Utanç, en çok cinsellikte, istekte, zevklerimizi tatminde kendini gösterir, ele verir; aksi halde, yüzsüzlük de o denli…
***
Bilinçli üstbensel aktiflik gönencin artırılması niteliğindeyken amansız ve acımasız olan bir öteki üstben insani yıkımın ve insanın dehşetli saçma aksiyonlarının sebebidir (intihar, cinayet, tahripkârlık ve savaş). Bu yırtıcı üstben’in bize bulmamızı buyurduğu “iyi”, ahlaki uygun değildir (yani toplumsal bakımdan güzel olan), ancak mutlak zevkin kendisidir; o, bize tüm hudutları ihlal etmemizi ve durmaksızın kaçan bir zevkin imkânsızlığına ulaşmamızı buyurur. Zorba üstben emreder ve biz haberimiz olmadan itaat ederiz; bu buyruk birden fazla kere bir kaybı ve bizim için kıymetli olanın yıkımını kapsasa bile.
Irigaray, Sen Ben Biz içinde
ÖNDEYİŞ
“Utanç” izleğini Salman Rüşdi üzerinden tartışmaya açmayı hedefliyordum lakin onun “Utanç” isimli romanının hacmi gözümü korkuttu. New York’ta “edebiyat festivali”ndeki konuşması sırasında “bıçaklanması” sonucunda da, doğrusu tanımı imkânsız, bir “utanç sahnesi” ortaya çıkmıştı. Bunu da işin içine katarak…
İster “fanatik inanç fabrikatörleri”nin, ister “dünya görüşü/ideoloji hempaları”nın yönlendirmesiyle olsun, dahası “estet hazımsızlığı” da işin içine girmiş olsun, hiç fark etmez, diyeceğim odur ki elimizden gelen her türlü “yan değiniler” bir insanın canına kastının “utanç” ile anılması gerektiğidir. Yüz kızartıcı cürümler ortasına katılması tarafında görüş bile bildirebilirim. Burada insanı İlah katına yükseltme, sonsuz krediyle dokunulmaz kılma emeli yoktur. Daha çok, zayıfı da, doğayı ve öbür canlıları da muhafaza yolunda ona tanrısal bir “manevi dünya” bahşetme isteği vardır…
Aslında derdim, daha çok, Aziz Nesin’in yayımladığı “Şeytan Ayetleri”nin etrafında dönen fırtınalı hengame günlerine, oradan da Madımak katliamına bir kere daha dikkat çekmekti. Şayet siz geçmişinizle yüzleşemiyorsanız, bugününüz ve geleceğiniz de “yüzsüzlükle”, yani “utançla” bezenecek demektir. Ne yazık ki 12 Eylülle olduğu üzere Madımak’la ilgili de gerçek bir yüzleşmeye ve özeleştiri sürecine giremedik, giremiyoruz.
Velhasıl Salman Rüşdi’nin “Utanç”ıyla ilgili projeyi öbür bir yazıya/makaleye havale etmek durumundayım. Prensip olarak okumadığım yahut gözucuyla şöyle bir baktığım kitaplara dair, bilhassa romanlara dair, “doldurma bilgiler”le yola çıkmayı gerçek bulmam…
Ol bu nedenle, “nicelik” bakımından daha kısa müddette okunabilecek bir yapıta yönelme gereği duydum. “Nicelik” olarak daha az yorucu olabilir fakat aslında hem Man Booker Mükafatı hem de Nobel Edebiyat Mükafatı almış bir muharrir ve yapıtla karşı karşıyayız.
Evet, “hız” yorabilir lakin “aşırı yavaşlık” da bıkkınlık yaratabilir: insanlıktan utancı maske olmaktan çıkartıp gerçek yüze, bakışa, sese, kelama dönüştürebilir. Bu “insanlık dışı hali” bertaraf etmek ismine her türlü olanağı/fırsatı kıymetlendirmek gerekiyor; şu an üstlendiğim iş de mütevazı olarak (!) bu, diyebilirim.
