keza yeni ekonomik alakaların ortaya çıkmasından ve paralel ithalat sisteminin genişletilmesinden alıyor. Paralel ithalat yoluyla pazarların hem yeni hem de alışılmış emtia ile dolması sonucu şok da baz senaryoda olduğundan daha süratli telafi edilecek. Ayrıyeten, ahenk varsayımına tesir eden faktörler ortasında ihracat nakliye ve lojistiğinde durumun az bir uygunlaşması de var. …
Bunun sonucunda mal ve hizmet istikrarında cari fazla 2023 baz senaryosuna nazaran biraz daha artış gösterecek (161 milyar dolar yerine 175 milyar dolar).
MB’nın “küresel kriz” senaryosu ise dünya iktisadında parçalanmanın … çok daha hissedilir olması durumuna dayanıyor. Pazarlar bölgesel bloklarda daha da ağırlaşacak, ülkeler görece avantajlarını kullanmaya daha az, üretimlerinde lokalizasyon artışına ise daha büyük ölçekte yönelecekler.
Bu kurallarda iki temel risk ortaya çıkar. Birincisi, dünya iktisadının durumunun berbatlaşması. MB ikazına nazaran: “Gelişmiş ekonomilere sahip ülkelerde stagflasyon eğilimleri güçlenebilir. Faiz artımları enflasyonu istikrarlı bir halde yavaşlatmak için kâfi olmayabilir, enflasyon beklentileri bugünkünden daha fazla olabilir, gayeden sapabilir…”
İkinci risk, Rusya’ya yönelik jeopolitik tansiyonun Rusya’nın ihracatına ek sınırlamalar da getirilerek artması. Evrakta şöyle deniyor: “Dünya pazarında petrol ve petrol eserleri arzının kısılması kısa vadede Brent petrol fiyatlarında güçlü bir artışa neden olur. Şirketlerin masrafları büyümeye başlar ve enflasyon daha da hızlanır.” Bu, bütün dünyada siyaset faizlerinde ani bir yükselişi tetikler, bu da, borç yükündeki büyük genişleme ve talep düşüşü devam ederken teşebbüsçüler tarafından bir bütün olarak piyasada gelirleri istikrarsız ve riskli varlıklara sahip borçluların mali durumunun abartılı değerlendirmesine yol açar.
“Sonuçta dünya iktisadında boyutu itibariyle 2007-2008 kriziyle karşılaştırılabilir bir iktisadi ve mali kriz başlayabilir.” Dünya iktisadı ani bir yavaşlamaya girer, bu da genel fiyat artışı temposuna dezenflasyonist tesirde bulunur. Lakin tedrici yavaşlamaya karşın dış enflasyon, öngörülebilir periyodun sonuna kadar gaye düzeye geri dönmez. Petrol fiyatları kimi büyük ekonomilerdeki resesyon sarmalı işinde düşük dış talebin baskısından öteki Rusya petrolüne indirimin genişlemesine yol açacak jeopolitik art planın da baskısı altında kalır.
Kriz senaryosunda Rusya’nın Ural marka petrolünün fiyatları öngörülebilir bir gelecekte baz senaryodakinden büyük ölçüde düşük olur: varil fiyatları 2022’de 80 dolardan 2023-2024’te 35 dolara düşer, 2025’te de fakat 40 dolara yükselebilir. 2023-2024’te cari fazla baz senaryosunun lakin yüzde 35-40’ını bulur (baz senaryoda 161 ve 87 milyar dolar öngörüldüğü halde 64 ve 28 milyar dolara düşer).
MB, dünya krizinin jeopolitik sahnede kötüleşmeye eşlik edecek şekilde gerçekleşmesinin Rusya iktisadının yeni koşullara ahenk ve yapısal yine yapılanmaya geçişini büyük ölçüde güçleştireceği ihtarını da yapıyor. İktisadın çıktısı 2023’te, 2022’de olduğundan da çok azalır (2022’de yüzde 5,5’a karşılık sonraki yıl yüzde 8,5). Düşüş 2024’te devam eder (eksi yüzde 2-3), yükseliş lakin 2025’te başlar ki bu da yüzde 1’den fazla olmaz. … (Y. Vinogradova / RBK, 12 Ağustos)