Çağlayan Çevik
Doğan Yarıcı, 2019 yılının sonunda “Terk Edilmiş Sofralar Üçlemes”nin birinci kitabı ‘Hodan’ isimli romanıyla beş yıl ortadan sonra okuruyla buluştu. “Üçleme”nin devamını beklerken bu defa üç yıl sonra ‘Miyop’ başlıklı küçürek hikayeleri Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlandı.
Doğan Yarıcı’yla iki kitabı da bir ortada konuştuk.
Bir okur olarak, ‘İs Odası’ndan sonra bir hikaye kitabı beklerken ‘Hodan’ romanınız yayımlandı. Alt başlığında “terk edilmiş sofralar 1” yazıyordu. Sonrasında bir devam kitabı beklerken bu defa ‘Miyop’ isimli hikaye kitabı ile buluştuk sizinle… Elbette muharririn bu türlü bir zaruriliği olamaz lakin bu aksi köşenin bir nedeni var mı?
Genel olarak sabırlıyım ve disiplinliyim, diyebilirim. Fakat maalesef çok yakından biliyorum ki sıkılan bir adamım. Uzun soluklu bir anlatıya başladığımda, tıpkı ortada bir masadan kalkıp hareket etmek, bir iki antrenman yapmak gerektiği üzere bir yandan küçük notlar alıyor, odaklanmak için baş dağıtıyor, öteki odalarda geziniyor, yetmedi çıkıp yürüyorum. İkisi üçü tıpkı anda volta atabiliyor, bazen kesişiyor da yolları, birbirlerini besledikleri de oluyor, elbette boğdukları da.
‘Hodan’ ve ‘Miyop’, cins ve hacim olarak apayrı olsalar da tıpkı müddetlerde ve misal süreçlerden geçerek oluştu. Roman yazmak daha boğucu oluyor benim için, tek fark o. Bir de tek tip beslenmenin ziyanları çok, biliyorsun. Her yaşta yağa una, öne geriye dikkat etmek gerek. Deformasyon olabiliyor, arazlar, arızalar çıkabiliyor. Sonuçta saçlarını yaptırır, birkaç gözlük ve esvap seçip stüdyoya girersin, fotoğraf çektirirsin, hatta kapak olursun… da… gerçek hayat filtreli ve kalıcı değil. Ben kara tahtaya ve tebeşire gönülden inanıyorum.
‘Hodan’, ‘Kıyıda’, ‘O Boşluk’ ve ‘Her Aşk Üzere Yarım’dan sonra dördüncü romanınız. Bu açıdan baktığımızda aslında her romanınızda farklı bir şey “denediğinizi” söylemek mümkün. Gerek lisan istikametinden gerek biçim istikametinden, gerek ele aldığınız husus ve kahramanlar itibariyle.
Haklısın, elbette bu romanların her biri farklı yönelmeler, denemeler. Bir romanı kurgularken, şimdi gaz toz bulutu evresindeyken gözettiğim değerli noktalar bu söylediklerin. Karşıt sırayla gidersem: Konusu, karakterleri, biçimi ve lisanıyla bana sağladığı “yeni” imkanlar nedir, buna bakıyorum. Bunlardan biri eksik ya da baskın mı? Kendini tekrar etmek pek bana nazaran değil. Hem müellif hem okur olarak onca zahmete birlikte girmeye değecek yeniliği, cüreti ve konusundan öte bir önermesi olmalı kitabın. ‘Başka neden yazayım ki!’ diyorum. Aslında öbür türlüsüne de elim gitmiyor. Müellif her romanında farklı dil-biçim-konu vs. kederi gözetirken, toplamda bir üst-dil kurabilir. Bu yolla da bir “üslup” edinebilir kanısındayım.
Hodan: Terk Edilmiş Sofralar-1, Doğan Yarıcı, 260 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2019. Bu açıdan baktığımızda ‘Hodan’, tabir yerindeyse “riskli” bir anlatıma sahip bir roman. Kastettiğim şey şu, romanın birinci kısımları lisan ve anlatım olarak epey farklı başlıyor. Sonra roman ilerledikçe, lisan ve anlatım farklılaşıyor, hoş tarafı Hodan da değişiyor. Hodan değiştikçe metin de değişiyor ve biz Hodan’ın değiştiğini metnin ve anlatımın değişmesinden anlıyoruz…
Doğrudur. Bunu senden duymak başka bir değere sahip benim için. Şunu düşündüm: Anlatıcısı kahraman olan romanlarda, karakterin değişimiyle birlikte (elbette değişiyorsa) niyetleri ve hareketleri de değişmiyor mu? Öyleyse kahramanın lisanı de değişmeli. (Yok mudur bu türlü bir roman?) Ancak ‘Hodan’da anlatıcı, müellif olacaktı kesin, kahraman değil. O vakit dedim, madem bu öyküyü illâ müellif anlatacak, kahramanın değişimine paralel olarak müellifin anlatımı, kurduğu cümleler, seçtiği sözcükler neden değişmesin? (Var mıdır bu türlü bir roman?)