TEMATİK ORTAKLAŞMALAR
Günümüz dünyasının 20. Yüzyıldan 21. Yüzyıla geçişte/kavşakta yaşayan, iki yüzyıla da ucundan kıyısından tanıklık eden tüm büyük yazarlarda gözlemlediğimiz bir olgu var. Eskinin “büyük anlatılar”ından kimileri hiç bir biçimde tedavülden kalkmıyor. Postmodernizm bu noktada bir epey “başarısız” görünüyor. Dinî anlatılarda gerileme hissedilmiyor örneğin. Ulus/ırk/milliyet söylemlerinde de önemli bir duraksama gözlenmiyor. Globalleşme, bu noktada, “yerel siyaset üretimi”nde ana damar olan milliyetçilik ihtiva eden telaffuzları ehlileştirme marifetini gereğince gösteremedi örneğin. Cinsel ayrımcılık da, renk ayrımcılığı da hâlâ çok önemli bir travma kaynağı. Demek ki öykünün gelişim seyri bakımından bir “sağlıklı küreselleşme”yle karşı karşıya değiliz.
Mesele şu ki insanlığın birkaç derin öyküsünden biri sınıf savaşımı ise, başkası bu savaşımda en kıymetli “yol açıcı/temizleyici” olarak fonksiyon gören “dinsel/milliyetçi/ırkçı/cinsiyetçi anlatıları” hiç durmadan gıdıklayan “kutsal kitaplar”dır. Salman Rüşdi de Coetzee de Saramoga da (diğerleri de) bu “büyük” kaynağı enine uzunluğuna taramışlar, hatta tarumar etmişlerdir ki takdire şayan bir teorik/pratik katkıdır. “Kutsal Kitaplar” dinbilimcilere, teologlara gözü kapalı teslim edilecek bir kaynak değildir, olmamalıdır.
Yine de Coetzee’nin “Utanç”ını ve öbür yapıtlarını bir nebze başka tutuyorum.Başlangıç itibariyle “minimal” bir telaffuz üzere görünse de izlek derinleştikçe kara kutu da o ölçüde “maksimum”laşıyor. Çağdaştan Postmodern’e, Postmodernden ilkel/arkaik dünyaya açılıp kapanan kapıları yan yana, iç içe geçmiş görüyoruz; tıpkı Doğu ile Batı, Kuzey ile Güney üzere; tıpkı açlık ile tokluk üzere; varsıllık ile yoksulluk gibi… Yani bu yapıtta de “büyük anlatılar” ile “minör anlatılar”bir ortada yaşamak, var olmak için ayak diretiyorlar.
Böylece Güney Afrika’nın öyküsü ile Profesör Lurie ve kızı Lucy’nin kıssası yan yana geliyor, iç içe geçiyor; fakat ne hikmetse bir kere daha birbirini derinlemesine anlamadan “transit geçiş” yapıyorlar. Bu esnada birtakım kazaların meydana gelmesi elbette kaçınılmaz. David ile kızı Lucy’nin başlarına gelenler de bunlardan sırf biri…
ROMANI/UTANÇ’I KESİMLERİNE AYIRALIM
David Lurie (İsa’nın Çocukluğu yapıtında de bu ismi kullanma gereği duyar; biçimsel/biçemsel benzerlikleri öbür romanlarında da görmek/gözlemlemek mümkün.) bir üniversitede “profesör” olarak misyon yapmaktadır. İki kere evlenmiş, boşanmıştır. Birinci eşinden bir kızı vardır. Kızı Lucy’ye vurgu kaçınılmazdır zira anlatıyı ikinci kademede şekillendiren, yeni bir bakış açısının, dahası önemli ruhsal ve bedensel hasarların meydana geldiği kazanın gerçek ve imgesel mimarı odur.Ayrıca Batılı/Beyaz bayanı “farklı arayışlar” içinde gördüğümüzden merakımızı cezbediyor. Bu manasıyla da romandaki yerini sağlamlaştırıyor.
