Deniz Mahabad
Tufan Erbarıştıran, son yıllarda kitap eleştri ve çözümlemeleriyle Türk edebiyatına değerli katkılar sunuyor. Okuma tecrübesinin yansımalarını yazmış olduğu araştırma kitaplarından ilgiyle izliyorum. Daha çok metinler ortası alaka kuran okuma anlayışıyla, tipler ortası keskin sonları çok sesli boyutlara taşıma şuuruyla, sabit bir vakit diliminde kalmaktan sakınmanın titizliğiyle kelam konusu araştırma ve incelemelerini öyküleştirerek okuyucuyu farklı vahalara yönlendirir. Bu minvalde Erbarıştıran’ın okuma serüveni, okuyucunun zihnini farklı eşiklerden geçirmesine imkân sağlıyor. Erbarıştıran’ın yayımlanan yeni kitabı ‘Ortaçağ’da Kahkaha Ve Karnaval’ Erbarıştıran’nın tükenmez merak ve arayışları, araştırmacı kişiliği kitabın girişinde okuyucuyu, edebiyat sevdalılarını sarıp sarmalıyor.
KOMİK NEDİR VE BEŞERLER NEYE GÜLER?
‘Kahkaha ve Karnaval’ kitabı derin bir kaynakçasıyla, Bergson’unun ‘Gülme – Komiğin Anlamı- Üstüne Deneme’ isimli yapıtını hatırlatıyor. Komik nedir ve beşerler neye güler sorusu üzerine inşa oluyor; komik olandan ortaya çıkan gülüncün manası ve bir toplumun güldüğü vakit niyetinin ne olduğuna dair kapsamlı bir çalışmayı sunuyor. Mevzuyu ayrıntılıca inceleyen Bergson gülme olgusuna hem felsefi bir temelde hem de gülmeyi toplumsal ve sosyolojik olarak temellendiren birinci bireylerden olduğu imlense de, gülmenin ve kahkahanın rastgele bir vakitle sınırlanmayacak kadar geniş vakitli bir hususun, insanın ömür biçimi, inançları, kültürel özellikleri, gülme olgusuna karşı farklı yaklaşımlar içerdiği gerçeğini görüyoruz.
Ortaçağ’da Kahkaha ve Karnaval,
Tufan Erbarıştıran, Red Kitap, 138 sayfa
Günümüzle sonlu olmayan bu farklılık bin yıllardır süregelen bir durum. Vakit zaman mutluluğun, hazzın bir tabiri olsa da bazen kahır anında, bazen küçümseme, kimi vakit ise tenkit ve saldırganlık tabiri olarak insanın yüzünde mana kazanır. Böylelikle belirtmek gerekir ki gülmeyi teorik olarak ele almak, hakkında araştırma yapmak, gülmeye ait olumlu ya da olumsuz bir yargıda bulunmak kolay değildir. Ortaçağ’da günlük hayat, o devirdeki din ve saray baskısı, gülmenin neden günah ve ayıp sayıldığı, karnavalın ortaya çıkışı ve tesiri üzerine incelikli bir çalışma. “Kahkaha, iki insan ortasındaki en yakın mesafedir’’ kelamından (Victor Hugo) hareketle yola çıkan Tufan Erbarıştıran, bizleri de bu seyahate çıkarırken, “Gülmek, insanın bir yazgısıdır” diyor ve karnaval kültürünün temelini oluşturan nedenlerin ortaya çıkışından günümüze ulaşarak gündelik hayatlarımıza ne oranda yansıdığını yalın, akıcı bir lisanla anlatıyor.
GÜLMENİN YASAKLANDIĞI BİR ÇAĞ
Her türlü bağnazlığa ve baskıya direnmek için insanları günümüzde de süregelen ama biçim değiştirmiş karnaval kültürüne ve gülmeye davet ediyor. Bu kitap, bayramlardan farklı olarak, karnavalların geçmişte kalan klâsik bedellere değil, şimdiki vakte odaklandığına dikkat çekerek, asık yüzlü totaliter iktidar biçimlerine karşı gösterilecek çok tesirli yansılardan birinin de ortaklaşa eğlenme (karnaval) kültüründen ve gülmekten geçtiğini anlatıyor.
“İnsanlar, seçme özgürlüğü olmadan, hatta araştırmadan/ anlamadan körü körüne Hıristiyan oldular.’’ Yalnızca Hıristiyanlar için değil elbette birçok dinde olgu böylelikle gelişmiştir. İktidarların mevcut pozisyonlarını daha güçlü kılan argüman arayışları haliyle dini sağlam bir kalkan olarak görmelerine imkan sağlamış. Elbette bu kalkanın kırılmaması için birçok yasa düzenlemesi gerçekleştirmişlerdir. Ortaçağ’da Hıristiyanlığın devlet korunmasına alınması üzere. Devlet dini olur mu? Sizi toplumlara karşı daha güçlü kılıyorsa olur olağan. Kendi yarattığından güç alan iktidarların yönetmeye çalıştıkları toplumları daha süratli biçimlendirmeye çalışırlar. Örnek, ortaçağda gülme yasaklanıyor.
