Daryal Batıbay
1994 yılında bir Mayıs günü, Başbakanlık’taki ofisimde New York’tan Ahmet Ertegün beni telefonla aradı. Ekim 1993’den beri Başbakan Tansu Çiller’in baş danışmanlarından biri olarak Ankara Gaziosmanpaşa’daki Başbakanlık ek binasında çalışmaktaydım. Ahmet Beyefendisi, son dış vazife yerim olan Washington yıllarından tanıyordum. ABD’deki Türk toplumunun en seçkin ve tesirli isimlerinden biri olan Ahmet Ertegün Washington ve New York’taki diplomatik misyonlarımız ile temas içindeydi.
Ahmet Beyefendi, o (1994) yaz Henry Kissinger’ı Bodrum’daki konutunda konuk edeceğini, Türkiye’ye bu gelişinde, Kissinger’ın Başbakan Çiller ile görüşmek istediğini, bu türlü bir görüşme mümkün olacaksa, Bodrum’ giderken yahut dönerken İstanbul’a uğrayacağını bildirdi.
Başbakan Çiller’in görüşme isteğini olumlu karşılaması üzerine, Kissinger Boğaz’da, Müşir Fuat Paşa Yalısı’nda Başbakan’ı ziyaret etti. İki saate yakın süren görüşmeye, Kissinger, Türkiye’nin dostu olarak, Soğuk Savaş’ın Batı’nın zaferi ile son bulduğu yeni bir milletlerarası nizamın ortaya çıktığı devirde, birtakım görüş ve telkinlerini paylaşmak istediğini, görüşmeyi bu emelle istediğini söyleyerek başladı.
Kissinger, Türkiye’nin Soğuk Savaş yıllarında Batı ittifakı için oynadığı ileri karakol rolünün yeni milletlerarası tertipte zayıflayacağını, bu nedenle Türkiye’nin yeni roller üstlenerek değerli bir milletlerarası aktör kalmasını dilediğini bildirdi ve şu konuları lisana getirdi:
“Bu açıdan sizin başbakan olmanızı bir fırsat olarak görüyorum. Batı’da ilgi uyandıran kimliğinizi, izleyeceğiniz siyasetlerle desteklerseniz, ülkenizi Soğuk Savaş sonrasında da kıymetli bir oyuncu yapabilirsiniz. Bunun için demokrasinizi ve ekonominizi geliştirmeniz çok faydalı olacaktır. Türk demokrasisinin en önemli ayak bağı kanımca Kürt problemidir. PKK terörünün güvenliğiniz için önemli bir sorun olduğunu biliyorum. Lakin, teröre bulaşmış etnik problemlerin askeri prosedürlerle çözümlenmesi hiçbir ülkede mümkün olmamıştır. Bu meselelerin tahlili, ülkedeki etnik toplumları demokratik siyasete dahil etmektir. Bu fikirlerle, bir dost olarak söylemeliyim ki, bir kaç ay evvel Kürt milletvekillerinin Parlamentonuzdan alınarak tutuklanmalarını yanlış bir adım olarak görüyorum.”
Kissinger, piyasa iktisadını güçlendirmek için Çiller’in yaptığı açıklamaları mutlulukla not ettiğini, Turgut Özal’ın başlattığı ıslahatları sürdürmek gerektiğine inandığını, gerek ekonomik, gerek siyasal ıslahatlar için Avrupa Birliği (AB) ile münasebetleri güçlendirmemizi tavsiye ettiğini ısrarla söyledi. Orta ve Doğu Avrupa’da ki yeni demokrasilerin AB’ye katılma istekleri nedeniyle, AB’nin 60’lı yıllara giden Türkiye’ye üyelik vaadinin Avrupa gündeminde gerilere düşmemesi için Başbakan Çiller’in bu belgeyi şahsen üstlenmesini tavsiye ettiğini, ABD idarelerinin Türkiye’nin AB üyelik sürecinin ilerletilmesine dayanağının süreceğinden emin olunabileceğini, bu bahiste ABD’de partiler üstü bir mutabakat olduğunu, AB içinde ise, gerek Türkiye ile bağlarının özelliği, gerek en tesirli üye olması nedeniyle, Almanya’nın dayanağının kritik olacağını belirtti.
Başbakan Çiller, dostça tavsiyelere teşekkür ederek, Kissinger’ın söylediklerini not ettiğini kısaca belirttikten sonra, görüşmenin içeriğini değiştirmek istedi ve “görüşmemizden evvel danışmanım Batıbay sizle 70’li yıllara ilişkin anılarını bana anlattı; size de hatırlatmasını isterim” dedi.
Böylece, Kissinger- Çiller görüşmesinin son kısmında kelam bana düştü.
1976 yazında, Türkiye’nin Ege denizinde yürüttüğü sismik araştırmaların kendi kıta sahanlığını ihlal ettiği teziyle Yunanistan, hem Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu’na, hem de Memleketler arası Adalet Divanı’na bizi şikayet etmişti. Ağustos ayında Güvenlik Konseyi’nin toplanması üzerine ABD Dışişleri Bakanı Kissinger, Türk ve Yunan meslektaşlarını New York’a davet ederek, Ege’de iki NATO üyesi ortasında çıkan gerginliğe adeta el koymuştu. Dışişleri Bakanı merhum Çağlayangil’in Kissinger ile Manhattan’daki otelinde yaptığı görüşmeye BM Daimi Temsilcisi İlter Türkmen, Dışişleri Siyasi İşler Genel Müdürü merhum Necdet Tezel ve Bakaın tercümanı olarak ben katıldım.