Tuhaf olan şu ki elli iki yaşındaki Profesör David iki kere evlenmesine karşın, bir üniversitede profesör unvanıyla misyon üstlenmesine karşın, birkaç kitap yazmasına, önemli birtakım eserler (Byron’la ilgili araştırma yapmak, müzikal yazmak gibi) üzerinde çalışmasına rağmen… Nedense “cinsel dürtüler” konusunda tam bir “moron” üzere hareket etmektedir. Daha ilginci ise zekâsını bu “moronluğu”nu desteklemek için çalıştırmaktadır. Elli iki yıllık ömür, cinsellik alanında da oldukça bir “tatmin” sağlamış olması gerekirken Profesör David, aç kurtlar üzere sağa sola, öteye beriye saldırmaktadır. Evvelce bir “eskort firması”yla anlaşarak, bir “ticari marka/nom de commerce” olan Soraya isimli bir “hayat kadını”yla ilgide bulunur. Sistemli bir bağlantı üzere görünür ki profesörümüzü ona yarı-bağlanmış buluruz. Lakin işler aksi masraf ve Soraya ile yollar ayrılır, bağlar kopar. Çabucak akabinde on sekiz yaşındaki “deneyimsiz” bir diğer eskort kız devreye girer. Bundan hiç şad kalmayan “moron” profesörümüz, o orta yirmili yaşların başındaki öğrencisi Melaine Isaacs’ı, tabir uygun görülürse, “gözüne kestirir”. Ruhu da dürtüleri de “ava çıkmış” birini durdurmak ne mümkündür, na-mümkündür!
Profesör David için işler işte bu noktadan itibaren aksi gitmeye başlar. Detaylara daha sonra değineceğim.
7.Bölüme kadar süren bu “öğrenci Melaine gerilimi” yahut “cinsel dürtü esareti” profesörün üniversite idaresince “yargılanma”sıyla, akabinde üniversiden ayrılmak zorunda bırakılmasıyla, kızının “kasabanın birkaç kilometre dışındaki küçük çiftliğine” gitme, daha doğrusu “sığınma” kararıyla yeni bir boyut kazanır. Ne yazık ki orada da işler, bilhassa “cinsel dürtü” sorununda, hiç de yolunda gitmez. Bu kere entelektüel inceltilmiş tacizcileriyle/tecavüzcülerle değil, hayvani dürtülerini denetim edemeyen kaba saba adamların tacizleriyle/tecavüzleriyle sıkıntı dallanıp budaklanır.Dahası, yerli/Afrikalı “barbar” ile Batılı “uygar” ortasındaki uzlaşı dışı çatışma da o denli… Lucy’nin tecavüze uğraması, profesörümüzün de ağır yaralanması sıradan bir roman kurgusu bağlamında hafife alınamaz zira yapıtın genel izleğine soluk aldıracak yeni bir pencere daha açılmış olur. Aksi halde, Profesör David’in dünyası bizi utanca ve münasebetiyle ümitsizliğe gark edecektir.
