Osmanlı asırlarında başta payitaht İstanbul olmak üzere yüzyıllara dayanan ve kendine mahsus nitelikler taşıyan güçlü bir su kültür ve medeniyeti oluşmuştur. Bir kısmı Roma ve Bizans bölümünden kalma tarihî su yolları, su kemerleri, su terazileri, her biri birbirinden şık çeşmeler, bentler ve ayazmalar ile tarih boyunca İstanbul’un su gereksiniminin karşılanmasında kıymetli fonksiyonlar görmüştür.
Osmanlı’dan günümüze Beykoz sahip olduğu meşhur kaynak suları, abidevi çeşmeleri, ayazmaları, bentleri, barajları ve sarnıçları sayesinde İstanbul’un su gereksinimini karşılanmasında büyük bir ehemmiyete sahipti. Beykoz’un tarihi suları, su kültürü ve su yapılarının tarihi süreçteki gelişimini ve çok daha fazlasını Prof. Dr. Davut Hut’un kaleme aldığı Beykoz Belediyesi kültür yayınlarından okuyucuyla buluşan kitapta okumak mümkün. İlmî bir titizlikle hazırlanan yapıtta Beykoz’un kadim kaynak suları ve su yapıları bahis ediliyor.
MEŞHUR KARAKULAK SUYU
Beykoz’un su kaynakları içinde en meşhuru olan Karakulak suyu, İstanbul’un en hafif ve lezzetli memba sularındandır. Karakulak suyunun kaynağı Beykoz’un Dereseki köyünde yer alan ormanlık içindedir. Bu memba suyu Karakulak lakaplı Ahmet Ağa tarafından keşfedilmiştir. Karakulak suyu, muhtemelen eski vakitlerde var olmakla birlikte asıl tanınır hale gelmesi 18. ve 19. yüzyıla tesadüf etmektedir. 1836’da II. Mahmud tarafından bu çeşme tamir ettirilerek halkın istifadesine sunulur. Hâlâ ayakta olan II. Mahmud çeşmesi, günümüzde dolum tesisinin içinde kaldığından ötürü halkın kullanımın kapalı olmakla birlikte hala suyu akmaktadır. Vakıflar Yönetimi tarafından işletilen Karakulak’ın İstanbul’un çeşitli semtlerinde satışı ve dağıtımı yapılmaktaydı.
Su yapılarının en müzeyyeni
Beykoz ile özdeşleşen simge yapıtlardan biri olan Küçüksu Kasrı’nın çabucak yanında yer alan Mihrişah Valide Sultan Meydan Çeşmesi semtteki su yapıları içinde tahminen de en müzeyyen olanıdır. 1806’da Sultan III. Selim tarafından annesi Mihrişah Valide Sultan ismine yaptırılan bu şık ve abidevi çeşme sık sık tuvallere, gravürlere ve fotoğraflara mevzu olmuştur. Günümüze özgün olarak gelebilmeyi başarmış seçkin yapıtlardan olan Mihrişah Sultan Çeşmesi’nin bir vakitler İstanbul’un beğenilen mesire yerlerinden biriydi. Çeşmenin çabucak yanında yer alan namazgâh ise günümüze ulaşamamış olmakla birlikte eski Boğaziçi fotoğraflarında açıkça görülebilmektedir. Mihrişah Valide Sultan Çeşmesi, namazgâhı ve mesire yeri ile Osmanlı halkının eğlendiği, dinlendiği ve soluklandığı bir yerdi.
Sırmakeş suyu ve Ahmet Mithat Efendi
Beykoz’un bir başka kaynak suyu olan Sırmakeş, Dereseki köyündeki Müezzinoğlu ormanlarından çıkmaktaydı. Osmanlı son devrinin meşhur gazeteci-yazarlarından Ahmet Mithat Efendi, sahip olduğu Tercüman-ı Hakikat gazetesini bıraktıktan sonra Beykoz’da satın aldığı yalısına yerleşmiş, Akbaba köyünde de bir çiftlik kurarak çağdaş metotlarla ziraat ve hayvancılık yapmaya başlamıştı. Sırmakeş suyu damacanalara doldurularak Ahmet Mithat Efendi’nin Melek isimli meşhur istimbotuyla Üsküdar, Beşiktaş ve sur içine kadar nakledilirdi. Hasır örgü sepetler içinde ağzı mühürlü cam damacanalarla satılan sırmakeş suyu, İstanbulluların ilgi gösterdiği konuklarına ikram ettiği son derece yumuşak ve berrak bir memba suyu idi. Günümüzde de ticari su olarak piyasada yer alan Sırmakeş kaynak suları özel şahıslar tarafından işletilen özel bir işletme olarak varlığı sürdürmektedir. Göztepe-Kanlıca sırtlarından çıkan Göztepe ve Çubuklu kaynak suları ise bulundukları mevki itibariyle birbirlerine epeyce yakın iki su kaynağıdır.
Göztepe kaynak suyunun çabucak yanında Göztepe mesire alanı, Çubuklu kaynak suyunda ise Çubuklu mesiresi bulunmaktadır. Beykoz kaynak sularının bulunduğu yerler meşhur birer gezinti ve cümbüş yeri haline gelmiştir. Samiha Ayverdi’nin tabiriyle “İstanbul halkı Beykoz’un meşhur paçasını yemeğe, Akbaba’nın ince kabuklu iri cevizini almaya ya da yalnızca Karakulak Suyundan içmeye gelmek itiyâdında (alışkanlığında) idi.” İstanbul’daki su kıtlığı ve salgın hastalıklar periyodunda Beykoz’un kaynak sularının kentin pak su gereksiniminin karşılanmasında hayati bir rol oynadığı görülmektedir.
Onçeşmeler yahut İshak Ağa Çeşmesi
Beykoz çeşmeleri denilince çabucak akla gelen bir başka su yapısı ise İshak Ağa Çeşmesi’dir. Bu çeşme Galata gümrük emini İshak Ağa tarafından Beykoz’un merkezine inşa ettirilen bir meydan çeşmesi olarak çabucak dikkat çekmektedir. Lüle (musluk) sayısından dolayı Onçeşmeler olarak da bilinen bu benzersiz çeşmeden, asırlardır gürül gürül soğuk su akmaktadır. Birinci kez Kanuni’nin Hasodabaşısı Behruz Ağa’nın 16. yüzyılda yaptırdığı çeşme vakitle harap hale gelerek suyu kesildiği için I. Mahmud periyodunda İshak Ağa’nın himmetiyle ikinci defa inşa edilmiştir. İshak Ağa Çeşmesi, kalem işleri, nakışları ve revaklarıyla kuşkusuz Beykoz’un eşsiz bir sanat yapıtı ve su anıtıdır. Beykoz’un merkezinin bütün su gereksinimini karşılayan çeşmenin kıyıdan gelip geçen gemilerin fıçılarla su aldığı bir su kaynağı olduğu kitaplarda yer almaktadır. Osmanlı’da büyük bir şöhrete sahip olan Beykoz ve civarındaki kaynak sularıyla etrafında yer alan mesireleri Cumhuriyet periyodunda yavaş yavaş gözden düştükleri, değişen toplumsal ve ekonomik hayatla birlikte eskisi kadar istek görmedikleri anlaşılmaktadır. Bu durumu İstanbul’un süratli nüfus artışı, çarpık kentleşme, İstanbul dışından gelen diğer kaynak suları karşısında rekabet edememe ve tesislerin gereğince modernize edilememesi tesirli olmuştur.