Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA), 50 yıl ortadan sonra tekrar Ay yüzeyine dönmeye hazırlanıyor. Florida eyaletindeki Cape Carnaval Kennedy Uzay Merkezi’nden ateşlenen Artemis 1 misyonu kapsamındaki Uzay Fırlatma Sistemi (SLS) ve roketin taşıdığı Artemis uzay aracı teknik aksaklıklar nedeniyle dün fırlatılamadı.
NASA; ismini Yunan mitolojisinde Apollo’nun ikiz kız kardeşinden alan Artemis 1 programını tanıtırken, Artemis uzay aracının bir manada “dönüm noktası” yaratacağını duyurmuştu. Yetkililer, 50 yıl sonra Ay’a insan götürebilecek kapasiteye sahip birinci araçla 1960’lar ile 1970’lerde Apollo Projesi’ne misal bir muvaffakiyet yakalayacaklarını söz etmişti.
Dün lokal saatle 08.33’te (Türkiye saatiyle 15.33) fırlatılması planlanan ancak ertelenmek zorunda kalan araç, NASA’nın şimdiye kadar inşa ettiği en büyük ve en güçlü roket unvanını taşıyor.
39,1 Meganewton itme gücüyle havalanacak uzay aracı, Ay ve etrafında 42 günlük bir misyonu tamamladıktan sonra, 10 Ekim’de San Diego açıklarında Büyük Okyanus’a inerek birinci misyonunu tamamlayacak.
50 yıl sonra gelen ve insanlığın uzay macerasında yeni bir adım olarak tarihe geçen Artemis 1 programı neden bu kadar kıymetli? Ay vazifesini takip edecek adımlar neler olacak? İşte 6 SORUDA yeni Ay misyonunun tüm bilinmeyenleri…
Grafik: Harun Elibol
1) ARTEMİS1 PROJESİ NEDEN BU KADAR KIYMETLİ?
1969’da Neil Armstrong ve Ay’a attığı birinci adımla uzay araştırmalarının altın çağı başlamıştı. Akabinde geçen 53 yılda insanlık uzay macerasında kıymetli yollar kat etti. Uzay teknolojilerindeki ilerleme, yeni gayelere ulaşmayı kolaylaştırırken gezegenimizi ve kendimizi anlamada kıymetli uzaklıklar kat etmemize yardımcı oldu.
Şimdi 50 yıl sonra, Ay seyahati insanlığın yine gündemine geldi. Soğuk Savaş’ın tansiyonlu atmosferinde başlatılan Apollo Projesi, insanlık için uzayı keşfetmesi ismine büyük umutlar beslemeye yol açarken, Artemis misyonu yeni kuşaklar için yeni gayelerin hayata geçirilmesinde bir başlangıç noktası olacak.
Apollo 11 ile Ay’a ayak basan Neil Armstrong, Buzz Aldrin ve Michael Collins’den sonra Ay seyahatlerine devam eden NASA son vazifesine 1972 tarihli Apollo 17 ile çıkmıştı. Bu seyahatin akabinde beşerli seferlerin öteki gezegenlere yapılma fikri ortaya çıkmış lakin projelerin uzunluğu ve çok masraflı oluşu nedeniyle bugüne kadar bu maksatlar hayata geçirilememişti.
Bugün Mars macerası öncesindeki birinci durak olacak Ay seyahati yeni teknolojilerin denenmesi için değerli bir adım olarak görülürken, NASA, yeni seyahatin daha uzaklardaki gezegenlere gidecek uzay kaşifleri için dev bir basamak olacağına inanıyor.
2) FIRLATMA NEDEN İPTAL EDİLDİ?
Tüm dünya nefesini kesmiş biçimde fırlatma için dakikaları sayarken, NASA yetkilileri fırlatmanın iptal edildiğini duyurdu. Yakıt dolumu esnasında çıkan fırtına nedeniyle başlayan talihsizlikler, RS-25 motorunun arızalanması ve yakıt sızıntısı nedeniyle cuma gününe ertelendiği duyurulsa da şimdi resmi bir tarih açıklanmadı.