İKİ BOYUTU BİRLEŞTİRELİM
Profesör David’in trajik hayatı, roman sona gerçek yaklaştıkça daha vahim bir hal almaya başlar. Tabir yerindeyse, “düşkünlüğe” meyyal bir karakter çizer. Bir profesörün ve tahminen de insanlığın “Aşil topuğu” bir sefer daha ölümcül yara almış olur. Dünyanın bütün meseleleri çözülse bile, cinsellikle ilgili “takıntılarımız” ebedi kalacakmış üzere bir izlenim bırakır. Doğulunun sert (İngilizcesi hard mıydı), haşin, kaba, banal, bodoslama, hayvani “temel içgüdü”sü; Batılının inceltilmiş, entelektüellikle bezenmiş, laf süsü haline getirilmiş “temel içgüdü”sü (özellikle burada Temel İçgüdü sinemasından kimi sahneleri gözümüzde canlandırmak yerinde olacaktır; fantazileri bu türlü tatmine yönelmek yeryüzü cehenneminde hayli bir ilgi görüyor, taraftar topluyor) pes edecek üzere görünmez. Bayana düşen, iki halde de, “tecavüz kaçınılmaz ise haz almayı öğrenmek”tir. Ne yazık ki bayan da akıllanmayanlardandır, ruhuna kelam geçiremeyenlerdendir. Bu süreçlerden yara almadan asla çıkmaz/çıkamaz. Gerek Melaine gerek Lucy, gerekse escort bayanlar, açık ve net olarak, iki cins ortasındaki temel içgüdülerin daha insani şekillenmesini istek etmektedirler; toplumsal pozisyonları ilkel yahut entelektüel olsun bunu tüm çıplaklığıyla, acımasızlığıyla hissettirirler. O denli inanıyorum ki yarının “robot toplumları”nda bile cinsellikle, cinsel dürtüyle bağımız kopmaz ve tamir edilmez formda “arızalı” bir manzara sergileyecektir.
TARTIŞMA MERKEZLERİ YAHUT ÇÜRÜK “TEZ”LER
Belfast argosunda “to still” sözcüğünün iki manası var: “Bir bayanla yatmak” ve “öldürmek”. Ancak buradaki öldürme, Fransızların la petit mord (küçük ölüm) dedikleri ve orgazmdan sonraki kendinden geçme olarak betimlenen olgudan farklı bir hareket, “l just stiffed that cunt” cümlesi “Onu vurarak öldürdüm” manasına da gelebilir “Onu becerdim” manasına da. Hangi manada olursa olsun bu, “kurban”ın değersizleştiği ve aslında kişiliksizleştirildiği manasını taşıyor.
Jack Holland, Mizojini / Dünyanın En Eski Önyargısı Bayandan Nefretin Kozmik Tarihi içinde
“Tez”li yazınsallıktan öcü üzere kaçanların hepsinin pür dikkat okudukları eserler ve takip ettikleri muharrirler, mutlak surette “tezler” üzerinden yürümüşlerdir; onların boşa attıkları hiçbir zarı olmamıştır. Trajedileri, dramları, mizahları, ironileri, biçim ve biçemleri daima bu yörüngede yol almıştır. İster sevelim ister nefret edelim, ister onaylayalım ister reddedelim tüm tipler, karakterler ve doğal izlekler (tezler) dünyayı anlamamızı, daha derinden kavramamızı sağlama doğrultusunda şekillendirilirler.
Coetzee’nin “Utanç” isimli romanındaki başrolde entelektüel ahkam kesicinin(yani benim vicdanımdaanti-kahramanın),Nietzsche’nin “pitoresk terimi”ndeki üzere “das kranke tier/hasta hayvan” modunda yaşayan bir profesör olduğunu üstüne basa basa belirtmiştim. Profesör David ruhen hasta, bedenen sapıklığa meyyaldir. Üstelik bu cins “prof”ları kendi ülkemizin üniversitelerinde de, hastanelerinde de, hatta psikayri kliniklerinde de çokça gördük, haklarında üçüncü sayfa haberleri okuduk. Ahlak/etik vb her şey laf salatası olarak her daim lisanlarına pelesenktir. Makam, mevki, statü vs her şey tırıvırıdır. Bir yandan “namus bekçiliği” yaparken öbür yandan tecavüzün “bin bir çeşidi” üzerine baş yorarlar. Recm konusunda da linç konusunda da son derece maharetlidirler.