Hodan’ı 50 yaşına kadar getireceğiz, onca yıl geçecek ortadan, bu ortada hem o hem yaşadığı ülke evrilip değişecek ki anlatım da devirlere nazaran yordam yol evrilip değişsin. Ayrıyeten roman ilerledikçe yalnızca lisan ve anlatım biçimi değil, metnin -görünmez- rengi de değişsin. Kırklar, altmışlar, yetmişler, seksenler bir mi? Batı Karadeniz, İç Anadolu, İstanbul? Aman ha! Okumayanlar için bir şey söyleyeyim yalnız… Bütün bunlar, (dil-anlatım-renklerin değişimi vs.) kör parmağım gözüne olmuyor. Nefret ederim. “İstanbul’da yaşamaya başladığında Hodan, renklerin nasıl değiştiğini şaşkınlıkla, ağzından çıkan lafların başkalaştığını memnunlukla ayırt etti” diye bir çiğlik asla yok. Sen bunu görüp saptayabiliyorsun, görmeden geçen okurlar da var, aldığı tada bakan. Gerisi kıymetli değil. Teknik senin benim umurumda. Okuru-seyirciyi gabi yerine koyan muharrirleri hiçbir vakit benimseyemedim.
Öykülerinizde “aza indirgeme” prensibini (buna bir prensip denirse tabii) benimseyen, genel manasıyla “küçürek” hikaye kaleme alan yazarlardansınız. Bu taraftan “roman”larınıza farklı açıdan da bakmak gerekiyor. Örneğin ‘O Boşluk’ biçimsel açıdan alışılmış romanların dışında ve “aza indirgeme”nin romandaki tezahürü üzereydi. ‘Her Aşk Üzere Yarım’da da cümle biçimleriniz, anlattığınız kıssayı lafı dolaştırmadan anlatma biçiminiz yeniden bu “prensibin” bir yansıması üzereydi. ‘Hodan’a baktığımızda bunun metin içinde yansımasını şöyle görüyoruz. Kısımlar gitgide kısalıyor. Bu durum “aza indirgeme” fikrinin bir yansıması mı sahiden yoksa bizatihi oluşan, romanın gerektirdiği bir tavır muydu?
Şimdi sen bu türlü söyleyince, ikisi de diyeceğim. Hodan’ın kişiliğini oluştururken ilerleyen kısımlardaki hedefim, sessiz, içine kapanık ancak içinden konuşan, sonraları kare bulmacaya merak salıp söz dağarcığını zenginleştirse bile ağzını pek açmayan bir adamın, yaş ilerledikçe (genellikle o denli oluyor) konuşmaya kıymet az şey bulmasıydı. Doğup büyüdüğü köyde etrafına uzun uzun bakıyor, susuyor, bekliyordu. Öbür ne yapsındı? Adeta içine çekiyordu o coğrafyayı bilmeden. Ankara’daki ve İstanbul’daki gençlik vakitleri da o denli. Gördüğü, şaştığı, anladığı, anlatılacak ne çok şey vardı. Meğer yaş ilerledikçe, dediğin üzere yaşadıkça, öğrendikçe, çoluk çocuğa karıştıkça, İstanbul ömrünün zorluğu ve elbette kaygılar… Hayatın bir noktasına gelindiğinde vaktin süratle aktığı duygusu da var elbette. Çağın değişimi de kelam konusu. (Hiçbir periyotta bu ’40’lar ve ’80’ler ortası kadar sarsıcı büyük değişimler olmadı sanırım.) Ve evet, bilhassa kitabın finali, bir aile albümü üzerinden anlatmayı hedeflediğim bu son kısım, senin işaret ettiğin üzere eksiltmeyi pek seven muharririn ekmeğine yağ sürmüş oldu sanırım.
‘Hodan’ın son kısmı, kitabın genelinden ayrılan bir yapıya sahip. Daha doğrusu, bir fotoğraf albümünden kareler var ve o karelerin öncesi, esnası ve sonrası anlatılıyor üzere bir anlatıma evriliyor. Her ne kadar ayrılan bir yapı desem de aslında büsbütün de apayrı bir biçimden kelam etmiyorum. Metin ilerledikçe oraya yanlışsız geliyoruz aslında.
