Türk Kurtuluş Savaşı ve teşkilatlanması Erzurum ve Sivas’ta yapılan kongrelerde temellendirildi. Mustafa Kemal ve Rauf Orbay, Erzurum Kongresi’ne lakin iki delegenin istifasıyla katılabildi. Kongre delegeleri kimlerdi, neler görüşüldü vesaire hususlarında bilgilenmek mümkün. Ama Erzurum Kongre binasının tarihini öğrenmekse imkânsız. Zira coğrafik ve kültürel varlığın tarihi itinayla temizleniyor. Dağ-taş ve köy isimlerine bakınca “Anadolu binlerce yıldır Türk’tür” denebilir, fakat aldatıcıdır. Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919’da emvâl-i metrûkelerden Ermeni Sanasaryan Okulu’nda (Sanasaryan Varjaran) toplandı. 1904’te eğitim verilen derslerden birinin “piyano öğretmek” olduğu okulun, mezunlarından ikisi Hovhannes Serengülyan (Vartkes) ve Karekin Pastırmacyan (Armen Garo) Osmanlı Meclisi Mebusan’da Erzurum mebusuydu.
Erzurum’da Sanasaryan Okulu 1924/1925’te yanan Sanasaryan Okulu onarıldı ve Atatürk Yapı Usta Okulu olarak eğitime başladı. Bugünkü ismi, Atatürk Teknik Lise ve Sanayi Meslek Lisesi’dir.[1] Kongre binası hem müze hem de okul olarak faaliyettedir. Anlaşılan okulun bir salonu müze olarak kullanılmaktadır. Ne bakanlık ne de valilik sitesinde kongrenin yapıldığı binanın tarihi dikkate alınmamıştır. Kongre binasıyla ilgili olarak Yakutiye Kaymakamlığı ile Erzurum Vilayet Kültür ve Turizm Müdürlüğü, “Sanasaryan Koleji (Ermeni Kız Yatılı Okulu)” ve Erzurum Ansiklopedisi, “Ermeni mektebi” diye yazmıştır. Öteki kurumlarsa rastgele bir bilgilendirmede bulunmayı tercih etmemiştir. Kongre işte oradaki bir binada toplanmış üzere düz anlatımla yetinilmiştir.
Kongre için Erzurum’un en yeterli binasının tercih edilmesi olağandır. Sonraki yıllarda okul yahut müze olarak kullanılan binanın nasıl kamunun olduğuna değinilmez. Yalnızca Yakutiye Kaymakamlığı ile Erzurum Vilayet Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nün sitesinde mülkün geçmişi hakkında yazılan şudur: “Cumhuriyet öncesinde bina satın alınarak devlete kazandırılmıştır.” Peki Sanasaryan Okulunu, kim, kimden satın almıştır? Yahut Sanasaryan Okulunu satan kimdir? Bu üzere soruların cevaplanması mümkün değildir. Öte yandan Sivas’taki kongre binası hakkında imalinden, müze olarak kullanımına kadar ayrıntılı bilgilenmek mümkündür.
Erzurum ve Sivas kongresi ismine epey çalışma yapılmış olup, bu yazıda Erzurum Kongresi’nin yapıldığı okulu anlatmaya çaba edeceğim.
MUSTAFA KEMAL’İN KONGREYE KATILMASI
Erzurum’un, Türk Kurtuluş Savaşı’nı fiilen Anadolu’da başlatan Mustafa Kemal’in Samsun’dan Ankara’ya uzanan yürüyüşünde özel bir yeri vardı. Kongre hazırlığı Mustafa Kemal’in inisiyatifi dışında yapılan teşkilatlanmaydı. İstanbul’da kurulan Vilâyatı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Erzurum şubesiyle, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Ulusala Cemiyeti’nin birleşmesi sonucu Müzik Anadolu Vilâyatı Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kurulduğu Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919’da toplandı.
