Yazar, psikiyatrist Prof. Dr. Erol Göka’nın Kapı Yayınları etiketiyle çıkan, “Yedi Düvele Karşı Türklerde Liderlik ve Fanatizm” isimli kitabı okuyucuyla buluştu. Göka, kitabında; birbirini karşılıklı etkileyen, yoğuran ve var eden iki olgu olan liderlik ve fanatizm bahislerini ele alıyor. Liderlik, idare biliminden eğitim bilimine, sosyolojiden psikolojiye, ideolojiden tarihe kadar pek çok alanın inceleme konusu olmuştur. Topluluklar, insanlığın en eski devirlerinden beri başkanlara gereksinim duymuşlardır. Göka, kitabında asırlardır Türk toplumunda var olan liderlik olgusunun derinlerine inerek fanatizmle olan irtibatını ortaya çıkarıyor. Kitabında, toplumsal kültürün örgütsel davranış üzerindeki tesirlerine odaklanan Göka, Türklere has zihniyet ve davranış yapılarını tarihî psikoloji çerçevesinde pahalandırıyor. Tıpkı vakitte bilimsel bulguları gündelik lisan ile okuyucuya sunuyor. Göka ile Türklerde liderlik yapısını, göçebeliğin örgüt ve liderlik psikolojisindeki tesirini ve fanatizmi konuştuk.
Biliyoruz ki liderlik beklentileri ve fonksiyonları toplumdan topluma kültürden kültüre değişiyor. Kitabınızda toplumların hâkim müzik tarzlarından yola çıkarak liderlik özelliğini belirlediğini söylüyorsunuz. Toplumları dinledikleri müzikler üzerinden yorumlamanızı istesek liderlik tarifleri için neler söylersiniz?
Hem beğenilen müzik tarzı hem liderlik beklentisi, insanların toplumun iç dünyasının prizmasından yansıyan dışavurumlar. Bu mevzuyu araştıranlar diyorlar ki, ABD’de çokça dinlenilen caz müziğinin simgelediği özelliklere bakarsak o toplumdaki örgütsel liderlikte müşteriye yakınlık, kişisel tabir ve güç paylaşımı, şahsî yeteneklere hürmet, kuralların değişebilirliği üzere konuların öne çıkmasını kolaylıkla anlayabiliriz. Tekrar klasik Çin müziğinin özelliklerinden yola çıkarak, Çin örgüt yöneticisinin, bireylerin rolleri evvelden belli, bireylerin vazife tarifleri dar, şirket kuralları ve çalışanlar ortasında uyumlu bağlantılar gözeten, az kelamla çok şey anlatan, alçakgönüllülüğü ve becerikliliği önemseyen, kelamsız bağlantının gerisindeki manası arayan bir liderlik şeklini benimseyeceğini söyleyebiliriz. Birebir biçimde, opera İtalyan kültürünün timsaliyse şayet, bu müziği benimseyen toplumun iş ömrünün küçük aile şirketlerine dayanacağını; uzun tanışma merasimleri, renkli kişilikler ve canlı bir iş atmosferi olacağını; şahsî hislerin ve temayüllerin idarede ehemmiyet taşıyacağını; bağlantıda yüz yüze görüşmenin, ne söylendiği kadar nasıl söylendiğinin de önemli olacağını; iş kısmının yeteneklere nazaran yapılacağını düşünebiliriz. Araştırmacılar, ayrıyeten senfoni orkestrasının klasik müziğiyle Alman iş hayatını, rock müzikle İngiliz iş hayatını anlamaya çalışıyorlar. Bence dikkate alınması gereken bir yaklaşım.
LİDER MERKEZLİ BİR TOPLUMUZ
Peki Türk toplumunda müziğin nasıl bir tesiri var? Toplumumuzdaki liderlik yapısında nasıl bir rol oynuyor?