Bu çapta büyük bir aracın tasarlanması esnasında çeşitli sıkıntılarla başa çıkan mühendisler için gecikme ve aksaklıklar hiç alışılmadık değil. Yaşanan arıza sonrasında kurulan teknik grup, yaşanan sorunun tespiti için fırlatmanın çabucak öncesinde çalışmalara girişti; ama sonuç alınamadı.
NASA yetkilileri hidrojen yakıt sızıntısının çözülmesi için yeni bir plânın hayata geçmesini istedi. Ekipler bugün toplanıp neyin yanlış gittiğini anlamaya çalışacak. Şayet bu hafta sonuna kadar roket fırlatamazlarsa o vakit dev uzay aracının hangara çekilmesi ve fırlatmanın en az bir ay ertelenmesi kelam konusu olacak.
3) ORION’DA KİMLER YER ALACAK?
Artemis 1 misyonu çerçevesinde uzaya geri dönen Artemis uzay aracı birinci seyahatini insansız yapacak. NASA yetkilileri bu seyahatte birçok bilgi toplamayı amaçlıyor. Artemis 1 Projesinin komuta koltuğunda NASA mühendisi Arturo Campos’un tasarladığı Moonikin Campos isimli cansız model oturacak. Uzay aracının koltuğunda ise iki radyasyon sensörünü içeren ve Orion Crew Survival System uzay giysisini giydirilmiş Helga ve Zohar ismini taşıyan iki cansız model daha yer alacak.
NASA tarafından özel olarak tasarlanan cansız modeller insan kemiği, yumuşak doku ve insan oranlarını içinde barındırıyor. Cansız modellerin büyük kısmı radyasyon tespitinde ve ölçümünde kullanılacak.
Ayrıca, Zohar ismi verilen model AstroRad isimli bir radyasyon muhafaza yeleği giyerken, Helga ise giymeyecek. Bununla birlikte, İngiliz animasyon stüdyosu Aardman’ın tüm dünyada popülerliğini arttıran stop-motion çizgi dizisi Mossy Bottom Çiftliği’nin sevilen karakteri Koyun Shaun ve çizgi sinema karakteri köpek Snoopy’de Artemis 1 misyonunda yer alacak.
Artemis 1 misyonunda vazife alan cansız mankenler Zohar ve Helga. Fotoğraf: Alamy
Artemis 1’in vazife yöneticisi Mike Sarafin, “Testler, astronotların ay vazifelerinde karşılaşabilecekleri radyasyon düzeyleri hakkında bedelli datalar sağlayacak. Yeni hami kıyafetlerin aktifliği bu seyahat sırasında değerlendirilecek” sözünü kullandı.
Sarafin cumartesi günü düzenlediği basın toplantısında, “Bu seyahat, Artemis uzay aracını ve Uzay Fırlatma Sistemini test etmek gayesi taşıyor. Artemis 1, test uçuşundan çok şey öğreneceğiz. Ve bu tecrübe sayesinde, bir sonraki vazifede kendimizi mürettebatlı bir uçuşa hazırlamak için gereken her şeyi değiştireceğiz” dedi.
4) ORION UZAY ARACININ TEKNİK ÖZELLİKLERİ NELER?
Artemis vazifeleri, heyecan verici yeni bir uzay keşif çağının başlangıcını manasına geliyor. Mars ve ötesine astronot vazifelerini mümkün kılan Artemis uzay aracının test edileceği seyahatte, yeni teknolojiler de sınanacak.
Ay’ın etrafında 6 haftalık Artemis 1 test uçuşundan sonra Dünya’ya dönmesi planlanıyor. Artemis1, 42 gün boyunca 1,3 milyon mil yol alacak. Orion’un mürettebat modülü teknoloji ve havacılık şirketi Lockheed Martin tarafından inşa edilirken; termal denetim, elektrik, hava ve su temini için hayati kıymet taşıyan Avrupa Servis Modülü, havacılık devi Airbus’ın “Defence and Space” departmanı tarafından üretildi.