Profesör David de rastgele bir kuşkuya yer bırakmayacak derece “cinselliğe odaklı” bir kıssa sunar bize/okura. John Berger’in dediği üzere “utancın karanlığında” bize duyurduğu olumluçok fazla bir şey yoktur. Tersine, “utanç” bağlamında değerlendirilebilecek birçok hastalığı legalleştirmek için zihnini kemirir. Örneğin kendi kızına tecavüz edenlerin “laik” yargı önüne çıkartılmasını ve cezalandırılmasını ister/bekler fakat burada bir vicdan/bir utanç ögesi aramaz. Dışsal bir “cezalandırma” olarak sıkıntıyı çözmek içteki kanamayı durdurabilirmiş üzere. Kendisi de o denli yapmıştır zira; vicdanının/utancının üniversite hâkimi/heyeti önünde tartışma objesi haline getirilmesine müsaade vermemiştir. Pişmanlık duyup duymaması “laik heyeti” ilgilendirmez. Onlara bu istikamette bir kanaat sunmayı ilkesel olarak reddeder. Kendisinin reddettiği bir şeyi, o kaba saba tecavüzcüler niçin kabul etsinler ki? Tahminen de Yazar/Anlatıcı (adını Coetzee olarak kodlaylalım biz) “laik sistemin açmazları”na vurgu yapmak istemektedir. Bu noktadaki “gizli niyeti okumak” okurun yahut eleştirmenin işi olmasa gerek. Bu türlü okurlar/eleştirmenler o kadar fazladır ki beyin kıvrımlarınızı yurt bellediği varsayılan “hayali imgenin anatomisi”ni bile deşifre edebilirler.
Biz en uygunu baba-kızın sohbetlerine kulak verelim. Biraz uzun bir alıntı olacak ancak David’i anlamak için de, hırpalamak için de gerekli bir adım bu:
“‘Böyle mi yaptığımı düşünüyorsun?’ diye soruyor kızına. ‘Suç mahallinden kaçtığımı?’
‘Eh, bence geri çekildin. Uygulamada bu ikisinin farkı var mı?’”
Bir kısa orta verip üstüne başparmağımı basa basa hatırlatayım. David üniversite hâkimine/heyetine vicdani bir pişmanlığa başvurmak istemediğinden tüm suçlamaları kabul eder ve üniversitedeki vazifesinden ayrılır. Nedense kendisini dinlemeyeceklerini, kendi kararlarını vermek için onun itirafını gereç olarak kullanacaklarını düşünür.
Kızı Lucy itiraz eder. “Bu yanlışsız değil. Sen, olduğunu sav ettiğin şey olsan bile, yani ahlak açısından bir dinozor olsan bile, dinozorların konuşmasını da merak eder beşerler. Kendi adıma ben ederim. Neyi savunuyorsun? Söylesene.”
İşte David’in “muhteşem tezleri” bu noktadan itibaren vicdanımızı sarsmaya başlar. “’Benim davam, isteğin hakları üzerine kurulu’ diyor David. ‘Minicik kuşların bile titremesini sağlayan İlah üzerine.’”
Yazar/Anlatıcının, Profesör David etrafında yürüttüğü tartışmanın odağında “arzunun hakları” cirit atar. Bu noktada sorulması gereken hassas soru: Zayıf’ın haklarının ihlali helali beğenilen mudur pekala? Zayıflar, Güçlülerin zevklerine peşkeş çekilmek için mi vardırlar? İlkel Güçlü ile Çağdaş Güçlü, fark eder mi?
“Minicik kuşlar” ola ki “titremek” istemiyorlarsa ne olacak? Diyelim ki sizin gücünüze biat bağlamında “titremeyi” göze aldılar lakin içlerindeki alevi nasıl söndüreceksiniz? Neyse, biz David’in tezlerini kendi ağzından bir ölçü daha dinleyelim, Lucy’yle birlikte.
“Sen küçükken, şimdi Kenilworth’te otururken yandaki komşunun bir köpeği vardı, altın rengi bir retriever. Hatırlar mısın, bilmem.”
Lucy, “Pek değil” diye karşılık verir. David “muhteşem tez”ini sunmaya devam eder.