Türklerin iş ömrünü ve örgüt liderliğini gösteren metaforun, daha çok Türk halk müziğine uyduğu kanaatinde mevzuyla ilgilenenler… “Türk halk müziğinde farklı yöreler ve enstrümanlar, değişkenlik ve doğaçlama; dinî, ruhsal, yaşamsal ve duygusal öğeler; ironi, hiciv ve öykü hem kadercilik hem başkaldırı ve talebelik geleneği vardır. Türklerde liderlik de buna nazaran, farklılıkların yan yana yaşaması ve birbirinden beslenmesi, değişim karşısında esneklik ve kuralların dışında hareket edebilme, işle iş dışı hayatın karışımı, mizah ve nükte yoluyla dolaylı bağlantı, otoriteyle zarurî bağlantı, bir yandan öğretmek bir yandan korumak özellikleri taşıyacaktır” diyorlar. Ben ayrıyeten başarılı Türk örgüt önderlerinin “Çalışanlarına sahip çık, onların özel meselelerine kulak ver ve yardım et; bağlantısında mizaha ve başka dolaylı anlatım metotlarına başvur; otoriteni berbata kullanma; değişen şartlara karşı korunabilmek için esnek davran ve kuralcı olma!” prensiplerini düstur edindiklerini de görüyorum. Ülkemizdeki liderlik tipini yalnızca bununla sınırlayamayız. Kaldı ki Türk halk müziği ile güç yarıştıran Türk sanat müziği, Türk pop müziği ve arabesk çeşitleri olduğunu da unutmayalım. Bu müzik çeşitlerine has liderlik yapısı ve bu müzik çeşitlerini sevenlerin ne tip örgütsel liderlik talep ettikleri üzerine de biraz düşünmek lazım. Kimilerimizin dikkat alanına girmiştir sanıyorum, son yıllarda arabeske ilgi önemli bir düşüş eğiliminde. Bunun toplumsal durumumuzla, örgütsel yapılarla ve liderlikle bir irtibatı olması lazım değil mi?
Liderlik hakkında karar verici olan toplumsal psikolojidir diyorsunuz. Toplumun psikoloji düzeyi liderlikte ana etken midir?
Bu bizim toplumumuzun yabancısı olmadığı bir yaklaşım aslında. Tam da Hz. Peygamber’in “hak ettiğiniz halde yönetilirsiniz” sözündeki açıklamaya uyuyor. Önder ile yönettiği toplumun beklentileri ve talepleri ortasında neredeyse birebir örtüşme kelam mevzusudur. Günümüzde liderlik konusunda bir oldukça geniş bir toplumsal bilim literatürü var. Bu devasa külliyattan liderlik konusunda pek çok bilgi edinmek mümkün olsa da, başarılı önderleri başarısızlardan, tarihteki büyük önderleri hiçbir iz bırakmadan geçip gidenlerden ayıran ruhsal özellikler konusundaki sorulara bir karşılık bulabilmek şimdilik imkânsız görünüyor. Ben kendi adıma liderlik ve toplumun beklentileri ortasındaki örtüşme olduğu fikrinden yola çıkarak kitapta “karizma” kavramı eksenli, yeni bir bakış geliştirmeye çalıştım. “Karizma” kavramını toplumun kendi gereksinim ve beklentilerine uyan önder adaylarına yüklediği ruhsal nitelikler manasında kullandım. Nasıl zekâ, kavrayış gücü vs. üzere kişisel yeteneklerimiz varsa ve farklıysa, toplumsallık açısından da farklıyız. Kimilerimiz, yaşadığı toplumdaki insanları manaya, hallerini fark etme ve müdafaa yeteneği ya da potansiyeli açısından başkalarından çok daha yetenekliler. Toplum, işte bu tip insanlara karizma yüklüyor ve onları liderliğe, gereksinim ve beklentilerini çözmeye teşvik ediyor.
Her ne kadar âlâ eğitim görmüş seçkinlerle, aydınlarla toplum ortasında kaçınılmaz bir yabancılaşma ve buna bağlı bir tansiyon olsa da, bir büyüğe, bir bilene danışmak büyük kelamı dinlemek hayat kültürümüzde çok değerli bir yer tutuyor. O denli ki tüm büyük başkanlar, yanı başlarından ayırmadıkları hocalarıyla birlikte anılırlar daima. Hatta Türklerde yöneticiler ve danıştıkları kimseler adeta bir bütündür. Türkler bir sistemden fazla içlerinden çıkardıkları güçlü, karakterli, akıllı, bilgili, vizyoner beşerler sayesinde başarıyı yakalayabiliyor aslında… Neler söylemek istersiniz?