Bununla birlikte, 2,5 milyon kilogram tartısındaki Artemis uzay aracındaki Mürettebat Modülü’nde dört astronot yer alacak. 39,1 Meganewton itme gücüyle havalanacak aracın, 8 adet yardımcı motoru bulunuyor. Ayrıyeten araç üzerinde bulunan ve 3 bin 750 güneş hücresine sahip 7 metre uzunluğundaki paneller, uzay aracına gerekli gücü sağlıyor.
Artemis uzay aracının fırlatma rampasında önemli bir sorun yaşaması durumunda yeni tasarlanan sistem, milisaniyeler içinde harekete geçerek fırlatma sürecini durduruyor. Pazartesi günü plânlanan fırlatmanın iptal edilmesinin arkasında da bu sistemin aktif olarak işe yaradığı ortaya çıktı.
Ayrıca uzay aracında, fırlatma sonrasında doğacak mümkün bir meselede mürettebatın inançlı halde denetimden çıkmış bir roketten uzaklaştırılmasını sağlayacak gelişkin sistemler de yer alıyor.
AY SEYAHATİNİ İZLEMEK İÇİN YÜZ BİNLERCE KİŞİ AKIN ETTİ
Uzaya seyahat yalnızca teknik art plânıyla öne çıkmasının yanı sıra, bilinmeyen gezegenlerin fethedilmesini çağrıştırdığı için kitleler tarafından büyük bir ilgiyle karşılanıyor. O denli ki, uzay aracının fırlatılmasını izlemek için Cape Carnaval Kennedy Uzay Merkezi etrafına 200 binden fazla insan akın etti.
Oteller aylar öncesinden rezerve edildi. Florida’daki restoranlarda yer bulunmazken, dışarıdan gelen yüz binlerce konuğun oluşturduğu trafik tam manasıyla hayatı kabusa çevirdi.
Canaveral Limanına demirleyen beş yolcu gemisinden inen binlerce insan nefesini keserek fırlatmayı izlemek için hazır bekliyordu. Kıyı Yolu ise adeta otoparka dönüştü. Kalabalığın artması Brevard County’de ise acil durum ilan edilmesine yol açtı.
Kennedy Uzay Merkezi’nde Artemis 1 misyonu için planlanan NASA ay roketinin fırlatılmasını bekleyen ziyaretçiler. Fotoğraf: AP
5) ARTEMİS PROJESİ SONRASINDA SIRADA NE VAR?
NASA’nın önde gelen astrofizikçileri ve bilim insanlarının Artemis projesi ile derin uzayın fethedilmesi için birinci gerçek adımı atmış olacak. Ama, epey yavaş işleyen ve birbirinden farklı çalışmaların ortaklaşmasıyla sonuca varacak olan bu proje üç etaptan oluşuyor.
NASA, Artemis projesinin birinci etabında yeni uzay teknolojilerinin insansız ay seyahatinde denedikten sonra, en geç 2024 yılında Artemis 2 misyonuna başlamayı hedefliyor. Bu proje çerçevesinde, NASA beşerli Ay seyahatini başlatarak Orion’un kritik sistemlerini ve mümkün felaket tablolarını test edecek. Ayın yörüngesine girecek Artemis uzay aracı tekrar Ay’ın etrafından dolaşacak.
Artemis 3 projesi ise aya adım atılacak son misyon olacak. Bu vazife sırasında, Ay’a birinci sefer bir bayan astronotun ayak basması bekleniyor. Ayrıyeten, bu misyonda tekrar tarihte birinci kere beyaz olmayan bir astronot Ay’a ayak basmaya hazırlanacak.
ARTEMİS 3 SONRASINDA HİÇBİR ŞEY ESKİSİ ÜZERE OLMAYACAK!
Fakat, Artemis 3 projesi daha evvelki Ay yüzeyi yürüyüşlerinden hayli farklı bir emel taşıyacak. Son etap birebir vakitte Mars seyahatinin başlangıcı olacak. NASA yetkililerinin temel hedefi Ay yüzeyinde daimî bir beşerli üst kurmak. Bu noktada yetkililerin amacına, Uzay Fırlatma Sistemi sayesinde Mars’a adım atıp motamot Ay yüzeyinde olduğu üzere orada da kendi kendine yetebilen bir üs kurma planları yatıyor.
