Hande Atılgan – Ankara’da Mikrogen Genetik Hastalıklar Kıymetlendirme Merkezi ile Gen-Art Tüp Bebek Bayan Sıhhati ve Üreme Biyoteknoloji Merkezi’nin yeni hizmet binası açıldı. “Preimplantasyon Genetik Teşhis (PGT)” ismi verilen tekniği kullanarak embriyodan aldığı hücrede genetik hastalığı tespit eden bilim insanı Prof. Dr. Alan Handyside ile Türk hekimler açılış toplantısında bir ortaya geldi. Handyside, yalnızca sağlıklı embriyoları transfer ederek 1990’da PGT metodu ile birinci sağlıklı gebeliği bildiren bilim insanı olarak biliniyor.
Handyside, şu an Türkiye’de yalnızca Talasemi ve SMA hastalıkları için yapılan genetik tarama testlerinin çeşitliliğinin artması gerektiğini söyledi. Handyside, toplumsal güvenlik sistemleri için devasa bir yük oluşturan ender hastalıklarla çabada, Yeni Kuşak Dizileme (NGS-Next Generation Sequencing) metodunun kıymetini vurgulayarak, Türkiye’de hala klasik tarama uygulamalarıyla yürütülen bu sistemle halk sıhhati alanında büyük kademeler kaydedileceğini belirtti.
‘Fiyatlar düşmeli’
Prof. Dr. Handyside, NGS uygulamasının muvaffakiyet oranı, taramalara erişilebilirliğin artması ve altyapı yeterliliği konusunda ise şunları söyledi:
“Neredeyse dünya çapında, Avrupa’nın büyük kısmı, Kanada, Yeni Zelanda üzere ülkeler bu prosedürü kullanıyor. Muvaffakiyet oranı yüzde 50-70 ortasında. Daha ulaşılabilir olması için fiyatların düşmesi gerekiyor. Buradaki uzmanlarla, nasıl olabileceğini konuşuyoruz. Yakın vakitte yalnızca talasemi (Akdeniz anemisi) için 20 bin ikili yapıldı. O yüzden bu testlere çok gereksinim var. Her ülkeye nazaran değişeceği için test sayıları konusunda net bilgimiz yok.”
‘Hastalık yükü azalır’
Merkezin Genel Yöneticisi Prof. Dr. Volkan Baltacı da, Türkiye’de yeni kuşak tarama teknikleriyle tüm insan genomunu kapsayan çalışmalar, testler yapabilen, çok sayıda büyük üniversite ve devlet hastanesine hizmet veren, ayrıyeten yurt dışında 12 yabancı ülkeye hizmet sağlayan laboratuvar haline geldiklerini söyledi. Türkiye’deki tarama panellerinin halk sıhhati müdafaa programlarına dahil edilmesinin kıymetli olduğunu söyleyen Baltacı, Milliyet’e bilgileri verdi:
“NGS ile gen tahlilinin yanı sıra, kromozom tahlilinin de yapılması Down sendromu üzere hastalıkların da önüne geçilmesini sağlıyor. Sıhhat sisteminin iyileştirilmesinin yolu artık ‘koruyucu hekimlik’ ve bu adımlarla hastalık yükünü 5 yılda azaltmak mümkün. Avrupa’da yalnızca 12 az hastalığın tüm olayların yüzde 90’ını oluşturduğu biliniyor. Bununla birlikte Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinde tıpkı 12 hastalığın gözlenme oranı yüzde 35. Münasebetiyle ülkemizde dünyada sık görülen hastalıklara göre az görülen genetik hastalıklar daha yaygındır. Evlilik öncesi tarama programlarını genişleterek Türkiye’nin epidemiyolojisine uyumlu, daha fazla hastalığı tarayan programlara geçmek bu hastalıkları önlemede büyük kıymet taşıyor.