Gerek Türklerin tarihî psikolojilerini incelemem gerek liderlik üzerine çalışmalarım sırasında apaçık gördüğüm gerçeklerden birisi, bizim önder merkezli bir toplum olduğumuzdur. Bu türlü bir niteliğe sahip olmamızın elbet olumlu ve olumsuz yanları var. Birinci yapmamız gereken, bu gerçeği kabul etmek ve bu özelliğimizin olumsuz yanlarını saptayarak neyi, nasıl değiştirebileceğimiz üzerine baş yormaktır. Kitabı yazmamıza neden olan temel saik de budur aslında. Evet, sizin de isabetli bir biçimde tespit ettiğiniz üzere, “Türkler bir sistemden çok içlerinden çıkardıkları güçlü, karakterli, akıllı, bilgili, vizyoner beşerler sayesinde başarıyı yakalayabiliyor.” Bu doğrudur fakat elbet bundan sonra nasıl ilerlememiz gerektiği konusuna fazlaca ışık düşürmemektedir. İla kesin bu türlü mi gideceğiz? Daima olarak bizi muvaffakiyete götürecek başkan arayışı içinde mi olacağız yoksa çağdaş vakitlerde batılı toplumların başardığı üzere güçlü bir sistem mi kuracağız? Bu, aydınımızın, siyasetçimizin ve toplumumuzun cevaplaması gereken en hayati soru olarak önümüzde duruyor ve duracak.
GÖÇEBELİK TARİHİ PSİKOLOJİMİZİ BELİRLİYOR
Göçebe bir toplumuz. Pekala göçebelik Türk liderliğini etkileyen bir öge mudur? Türklerin ruhundaki göçebelik izleri, örgüt ve liderlik psikolojisinde de kendisini gösteriyor mu?
Hem de nasıl gösteriyor. Elbet tarihi psikolojimizi belirleyen en kıymetli ögelerden birisi, çok uzun bir göçebe geçmişe sahip olmamız ve Anadolu’ya gelişimizden bu yana yerleşik olmaya çalışmamıza karşın bunu hâlâ tam manasıyla başaramamamız…Ruhumuzdaki göçebelik izleri, elbet örgüt ve liderlik psikolojisinde de kendisini gösteriyor. Bu durumda elbette önderlerimizin de bunu bilerek hareket etmeleri gerekiyor.
Organizasyon psikolojisi alanında yapılan araştırmalar, Türk çalışanlarının değişiklikten fazla hoşlanmadıklarını, bilinen ve tahminen de fazla tatminkâr olmayan bir iş ortamını, bilinmeyen bir ortama tercih ettiklerini ortaya koymaktadır. Fakat tekrar de “Ekmeğini öbür yerde aramak”, burada olmuyorsa doyacağı bir öbür yere gitmek, göçebe bir ruh haline sahip insanların zihinlerine daha kolay geliveren ihtimallerdir.