NASA ve başka kuruluşlar Ay ve Mars yüzeyinde kurdukları üslerle seyahatlerde, Dünya’ya olan bağımlılığın azaltılması hedefleniyor. Hasebiyle, gezegenler ortası büyük ölçülü kargoların Ay yüzeyine taşınması gerekecek. Bu basamaktan sonra, Uzay Fırlatma Sistemi’nde dönüşüme gidilerek Blok 1B ve Blok 2 fırlatma sistemleri sayesinde Ay yüzeyinden, Mars yüzeyine taşıyacak.
Bu projeyi büyü bir dikkat ve sevinçle karşılayanlar olduğu kadar, ortaya çıkan maliyetten şikâyet edenler de bir epey fazla.
6) PROJE NE KADARA MÂL OLDU?
2016 yılında başlatılan Uzay Fırlatma Sistemi projesi, ABD Kongresi denetçileri tarafından bütçeyi aşmakla sık sık eleştiriliyordu. Kimi uzmanlar ise Jeff Bezos’un Blue Origin ve Elon Musk’ın SpaceX projeleri ile gelişen ticari uzay sanayisinin gelişimi karşısında Artemis projesinin gereksizliğinden yakınıyordu.
Fotoğraf: Alamy
Öyle ki bazılarına nazaran NASA, yeni uzay teknolojilerinin karşısında nuh nebiden kalma tekniklerle Artemis projesini geliştirmişti. Bunun ileri sürülmesindeki en büyük sebep, Blue Origin SpaceX projelerinde tekrar kullanım özelliği bulunurken, Uzay Fırlatma Sistemi projesi çerçevesinde oluşturulan uzay araçlarının tek kullanımlık olması.
Bununla birlikte, NASA’nın şimdiye kadar inşa ettiği en büyük ve en güçlü uzay aracının aslında dünyaya bir cins güç gösterisi sunmak için tasarlandığını lisana getirenler de bir oldukça fazla.
Hepsinden kıymetlisi; bu şatafatlı uzay aracının Amerikan vatandaşlarına maliyeti 29,5 milyar doları bulacak. Bununla da hudutlu değil, Uzay Fırlatma Sistemi projesi çerçevesinde NASA her iki yılda bir Ay’a gitmeyi hesaplarken, bu seyahatlerin maliyeti 2,2 milyar dolara mal olacak. Her bir Artemis misyonunun hazırlık maliyeti ise 4,1 milyar dolar.
Hal bu türlü olunca maliyetleri düşürmek için SpaceX’e ilişkin Starship, Blue Origin’in New Glenn’i, ayrıyeten Boeing ve Lockheed Martin’in ortak teşebbüsü olan “United Launch Alliance” yine kullanılabilir Vulcan roketini üretmeye girişti.
DENGELERİN SÜRATLE DEĞİŞTİĞİ DÜNYADA ESKİ KARTLAR MASAYA YATIRILDI
Aslına bakılırsa projenin önemli bir siyasi art planı da var. 2016 yılında Ay’a dönüş planını hazırlayan NASA’nın miadı dolmuş bir yaklaşımı benimsediği belirtiliyor ve çeşitli tenkitlere maruz kalıyordu.
Ta ki, Çin ve Rusya ekseninde yaşanan jeopolitik değişimlere kadar… Güç istikrarlarının süratle değiştiği dünyada ABD eski kozunu masaya yatırdı ve uzay araştırmalarıyla dünyaya tekrar gücünü kanıtlamak istedi.
Bunun üzerine, 2016 yılında ABD Kongresi NASA’ya heybetli bir fırlatma sistemi yapma talimatı verdi. Kararın akabinde kesenin ağzı açıldı ve ABD Kongresi NASA’nın epeyce değerliye mal olan projesini finanse edeceğini duyurdu. Bu karara itiraz edenler ise Uzay Fırlatma Sistemi projesine “Senato Fırlatma Sistemi” ismini taktı.
Rusya’nın Ukrayna’da yürüttüğü savaş, Çin’in Tayvan sıkıntısında aldığı tavır ile kutuplara ayrılan dünyada esen Soğuk Savaş ortamında filizlenen Artemis programının farklı bir uzay yarışına kapı aralaması ise bugün için hayli mümkün.