Haklısın. Kitap bu son kısma hakikat sistemli bir formda hızlanıyor da. Değişen vakit, o vakitlerin ruhu ve lisanıyla birlikte. Senin belirttiğin üzere işliyor. Ve bir açıdan bakınca uzunca üzere görünen hayatın apansızın son bulması üzere de bitiyor. Beklenen beklenmedik son? Birçok değişik yorum aldım bununla ilgili. Yani onca sayfayı okuduktan sonra bir anda son sayfaya geldim ve birazdan romanın biteceğine inanamadım! Nasıl bitebilir ki birazdan bu roman bu türlü? vb. üzere. Tıpkı hissi vaktinde birinci romanım ‘Kıyıda’yı okuyan A. Ömer Türkeş de yaşamış.
Hodan, çağdaş edebiyatımızda sesini duymadığımız, neredeyse hiçbir fizikî tanımını görmediğimiz fakat buna rağmen tuhaf biçimde kanlı canlı gözümüzün önünde canlandırabildiğimiz güçte bir kahraman. Tahminen çabucak fark edilmeyecektir lakin Hodan’ı okudukça beşerler bu tarafıyla benzersizliğini fark edeceklerdir diye düşünüyorum. Hodan’ın gerçek hayatta bir karşılığı var mıydı senin için?
Hodan karakteri, tanıdığım ve tanışmadığım pek çok kişi. Ancak kelam ettiğin bu istikametiyle, bütünüyle babam diyebilirim. Çok vakit sonra kavradım bu yanını babamın, o öldükten oldukça ve ben de baba olduktan sonra. Yolda yürür, işe sarfiyat, kuyrukta bekler, aile kurar, ömrünü takım biçer, öylece kendi olandır. Gözüne batmaz, hatta dönüp ona şöyle bir bakmazsın. Evladı olsan da. Sonra şaşkınlıkla fark eder ve dersin ki, ne asıllı adammış, ne acayip bir hayat sürmüş, nasıl da bir hayat kurmuş, hiç anlatmamış, ballandırmamış, benimle ilişkilendirmemiş, yolumda hiç durmamış, önümü açmış meğerse. Bizim neslin emekçi çocuklarının babaları daima o denli bence.
‘Hodan’, art planında bir Türkiye öyküsü anlatıldığı için doğal olarak “politik” bir yapıya sahip. Zira ülkenin içinden geçtiği değişim devirlerini, kırılma anlarını da “gören” gözlere sahip. Oradan ‘Miyop’a geçince yeniden “politik” birtakım yerlere değinen bir durum kelam konusu. Eski hikaye ve romanlarınızı hatırlıyorum da her ne kadar birtakım “politik” tarafları olsa da bu kadar “belirgin” biçimde çıkmazdı karşımıza. Bu şuurlu bir öne çıkarma mıydı? Memleketin halinin, dünyada yaşananların sizi bir müellif olarak getirdiği noktanın yansıması mı? Bunu merak ediyorum açıkçası…
Bu benim mürekkebimde var, sakınsam da oluyor, görüyorum. (Sakınma nedenim, göster geç tamam da, şu bildiğin okura dikte etme tuzağı. Okurun aslında bildiğini, taraflıca satma. Kalemşörlük. Tüccarlık resmen. İtici buluyorum. Daima kaçındım.) Zira kabaca gözden geçirdiğimde, birinci roman ‘Kıyıda’ karayağız bir Kürt genciyle pespembe bir yalı sahibesinin öyküsü. ‘Her Aşk Üzere Yarım’ın, konusu nedeniyle, toplumcu duruşu bariz. Hikayelerimin birçoğunda azınlıklar, dışlanmışlar, ayrıksılar. ‘Miyop’ “günümüz” kıssalarını barındırdığı için bu istikametiyle dikkat çekiyor herhalde. Elbette tam da üzerine bastığın üzere, bir etken de hal-i pür-melal’imiz. Âlem devran-ı viran. Meğer âlem tekrar ol âlem devran tekrar ol devran. Dün ya da bugün ‘Miyop’ için değişen bir şey yok. Ne kadar dikkat edersek edelim, kalemde durduğu üzere durmuyor işte.