Liderlerimiz, yöneticilerimiz, bu toplumda insanların köyleriyle daima ilgi halinde olduğunu, bayramda seyranda tatile gitmekten çok köyüne gitmeyi isteyeceğini ve içsel bir hareket halinde olma dürtüsünü, sık sık konutunu taşıyacağını, gözünün daima daha uygun bir işte olacağını bilmelidir. Lakin göçebelik mirasımız, vilayetle de çalışma hayatı açısından olumsuz bir nitelik olarak anlaşılmamalı. Örneğin göçebelik ve yerle iğreti alaka, çalışma tertibinde bir karışıklık yaratacak bir öge değildir. Tam bilakis göç, çok disiplin gerektiren bir gayrettir. Tekrar örneğin uzun bir göç geçmişine sahip olan Türkler, büyük zorluklara, ani değişikliklere karşı inanılmaz bir sabır ve metanet göstermeyi başarırlar. Sabrederek direnmek onların karakteristik özelliğidir. “Ekmeğini taştan çıkarmak” tabirinde görüldüğü üzere, Türkler hem kendi gelecekleri hem de ekmek yedikleri sofraya hürmetlerinden dolayı, çalışma hayatının zahmetlerinden yılmazlar. Sabrın sonunun selamet olacağına, her zahmetin bir gün sona ereceğine, kışı baharın izleyeceğine dair güçlü inançları, asırlar süren göçebeliklerinin armağandır. Tüm bunların dışında, göçebe geçmişimiz bizi sanılanın tersine yeniliğe ve uygarlık eserlerine daha açık hale getirdiği unutulmamalıdır. Türkler, önderlerinden dünyaya ayak uyduran bir tavır beklerler.
KİŞİLİĞİMİZİ SEÇME BAHTIMIZ YOK
Bugün Türk toplumunda bilge olabilmek için nasıl bir kişiliğe sahip olmak gerekir?
Bize nazaran kişiliğimiz genetiğin ve içine doğduğumuz ailenin ve kültürün tesiriyle hayatımızın birinci yıllarında şekillenir. Bu demektir ki, nasıl bir kişiliğe sahip olacağımız büyük ölçüde bize bağlı değildir, bizim elimizde değildir. İnsanın kişiliği elinde olmasa bile ne tıp bir kişiliğe sahip olursa olsun bilgeleşmek elindedir, kâfi ki bilgeleşmek istesin ve nefsini olgunlaştırmak konusunda adımlar atmaya hazır olsun. Fakat şunu da eklemek zorundayım: Biz kendimizi değiştirmek, nefsimizi olgunlaştırmak konusunda çok istekli olmadıkça ve buna heves edip gerekenleri yapmaya yürek etmedikçe, -ki bunlar çok ancak çok zordur- yapılabilecek çok şey de maalesef yoktur.
FANATİZİM ŞİDDETE DÖNÜŞEBİLİYOR
Fanatizm konusuna da değinelim. Biz Türkler aslında her mevzuda bir şeylerin fanatiğiyiz. Bir siyasi görüşün, ünlü birinin, bir ekibin vs… Mesela geçtiğimiz günlerde Fenerbahçe ile Dinamo Kiev ortasında oynanan maçta Fenerbahçe taraftarlarının bir kısmı “Putin” tezahüratı yaptı. Neden kendi doğrularımıza sıkı sıkıya yaşıyor, karşımızdakinin fikirlerini hatta insan olarak varlığını yok sayıyoruz? Nedir bizi fanatik ruh haline iten dinamikler?
Fanatizmden muaf kişi ve toplum yoktur. Koşullar uygun düştüğünde her kişi, her toplum kendini, kendi meşrebine uyan bir fanatizm içinde debelenirken bulabilir. Bunlar daha fazla başkana ve kendi toplumsal segmentine aşırı-bağlılık biçiminde kendisini gösteriyordu. Çok şükür başka toplumları cenderesine alan etnik ve dini fanatizm örnekleri bizde çok görülmüyordu lakin maalesef “savaşçı” özelliklerimiz nedeniyle fanatizm bizde çok kolay şiddete dönüşebiliyordu. Aydınlatmaya çalıştığımız konulardan birisi de “şanlı tarih”, “yedi düvele karşı”, “Avrupa Avrupa duy sesimizi!” “Türk’ün gücü” üzere telaffuzlarda karşımıza çıkan ve bizim toplumsal psikolojimizi tanımayanların fanatizme yordukları durumların hiç de o denli olmadıklarıydı. Birkaç istisna dışında her yerimizden fanatizm akmıyor. Ötekinin varlığını kabul etme, ona hürmet gösterme ve diyalog içinde yaşama ihtimamı, bu toprakların mayasında sağlam biçimde var. Maalesef şiddete kolay meyleden toplumsal psikolojimiz, savaşçı zihniyetimiz bu türlü algılara neden olabiliyor.