Kissinger gergin bir hızla geldiği görüşmeye, “İki NATO üyesi ortasında çatışma düşünülemez; ABD bu türlü bir gelişmeyi önlemeye kararlıdır, gerekirse Akdeniz’deki 6. filoyu Ege’de konuşlandırır, sizleri ayırırız” kelamlarıyla başladı ve bu ortada Türk heyeti ile ortasında bulunan cam sehpaya bir kaç kere yumruğunu vurdu. Ege problemine kesinlikle barışçı bir tahlil bulunması için Çağlayangil ve Yunanlı Bakan Bitsios’u New York’a davet ettiğini, Türk görüşlerini dinledikten sonra, Yunan tavrını öğrenmek için Bitsios ile görüşeceğini söyleyip, “sizi dinliyorum” dedi.
Bu beklenmedik sert tutum, tüm Türk heyetini şaşırtmıştı. Çağlayangil, bizlere dönerek, bu üslubun diplomatik gelenekler ile bağdaşmadığını söyledi ve sonra Ege’ye ait Türk görüşlerini anlatmaya başladı. Her cümlesinin sonunda duruyor, ben çeviri yapıyordum. Konuştukça Çağlayangil’in üslubu sertleşmeye başladı ve sonuna yanlışsız “ Yunanlılar bütün Ege’nin kendilerine ilişkin olduğunu sanıyorlar, neredeyse Bodrum yahut Çeşme’de denize girerken bize pasaport soracaklar. Bu Yunan hayallerine asla müsaade vermeyeceğiz “ dedi ve Kissinger’dan da biraz daha sert bir formda önündeki cam sehpaya yumruğunu vurdu.
Çağlayangil’in açıklamaları son bulunca, salonda sessizlik oldu; Kissinger’ın bir şeyler söylemesi beklenirken, o sessizliğini bir mühlet uzattı, sonra kalkıp cam sehpanın etrafından dolaşıp, Çağlayangil’in yanına geldi ve eliyle omzuna yavaşça bir kaç kere dokunup “Tough guy, aren’t you” dedi. Salonda iki taraftan da gülüşmeler oldu; Çağlayangil ne olduğunu anlamaya çalışan söz ile bana bakıyordu. “Size amma da sert erkekmişsiniz dedi efendim” diyebildim. Çağlayangil’in de yüz sınırları yumuşadı, bizlere dönerek, “geldiğinden beri bize rol kesiyormuş” dedi.
Görüşme bitince iki bakan kendilerini bekleyen Türk, Yunanlı ve Amerikalı gazetecilerin önüne hakikat yürüdüler. Kissinger, Türk meslektaşı ile Ege problemini görüştüğünü, Yunanlı bakan ile tıpkı mevzuyu ele almaya gideceğini belirtti ve biraz durakladıktan sonra “I will then go and see my psychatrist” dedi, gazetecilerden kahkahalar yükseldi. Çağlayangil’in kulağına “Bitsios’tan sonra psikiyatrıma gideceğim” diye çeviri yaptım. Bakan “O ne demek” deyince ”Türkler ve Yunanlılar beni meczup ediyorlar demek istedi” dedim. Çağlayangil, yanında duran İlter Beyefendiye dönüp, “Bu adam hokkabazlığa meraklı” deyiverdi.
Anlattığım bu anı Kissinger’ın çok güzeline gitti, bir epey güldü. Bir vesile ile kullanmak İstediğini söyledi ve müsaademi alıp adımı not etti. Ege krizi yüzünden 1976 Ağustosunda tatil yapamadığını, lakin Güvenlik Kurulunun o ayki devir lideri İngiltere’nin takviyesi ile düzgün sonuç aldıklarını, Türk-Yunan gerginliğini yatıştırdıklarını belirtti.
Ben de, bu değerlendirmesini paylaştığımızı, Güvenlik Konseyi’nin kabul ettiği 395 sayılı karar ile iki ülkeye Ege’de tek taraflı hareketlerden kaçınma daveti yapıldığını, bu karar uyarınca Türkiye ve Yunanistan 1976 yılında imzaladıkları Bern mutabakatı ile üstlendikleri moratoryuma uyarak, Ege’de meseleler tahlile kavuşturulmasa da, 1986 yılındaki yaşanan dışında, gerginliklerin önlediklerini söyledim.
Başbakan Çiller Kissinger’ı akşam yemeğine alıkoyacağını toplantı öncesinde bana söylemişken, toplantı sonrasında bu fikrinden vazgeçti ve konuğunu Boğaz’daki yalıdan uğurladı.
5 Temmuz 2022
Bu yazı, birinci olarak diplomasikoridoru.com’da yayımlanmıştır
Daryal Batıbay kimdir?
Emekli büyükelçi. 1946 Bursa doğumlu. Robert Kolej, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Princeton University Woodrow Wilson School of Public and International Affairs (Masters) mezunu. 1969-2011 Dışişleri Bakanlığı meslek memuru (Birleşmiş Milletler New York, ve NATO Daimi Temsilcilikleri, Moskova ve Washington Büyükelçiliklerindeki misyonlarının yanı sıra Zagreb, Pekin Büyükelçisi ve Avrupa Kurulu Daimi Temsilcisi (Büyükelçi), Ankara’da Bakan Özel Danışmanı, Başbakan Başdanışmanı, Daire Lideri, Çok Taraflı İşler Genel Müdürü olarak misyon yaptı. 1991-94 ve 2000-2004 yıllarında Ankara ODTÜ’de ders verdi. Sümbül Batıbay ile evli.