Mustafa Kemal ile Hüseyin Rauf’un lakin iki delegenin istifası sonrasında katıldığı kongre 7 Ağustos’a kadar çalıştı. Kongreye iştirak Nutuk’ta, “Bizim Erzurum Kongresine girmemizi teshil (kolaylaştırmak) için, kongreye Erzurum mümessili (delegesi) olarak intihap edilmiş (seçilmiş) olan mütekait (emekli) binbaşı Kâzım ve Tipsin Beyzade (Dursunbeyoğlu) Cevat beyefendiler mümessillikten (delegelikten) istifa ettiler” diye yazıldı.[2]
Kongre delegesi Mustafa Kemal ve 15. Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Mustafa Kemal’in Nutuk’ta “istifa ettiler” diye aktardığı durum, Erzurum’daki 15. Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir tarafından büsbütün farklı kaleme alındı: “3 Temmuz’da Erzurum’a geldiler […] Erzurum Kongresi murahhasları toplanmıştı. Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Beyefendisi Erzurum’dan murahhas yapmak istedik. Lakin Erzurum murahhasları Müdafaayı Hukuk Reisi Hoca ile azadan Necati Beyefendi geldiler ve Erzurum murahhaslarının tayin olunduğunu, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Beyin kabul olunmamasına müttefikan karar verdiklerini bana söylediler […] Israrımla iki Erzurum murahhası istifa ettirildi. Mustafa Kemal Paşa ile Rauf Beyefendi tayin olundu. İşte bu suretle 23 Temmuz 1919’da himayemde açılan Erzurum Kongresi’ne iştirakları ve reislikleri temin edilmiş oldu.”[3]
1950’li yıllarda üç periyot mebus seçilen Mahmut Goloğlu da Erzurum Merkez’e ilişkin üç delegeden ikisinin değiştirilmesinin Kâzım Karabekir’in “olaya el koymasıyla” gerçekleştiğini yazdı.[4] Mustafa Kemal’in kongreye katılması ve oluşturulan Heyet-i Temsiliye’ye Hüseyin Rauf’la birlikte seçilmesi, Sivas’a ve Ankara’ya giden yolun en değerli virajının dönülmesini sağlamış ve liderliğinin meşruiyetini pekiştirmiştir.
İKİ ÖĞRENCİSİ OSMANLI MEBUSUYDU
Mıgırdıç Sanasaryan’ın kurduğu Sanasaryan Okulu’nda (Sanasaryan Varjaran) eğitime 1881 yılında başlandı. Avukat Hovhannes Şahnazar’ın 1939’daki çalışmasına nazaran okulun başka ortağı da Yeğyantz’dır. Mıgırdıç Sanasaryan, Vanlı bir ailenin çocuğu olarak Tiflis’te doğdu ve Rusya’da iş hayatına atıldı. Okulun açılmasındaki gaye, yoksul ve yetim Ermeni çocuklarını eğitmekti. Öğrencilerin bir kısmı yatılıydı ve eğitim mühleti dokuz yıldı.
Nevart H. Madatya’ın Ermenice ve Osmanlıca iki lisanlı 6 Temmuz 1904 tarihli Sanasaryan Okulu diploması (Foto: Nurhan Becidyan Arşivi). Okulun ders programının oldukça kapsamlı olduğu anlaşılıyor. Bunu, 13 Haziran 1888 Erzurum (Karin) doğumlu Nevart H. Madatya’nın hem Ermenice hem de Osmanlıca iki lisanlı diplomasında not verilen derslerden anlamak mümkündür. 6 Temmuz 1904 tarihli diplomada not verilen dersler şunlardı: Din bilgisi, kilise tarihi, Ermenice yazı ve konuşma lisanı, Osmanlıca, Fransızca, Almanca, tabiat tarihi ve bilgisi, kimya, aritmetik ve muhasebe, cebir, geometri, hoş yazı, fotoğraf, müzik ve enstrümanı (piyano), vücut eğitimi. Abdülhamid’in istibdat yıllarında 1904’te Erzurum’daki okulun derslerinden biri piyano çalmayı öğretmekti. Okulda dört lisan, yani Ermenice, Osmanlıca, Almanca ve Fransızca öğretilmekteydi. Bugün Sanasaryan üzere dört lisanın öğretildiği okul var mıdır?