“ÇOK GÜLDÜK, SONUMUZ HAYROLSUN”
Gülmenin tarihi incelendiğinde insanların neden güldüğüne dair düşünülmüş birçok araştırma mevcut. Bilhassa filozofların hususla ilgili çeşitli kuramlar öne sürdüğünü öğreniyoruz. Bu usul teorik yaklaşımların metinlere yansımasıyla birlikte Antik Çağ’dan itibaren üzerinde durulan gülme, insani bir davranış olarak kabul görse de, geçmiş vakit filozofları/ varsılları/ soyluları/ hükümdarları, bunu kendilerine yönelik bir itiraz, bir isyan bir alay olarak kabul edildiğini söz ediyor müellif. Günümüzde de tıpkı anlayışla hareket eden cumhurbaşkanları, başbakanlar, bakanlar mevcut. Bilhassa cinsiyetçi bir yaklaşımla “kadın her yerde kahkaha atamaz” diyenler…
Ancak tuhaf olan, Aristoteles’in gülme hareketi için “belirli bir düzeyde olmalıdır’’ halinde tabiridir. Böylelikle Antik Çağ’da çok gülmenin olumsuzlandığı devrin olduğunu görüyoruz. Günümüzde bile, “Çok güldük, sonumuz hayrolsun” ya da “Gülmenin sonu ağlamadır” telaffuzları toplumsal şuurun, ritüellerin, endişelerin, telaşların, yasakların, suçluluk duygusun ilmik ilmik ördüğü tabirlerdir. Sokrates ise, ‘’İnsan gülmediği günü hayat defterine kaydetmemelidir’’ diyor. Eski Yunan’da Dionysos ile bir arada güldürü kültürünün birinci örneklerini görüyoruz. Şenlikler boyunca bayanların cümbüş eşliğinde bütün yabancılaşmalardan sıyrılarak esrime ve coşkuyla tabiatla bütünleşirken, her ne kadar antik çağda Dionysos’tan örnek versek de yakın tarihte sessiz sinemanın duayeni ve güldürmenin çok boyutlu iletileri ile insanlığı besleyen Charlie Chaplin’i hatırlatmakta yarar var. Erbarıştıran Ortaçağda kahkaha içeriği ile kitabı biçimlendirse de Charlie Chaplin’e yer vermesi büyük bir zenginlik olurdu diye düşünüyorum.
HİÇ GÜLMEYEN İSA
Erbarıştıran kitapta çokça kelam ettiği Bakhtin: “Rönesans’ın gülme anlayışının derin bir felsefi manası olduğunu söyler. Dünyaya, tarih ve beşere ait temel hakikat biçimlerinden biridir gülme ve özel bir bakış açısıdır. Bu nedenle, Bakhtin’e nazaran Rönesans’ta gülme, üniversal sorular ortaya atan edebiyatta, ciddiyet kadar kabul görür.” Aslında çok kolay bir hareket olan gülmenin ne kadar derin bir içeriğe sahip olduğunu görmekteyiz. Çoğumuz için sıradan bir şey. Hatta gülmenin kendisine değil, gülmeye neden olan mananın peşine düşeriz. Meğer gülme başlı başına bir olgudur. Gülmenin tabiat ile bütünlük arz ettiğini kabul etmeliyiz. Bir çeşit özgür olma, keyifli olma, rahatlama yolu. Bireylerin söz edilen özellikleri taşıması güç sahiplerini her vakit rahatsız etmiştir. Kitapta İsa’nın hiç gülmediğine değinilmiş ayrıyeten insanları da güldürmüyormuş. İnsanları güldürmeyebilir. Enteresan olan hiç gülmemesi. Gülmemenin kişiyi baskılayan yanını ‘Gülün Adı’ romanındaki Keşiş Jorge’un şu kelamlarıyla daha güzel anlıyoruz: “Gülmek kaygıyı öldürür ve kaygı olmadan inanç olmaz.’’
KAHKAHA VE KARNAVALIN PEŞİNE…
Karnavala ise eğlenme kültürünün kişisellikten çıktığı, örgütlü bir hal aldığı (örgütlü dediğimiz belirli bir ideoloji değil- illa ki ideoloji dersek gülme ideolojisi diyelim) belirli bir vakit diliminde yerleşme alanın yaşayan ya da etraf yerleşmelerden insanların katıldığı cümbüş ortamı. Lakin içten içe iktidarları rahatsız eden bir cümbüş ortamı der Erbarıştıran. Ortaçağ’ın kendine mahsus tüm yapısına direkt bir karşı çıkma. Tüm baskılara eğlenme ile karşı çıkma hali. Karnavallar, hiç sorgulanmamış olan ve akıl ortasındaki perdeyi ortalar, hiç düşünülmemişi düşünülür kılar ve şahsa daha evvel fırsat bulamadığı yeni bir tecrübe imkanı sunar, diyor Tufan Erbarıştıran. Ortaçağ Avrupa’sında baskıdan kurtulma yolu. Kısa periyodik karnavallar vakitle kalıcı kahkahaları miras olarak bıraktı elbette.
Erbarıştıran, değerli bir mevzuyu kaleme almış. Herkesin rahatlıkla gülebildiği bir dünyaya hasret duyuyoruz. Ortadoğu toplumlarının gülmeye, hem de özgürce gülemeye çok muhtaçlığı var. Bilhassa pandemi/ ekonomik sorunlar/ savaş/ afetlerin (ki olmaması gereken iktidarlar da afettir) ağır yaşandığı son yıllarında kahkaha ve karnavalın peşine düşmeliyiz.