“Ne vakit yakında bir dişi olsa, heyecanlanır; güç zapt edilirdi, sahipleri de Pavlov tekniğini uygularcasına onu döverlerdi. Zavallı köpek, düzgünce şaşkına dönene kadar bu iş bu türlü sürüp gitti. Dişi kokusu alır almaz kulaklarını başına yapıştırır, kuyruğunu bacaklarının ortasına kıstırır, bahçede inleyerek, saklanmaya çalışarak dolaşırdı.”
Ne hoş değil mi? Ben anladım fakat Lucy anlamadı. “Anlayamadım,” diyor. Elli iki yaşındaki Baba Profesörümüz anlaşılana kadar anlatacak, öteki yolu var mı? “İyi öğretmen” olamayan profesör, “temel içgüdüler” sıkıntısında oldukça “diyalojikleştirme” hüneri gösterir.
“Bu olayda o denli alçakça bir şey vardı ki, ümitsizliğe düştüm. Terliği ısırması filan üzere bir kabahat yüzünden bir köpeği cezalandırabilirsin, bu türlü düşünüyorum ben. Bir köpek bu cezayı kabul edecektir; ısırdığı için dayak yiyecektir.” Lütfen dikkat kesilin: “Ama istek, diğer bir şeydir. İçgüdülerine uydu diye cezalandırılmanın adil olduğunu hiçbir köpek kabul etmez.”
Lucy bir bayan olarak, elbette başına geleceklerden, tecavüze uğrayacağından habersiz olarak, buna itiraz etmeliydi. Etti de. “Demek erkeklere hiçbir hudut tanımadan içgüdülerine uymaları için müsaade verilmeli, o denli mi? Alınacak ahlak dersi bu mu?”
Tartışma uzuyor doğal. Benim de sonlu kelime/sayfa hakkımı çok fazla aşmam kelam konusu değil. O nedenle, süratlice ve özet olarak bir öteki Tez’e değinip geçeceğim. Kızı Lucy de bilhassa tecavüze uğradıktan sonraki süreçte kendi halini ortaya koymaktadır. Yabanî tabiatta yaşamak istiyorsanız, onun bedellerini de göğüslemeniz gerekmektedir. Gerektiğinde vahşileşeceksiniz, gerektiğinde boyun eğmeyi bileceksiniz yahut bir uzlaşı yeri bularak tecavüzcünüzün himayesine sığınacaksınız. Ülkemizde de böylesi vahşetleri mahkeme kayıtlarında, basın organlarının üçüncü sayfa haberlerinde bulmak hiç sıkıntı olmasa gerek.
Tanrı’nın “ilahi adaleti” işbaşında lakin cezayı çeken yeniden kız/kadın, dişi cins oluyor. Tahminen erkek de (bir baba olarak da olsa) hafif hasarlar alıyor ancak derin kesik, yara ne yazık ki tekrar kızın/kadının, yani dişinin hissesine düşüyor. Ne hisse ama!…
SONUÇ
Utançtan gayem şahsî suçluluk değil. Giderek anlıyorum ki utanç, uzun vadede ümit etme yetimizi aşındıran ve ileriyi görmemizi engelleyen bir his tipi. Gözlerimizi ayaklarımızın ucuna dikip yalnızca bir sonraki adımı düşünüyoruz.
John Berger, Kıymetini Bil Her şeyin içinde
Coetzee, tüm yapıtlarıyla insanlığa, görme/algılama biçimleriyle ilgili yaşamsal tecrübeler aktarmaktadır. Gerçek “okunduğunda” bir hayatın kaç biçimde kendini icra edebileceğini de serimlemektedir. İdeolojik-politik, kültürel-sanatsal, tarihsel-toplumsal süreçlerde… “Sonraki adımları” roman kurgusunun akışı içinde gözümüze sokmaktadır. Bilhassa entelektüellerin dünya genelinde gerçek yahut sert (hard) hayattan soyutlandıklarını görmek oldukça sersemletici bir tecrübe olarak kayda geçilebilir…
Yazıda ismi geçen M. Coetzee’ye ilişkin tüm eserler Can Yayınları tarafından basılmıştır.
Alaattin Topçu