Erzurum mebusları Hovhannes Serengülyan (Vartkes) ve Karekin Pastırmacıyan (Armen Garo) Okulda 840 öğrenci eğitim gördü. Okulun mezunlarından Hovhannes Serengülyan (Vartkes) ve Karekin Pastırmacıyan (Armen Garo) Osmanlı Mebusan’da mebustu. İkisi de Erzurum doğumlu olup, İttihat ve Terakki üzere periyodun yasal partilerinden Taşnak Partisi’nden (Taşnaktsutyun/Ermeni Devrimci Federasyonu) Erzurum mebusuydu. 1878’de Abdülhamid kapattıktan sonra Temmuz 1908’deki kalkışma sonrasında açılan Mebusan, Aralık 1908’de çalışmalarına başladı. Mebusan’da Erzurum’dan Vartkes üç ve Armen Garo iki devir mebus seçildi. 1891’de Sanasaryan’dan mezun olduğunu yazan[5] Armen Garo, 1896’da İstanbul’da Osmanlı Bankası baskınına katılanlardandı.
1915’te mebus da olsan hiçbir Ermeni’nin can güvenliği yoktu. Ermenilerin kitlesel toprağından kopartıldığı günlerde Vartkes, İstanbul Mebusu Krikor Zohrab’la birlikte soruşturma gerekçesiyle İstanbul’dan Diyarbekir’e götürülürken Urfa-Diyarbekir ortasında Çerkez Ahmet çetesi tarafından öldürüldü. 1915’te Ermeni mebuslardan altısı (Zohrab ve Varteks, Dr. Nazaret Dağavaryan/Sivas, Dr. Garabet Paşayan/Sivas, Isdepan Çıracıyan/Ergani, Onnik Tertsakyan/Van) öldürüldü ve Kozan Mebusu Hampartsum Boyacıyan (Murad) da Kayseri’de idam edildi.[6]
İstanbul’da Sanasaryan Hanı, yıllarca Emniyet Müdürlüğü binası olarak kullanıldı,işkence merkeziydi.
HAN, İSTANBUL’DA AZAP MERKEZİYDİ
1915’te Ermenilerin kitlesel olarak toprağından kopartıldığı günlerde yürürlüğe konulan bildik ismiyle 26 Eylül 1915 tarihli Tasfiye Kanunu gereği o periyot ferdî ve vakıf üzere hukukî kişiliği olan mülklere devlet ismine el kondu. Kanun, mülkü zorla alımın yani gaspın kılıfıydı. Gerçekten İttihat ve Terakki’nin kurucu başkanlarından Ahmet Rıza’nın “kanunun uygulanmasının savaş sonuna bırakılması” teklifi üzerine Âyan’da yaptığı konuşmada iki itirazı vardı.[7] Biri, kanun 1876 Anayasa’sına tersti. Oburu de kanunun uygulamasıyla Ermeni malları yağmalanacaktı. Teklifi kabul edilmeyen Ahmet İstek, öngörüsünde yanılmadı. Tasfiye Kanunu, sekiz yıllık uygulaması sonrasında fakat 15 Nisan 1923’te kabul edilen 333 sayılı kanunla yine düzenlendi ve 8 Kasım 1988’e kadar yürürlükte kaldı (s.6).