Hedefe yönelik test
Test platformları son derece kapasiteli. Tek bir test yapıp, taşıdığı hastalıkları, onu bekleyebilecek hastalıkları, kanser riskini, hayat stilini nasıl yapmalı, bunun şeceresini rapor edecek, tek testle tüm hastalıkları sıralayabilecek yolda gidiyor. Şu an bu yolda olunduğunu söyleyebilirim. Genetik testler maksada yönelik yapılmalı. Kimlere hangi testlerin yapılacağı kılavuzlarla belirlenmeli. 1. 2. 3. basamak kurumları âlâ çalıştırmak lazım. Her hastaneye bu yatırımı kuramıyorsunuz. Aygıtı alıp koymak da yetmiyor; bu aygıtın karnını doyurmak gerekiyor. Bir çalıştırılışında bin örnek koyulmazsa, maliyet inanılmaz katlanıyor. Bunları sistematize etmek lazım. Üniversite yahut büyük araştırma hastaneleri bu işlerin merkezi olmalı. Orada da hizmet alımı üzere yollar kullanılmalı.”
Ankara’da Mikrogen Genetik Hastalıklar Kıymetlendirme Merkezi ile Gen-Art Tüp Bebek Bayan Sıhhati ve Üreme Biyoteknoloji Merkezi’nin yeni hizmet binası açılışı sonrası uzmanlar, PGT sistemiyle ilgili değerlendirmelerde bulundu. D YAVUZ ÖZDEN
‘Genetik danışmanlar artırılmalı’
Türkiye’de 6-8 milyon kişinin çaba ettiği az hastalıkların kentlere nazaran dağılımına dikkat çeken Prof. Dr. Volkan Baltacı, “Örneğin Diyarbakır’da, akraba evliliği yüzde 40 civarında; ülke ortalaması ise yüzde 20’lerde. Buralarda daha fazla gereksinim var. Hastayı birinci görecek tabibi da istihdam etmemiz lazım. Genetik danışmanları artırmamız gerekiyor, her doktor yapamıyor. Hem testlere, testlerin gücüne hakim olması lazım hem genetik hastalıkları tanıması lazım. Öbür uzmanlık branşlarına nazaran az danışman yetiştiriyoruz. Bazen bir hastayla bir saat harcıyoruz. Hele ki tahlil, kıymetlendirme sürecinde gecelerimizi gündüzümüze katıyoruz. Bu genetik teknolojiler özel dalın kılavuzluğunda ilerleyecek bence” dedi.
‘Çoğunun tedavisi yok’
Koruyucu hekimlik çerçevesinde tarama programlarının kıymetli olduğunu vurgulayan Prof. Dr. Volkan Baltacı, şunları söyledi: “Nadir hastalıkların teşhis süreci hastalar ve aileleri için olduğu kadar sıhhat sistemleri için de büyük bir sorun. Yakın vakitte yapılmış bir çalışmaya nazaran hasta başına yapılan teşhis masrafları ortalama 3692 dolar seviyesindeyken, her başarılı tedavinin maliyeti ise ortalama 21 bin 99 dolar seviyesinde. Bu teşhis zorluklarının yanı sıra, az hastalıklarının büyük kısmının bilinen bir tedavisinin olmaması nedeniyle bir hastanın teşhis almış olması, tedavi görebileceği ve güzelleşebileceği manasına gelmiyor. Tedavisi olan 24 az hastalığın ekonomik yükü üzerine yapılan yakın tarihli bir çalışmaya nazaran de hasta başı yıllık maliyeti ortalama 266 bin dolar. Dünya genelinde karşılaşılan pek çok genetik hastalığın tedavisi yok.”
400 kadar hastalık taranabiliyor
On yıllardır süren ve kenarda köşede kalmış genetik tarama araştırmaları bugün dünyanın en beğenilen alanlarından. Taşıyıcılık programları, 10-400 hastalığın tarandığı geniş genetik tarama panelleri ile yürütülüyor. NGS metodu uzmanlara hastalıkların tedavisinde daha ekonomik ve tesirli bir yol sunuyor. Türkiye’de ise şu an 150-200 hastalığın taranabildiği paneller mevcut. Prof. Dr. Baltacı, alanın önde gelen merkezlerinden Mikrogen’de 2001’den bu yana artan çalışmalarla 600 binin üzerinde test üretildiğini ve merkeze günlük 500 test girişi yapıldığını bildirdi.