Bütün içinde de olmakla birlikte, en başta “Parçası Benim” isimli kısım. Tek başına uzun bir metin üzere de görülebileceği üzere 20 küsur kısa hikayeden oluşan bir kısım. Ve “politik” anlatının tek başına sıkı bir örneği. Yakın geçmişimizde yaşanan katliamdan hareketle kaleme alınmış bir hikaye toplamı bu. Sizin yazma ve yayımlama sürecinizin nasıl vakte yayıldığını bildiğim için soruyorum. Sıcağı sıcağına yazılmış ve daima işlenmiş bir kısım mü bu, yoksa vakit içinde kendini doğuran bir metin mi oldu?
Dediğin üzere, vakitle oldu. Bildiğim üzere değil. Sıcağı sıcağına yazılmadı. Yazmak aklıma da gelmedi. Bunu daima bir arada yaşadık ancak bitmedi de bir türlü. O acı, o öfke dinmiyordu. Unutmak olanaksız, biliyorsun. Sonra öbür bir şey oldu, ortalarında iki yıl vardır, apayrı bir olay. Bu ikisi bir oldu, geldi boğazıma dayandı. Oturdum yazdım. Vakit içinde yalnızca eksilttim.
Belki tek başına bir kısım olmasının bende yarattığı fikir bu. Güya tek başına bir “kitap” olacakken bir kısma çevirmişsiniz gibi…
Senden kaçmaz elbette. Evet, küçürek hikayelerden oluşan bir novella olacaktı bu metin birinci başlarda, o denli istiyor üzereydi, az daha ittirsem oluyordu da. Lakin ardıma yaslanıp metni masaya yatırdığımda gördüm ki, uzatırsam marmelat olacak. Severim marmelat, bir itirazım yok ancak her meyveden de olmaz, birden fazla uzun mühlet kaynatmaya gelmez. Öte yandan ‘Miyop’ evrakı da belirginleşiyordu. Metnin üzerinde çalışmaya devam ettim ve “Parçası Benim” ‘Miyop’ta yerini buldu. Bence bu türlü daha yeterli oldu. Tadında.
Miyop, Doğan Yarıcı, 160 syf., Yapı Kredi Yayınları 2022. Öykü kitaplarınızın bir “tematik” art planı vardır. Örneğin bunun en hoş örneğini ‘İs Odası’nda görürüz. El, el emeği… çıkar karşımıza hikayelerde, birçok açıdan, biraz tabanlardan derinlerden. Ustanın eli, zanaatçının eli… ‘Miyop’ta ise bu temanın biraz daha çeşitlilik kazandığını, tabir yerindeyse her kısımda farklı bir tema etrafında dolaştığını söylesem, ne dersiniz?
Kesinlikle derim. Hiç de çok değil yorumun. Biz bunları diğer kimle konuşacağız ki. Başımızdan eksik olma. ‘Miyop’taki kısım başlıklarıyla eğlensem de başına nazaran dolanan hikayeleri istiflemek ve elemek eğlenceli olmadı. Lakin işin sonunda “sıkı azınlık” oldular.
‘Evlâ’, ‘Kemik’, ‘Gece Kelebekleri’ ve ‘İs Odası’ndan sonra ‘Miyop’ta “küçürek öykü”de artık düzgünce uca vardığınızı söylemek mümkün. İki sözlük hatta tek sözlük hikayeler var bu sefer. Necatigil’in ‘Kareler’ yayımlandıktan sonra lisana getirdiği meşhur “boşlukları okur doldursun”u anımsıyor insan. Ancak söylemeden de edemiyor, okura çok şey yüklemek değil mi bu? Yani öncesine ve sonrasına dair o kadar çok şey söylenebilir ki. Okur ne kadar çoksa, öncesi ve sonrası da o kadar çeşitli olacak…
Vallahi ben de tıpkı kanıdayım, yeterlice uca vardım üzere. Bakalım bundan ötesi ne olacak, sahiden merak ediyorum. Yeniden de küçürek hikayenin peşini bırakmayacağımı biliyorum. Beni uçuruma mı sürükler, Ege’nin serin sularına mı, göreceğiz. Ancak biliyor musun, hiçbir vakit bilemeyecek olsam da, okur ne kadar çoksa öncesi ve sonrasının da o derece çeşitli olması hem işime hem içime çok güzel geliyor doğrusu.
Başa dönüyorum. Elbette biraz vakit gösterecektir lakin bundan sonraki kitabınızda ‘Hodan’ın devamını mı okuyacağız?
Kim bilir neyle karşılaşacağız… Annem haklı çıkıyor. “Dayın üzere olacaksın” der, çimdiklerdi merhum, “aynı anda üç iş yapıyorsun!”