Tasfiye ve 333 sayılı kanun gereği, sahibinin onayı olmadan el konulan mülklere emvâl-i metrûke dendi. Sahibine kanunda yazıldığı üzere ödeme yapıldığının dokümanı ortaya konamamış ve ilgili Tasfiye Komisyonu’nun evrakı üzerindeki perde de kaldırılmamıştır. Kanunen de olsa el konulan ve değeri ödenmeyen süreç, bildik ismiyle gasptır. Tasfiye Kanunu’yla İttihatçıların temellendirdiği Türkleştirmenin iktisat politiğinin inşası 1920’lerde tamamlandı. Emvâl-i metrûkeye devlet ismine el koymak, dağıtmak, satmak ve tapulamak amacıyla 16 yasal düzenleme yapıldı. 1914’te bugünkü TC hudutlarında yüzde 20 olan Hıristiyan nüfus hissesinin 1927’deki sayımda yüzde 2,8’e gerilediğine nazaran ne kadar mülkün Türkleştirildiğini iddia edebiliriz. Ve iktisadın Türkleştirilmesi, 1920’lerde kalmadı, sistemin yapısal siyaseti olarak uygulanageldi. 1915’te el konulan, Sanasaryan Vakfı ismine iki mülk vardı; biri Erzurum’daki okul binası ve oburu de İstanbul’daki handır. Sanasaryan Hanı, 1881’de Sanasaryan Okulu açıldıktan sonra vakfa gelir getirmek maksadıyla İstanbul’da satın alınan mülktür. Okul binası pek gündeme gelmezse de han 1920’lerde ve 2010’larda dava konusuydu.
Sanasaryan Hanı, harp sonrasında boşaltıldı ve Ermeni Patrikhanesi’ne verildi, lakin 1920’lerde İstanbul Valiliği tekrar el koydu. Mahkemelik olundu ve Ermeni Patrikhanesi davayı kazandı. Mahkemenin Hazine aleyhine kararı, sonradan aksine döndü. Han evvel uzun yıllar birçok insanın canının alındığı, azap gördüğü tabutluklarıyla meşhur İstanbul Emniyet Müdürlüğü, akabinde İstanbul Emniyet Müdürlüğü 2’nci Şube ve İstanbul Adliyesi binası olarak kullanıldı. Halk ortasında ismi da Sansaryan Hanı’ydı.
Sanasaryan Hanı’na el konulması sonrasında tarihi azapların tarihidir[8]. 1951 TKP Tevfikat’ında Şefik Hüsnü’den, Mihri Belli’ye, Ahmed Arif’e, Ruhi Su’ya, Vedat Türkali’ye[9] ve 1970’lerde Cihan Alptekin’e, Tayfur Cinemre’ye, İstanbul devrimcilerinin ‘misafir’ edildiği yerdi; eh ben de nasibini alanlardanım. 1944 Mayıs’ta gözaltına alınan ve Turancılar davasından yargılanan Reha Oğuz Türkkan ile arkadaşlarına da Sanasaryan’da azap edildi. Reha Oğuz Türkkan, Alparslan Türkeş’e tabutlukta azap yapılmadığını ve tırnağının sökülmediğini de anlattı.
‘İŞTE TAPU, HANIMIZI VERİN’
1920’lerde ve devamında davası görülen ve Hazine’nin bir biçimde el koyduğu Sanasaryan Hanı, 2011 sonunda tekrar davalıktı. Sanasaryan Vakfı Mütevellisi Türkiye Ermeni Patrikliği tarafından, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve İstanbul Vilayet Özel Yönetimi dava edildi. Avukat Ali Elbeyoğlu ve Furkan Çalış’ın hazırladığı dilekçeden öğreniyoruz ki, 1929’da hanın kaydı yani tapusu Sanasaryan Vakfı adınaydı. Hanın kaydı, satış ya da bağış olmadan İstanbul Vilayet Özel Yönetimi ismine değiştirilmişti. 12 Aralık 2011’de İstanbul Nöbetçi Asliye Hukuk Mahkemesi Hâkimliğine yapılan müracaat dilekçesinde, iki unsurluk talep vardı. Birincisi, taşınmazın diğerine zaman ve temlikini önleyici ihtiyati önlem konulmasıydı. İkincisi, Sanasaryan Vakfı ismine tapuya tesciline karar verilmesiydi. Fatih Kaymakamlığı Tapu Müdürlüğü 29 Aralık 2011’de (yevmiye no: 24929), ihtiyatı önlem sürecini yaptığını İstanbul 13. Asliye Hukuk Mahkemesi’ne bildirdi.
Dava dilekçesinde üzerinde durulan en kıymetli kanıt, Sanasaryan Hanı’nın tapu kaydıydı: “Taşınmaz aslı Tapu Sicil Müdürlüğü arşivinde tasdikli çeviriden de anlaşılacağı (Ek-1) üzere ‘Mülkiyet üzere altında beş mağazası bulunan kelam konusu hanın tamamı Milkon Gümüş Gerdan Efendi oğlu Kirkor uhdesinde iken ismi geçenin vasisi olan Prusya Devleti Asıllı Sanasaryan ismi ile anılan Ermeni milletinin yoksul çocuklarının eğitim ve öğretimleri ve yemekleri için vakfettiği ve vakfiyetine hükmedildiği ilişik tasarruf dokümanlarından anlaşılmış olduğundan vakfı ismine tespit edilmiş’ denilerek 26 Mayıs 1929 tarihinde Sanarasyan Vakfı ismine tapuya tescil edilmiştir.” Ayrıyeten dilekçede 1930’larda han özelindeki dava süreci ve tapunun Vilayet Özel Yönetimi ismine nasıl tescil edildiği de aktarıldı.
Vakıf İştirak’in onarım çalışması için kapattığı perdeye ‘Sarsaryan Han’ yazılmış. Eklerle 2011 sonunda yapılan müracaatla açılan davanın görüşülmesine devam edilirken, sürpriz bir gelişme oldu. Türkiye Cumhuriyeti’nin bir mahkemesi daha kararını vermeden Türkiye Cumhuriyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü, Sanasaryan Hanı’nı ihaleyle kiraya verdi. Han, 18.7.2013’te Özgeylani İnşaat’a ve yedi yıl sonra da 28.1.2020’de Gapsan Eserler şirketine kiralandı. Şubat 2020’de HDP Milletvekili Garo Paylan, hanın ihale ve dava sürecini Meclis gündemine getirdi[10] ve açılan dava sürecinin bitmediğine dikkat çekti. Han, bugünlerde de büsbütün Vakıf Katılım’ın pankartıyla kapatılmıştır.
Unutmayalım ki, Erzurum Kongresi’nin toplandığı bina yani Sanasaryan Okulu ve İstanbul’daki hanı, tarihiyle bütündür!
NOTLAR
[1]Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, s. 77; Dr. Haluk Selvi, Millî Gayrette Erzurum, 1918-1923, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara-2000, s. 109; https://erzurumataturkeml.meb.k12.tr/
[2] Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1920), cilt: 1, İstanbul-1934, s. 46.
[3] Kâzım Karabekir, Paşaların Hesaplaşması, Emre Yayınları, İstanbul-2000, s. 53-57.
[4] Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, s. 65.
[5] Osmanlı Bankası, Armen Garo’nun Anıları, çeviren: Attila Tuygan, Evrak Yayınları, İstanbul-2009.
[6] Nesim Ovadya İzrail’in ‘1915’te Öldürülen 7 Ermeni Milletvekili’ makalesi, Utanç ve Onur, Evrensel Basım Yayın, İstanbul-2015, s. 53-65.
[7] Meclisi Âyan Zabıt Ceridesi (MAZC), devre: 3, sene: 2, cilt: 1, 13.12.1915, s. 133-136.
[8]Hasan Basri Alp, 27 Ocak 1945’te Sanasaryan’daki azapta öldürüldü (Romanın ithafı. Vedat Türkali, Güven, cilt: 1, 2. baskı, Gendaş Kültür, İstanbul-1999).
[9] M. Halim Spatar, Sansaryan Han’dan Geçenler, Cumhuriyet Dergi, 31.8.2003, s. 12.
[10] AGOS, 7.2.2020, s. 6.