Öncelikle şunu belirtmeliyim ki, bu yazının içeriği rahatsız edici gerçeklerden oluşmaktadır. Rahatlatıcı palavra peşinde olanlar hiç kendilerini yormadan çabucak öteki bir sayfaya geçebilirler.
Tabii ki buradaki maksadımız olumsuz bir tablo çizmek yahut karamsarlığı körüklemek değildir. Aksine öngörülerimiz üzerinden, yaşanacak olası senaryoları ortaya koymak ve probleme ortak akılla bir tahlil bulunmasına katkı sağlamaktır.
AFETLERDE RİSK İDARESİ ANLAYIŞI NİHAYET HAYATA GEÇİRİLDİ
17 Ağustos zelzelesinin travması, üzerinden geçen 23 yıldan sonra bile hafızalarımızda hala tazeliğini müdafaaya devam ediyor. Aslında o günden bugüne kadar geçen vakitte afetle çaba konusunda bilhassa merkezi yönetim tarafında AFAD Aracılığıyla hayli yol kat edildi. Çok uzunca bir müddet çalışmalar afet sonrası müdahale yani “kriz yönetimi” unsuru ile sürdürüldü. Nihayetinde, benim de çeşitli yazılarımda tekraren vurguladığım üzere, AFAD tarafından artık afet öncesi “risk yönetimi” anlayışına geçildiği ilan edildi.
İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun başkanlık ettiği bir oturumda Türkiye genelinde Afet Risk Azaltma Planı (TARAP) ve kentler özelinde de Vilayet Afet Risk Azaltma planları (İRAP) devreye sokuldu. Afetin ziyanlarını evvelce yapılacak hazırlıklarla azaltma yolu, can ve mal kayıplarını azaltmada kesinlikle çok daha tesirli olacaktır.
İSTANBULLU ZELZELESİ ÇARESİZLİK İÇİNDE BEKLİYOR
Yapılan bilimsel çalışmalar sonucunda çok kısa bir vakit dilimi içerisinde meydana gelmesine kesin gözüyle bakılan İstanbul sarsıntısı özelindeyse, İstanbul Üniversitesi’nden yüksek lisans arkadaşım olan kent plancısı Tayfun Kahraman’ın vizyon ve emeklerinden bahsetmemek haksızlık olur. İBB’de sarsıntı ile ilgili ünitenin başına geldiği andan itibaren yaptığı bilimsel çalışmalar ile sarsıntının İstanbul’a vereceği ziyanları yine ve daha gerçekçi halde hesaplayarak önlemlerin, hem merkezi hem de lokal idareler tarafında gerçek planlanmasına ön ayak oldu.
İki gün evvel İBB Lideri Ekrem İmamoğlu tarafından açıklanan güncellenmiş sayılar acı gerçek ile yine yüzleşmemize neden oldu. Buna nazaran, sarsıntı anında İstanbul’da 500.000 bina orta hasar, 90.000 bina da ağır yahut çok ağır hasar alacak! Sarsıntı anında su, kanalizasyon, doğal gaz, elektrik ve irtibat çizgilerinin ziyan göreceği ve mahalle içi yolların birçoğu ile birtakım köprü ve viyadüklerin kullanılmaz hale geleceği de bir öbür gerçek! Bu da halkın yaşadığı zorlukları artıracağı üzere, yapılacak müdahaleleri de zorlaştıracaktır.
Merkezi ve mahallî idarelerin risk idaresi başlığı altında, kamuoyunda “kentsel dönüşüm” olarak isimlendirilen konut stoğunun kalitesini düzgünleştirme faaliyetleri de bir yandan sürüyor. Fakat, İstanbul’un kökeni çok eskilere dayanan yapı kalitesi ve çarpık kentleşme sıkıntısının kısa bir vadede çözülebilmesi çok da mümkün görünmüyor?
Bu alanda elde edilen kimi ilerlemelere karşın İstanbulluların büyük çoğunluğunun, üstte saydığımız başka nedenlerden ötürü sarsıntısı çaresizce beklediği gerçeği değişmiyor!
İSTANBUL ZELZELE BÖLGESİ OLMASINA KARŞIN SİSTEMSİZ VE ÇOK BÜYÜDÜ
Dünyada, bir ihtimal, çağlar boyunca zelzele üreten etkin bir fay çizgisinin yanı başında kuralsız, sistemsiz ve plansız büyüyen tek kent İstanbul olmalıdır? Kalitesiz yapı stoğu ve kentin sistemsiz yerleşimi, İstanbul halkını zelzele karşısında dünyadaki emsal metropollerdekilerden daha savunmasız bir pozisyonda bırakmaktadır. İşte tam da bu sebepten ötürü İstanbul’un bir zelzele anında yaşayacağı yıkım ve öteki ziyanları dünyada öbür bir yerleşim yeri ile karşılaştırmak adeta imkânsızdır. Burada yaşanacak olan sarsıntı, sonuçları prestijiyle da eşsiz olmaya adaydır.
Bir örnek vermek gerekirse, sarsıntı bölgesi üzerinde konseyi olan Tokyo kentinin planlaması ve bina kalitesi sarsıntı gerçeğine nazaran ayarlanmıştır. Burada yaşanan 7 M ve üzeri zelzeleler bırakın bizdeki üzere yıkıcı bir ulusal afete yol açmayı, toplumsal hayatı 3 -5 dakikadan bile fazla etkilemez!
HALK ZELZELEYE VE SONRASINDA YAŞANACAKLARA HAZIR DEĞİL
Afet idaresinin en değerli basamaklarından birisi de toplumu afete dirençli hale getirmek, yani eğitmek ve örgütlemektir. İşte Türkiye’de bugüne kadar tam manasıyla faaliyete geçirilmeyen tedbir budur. Okullarda yahut işyerlerinde yapılan ÇÖK-KAPAN-TUTUN ve akabinde gelen TAHLİYE ile sonlu kalan tatbikatlar maalesef toplumda şuur yaratmaktan uzaktır.
İstanbullunun başında yaratılan sarsıntı senaryosu ise şu biçimdedir:
Bir yaz günü gece vakti olacak bir zelzelede, sağ kalanlar meskenlerinden çıkarak toplanma alanı olarak belirlenen parklara gideceklerdir. Pekala ya sonrası? Ya zelzele soğuk ve yağışlı bir kış günü, çalışma ve okul saatleri içinde olursa?
Eğitim, çalışma yahut öbür nedenlerden ötürü İstanbul’un çeşitli ilçelerinde bulunan anne, baba ve çocukların ulaşım ve irtibatın çöktüğü bir ortamda tıpkı yerde buluşmasının ne kadar sıkıntı olacağını ve hatta kaç gün alacağını hiç düşündünüz mü?
“Aile afet planı” maalesef yalnızca bir çantaya su, besin ve ilaç doldurmaktan ibaret değildir!
İsterseniz sarsıntı sonrası yaşanacakları birkaç tarafıyla inceleyelim:
DEPREM SONRASI DEVLET NE YAPACAK?
Son birkaç yıldır hem merkezi idare ve mahallî idare ögeleri afete çok boyutlu olarak hazırlanmanın gerekliliğini fark etti ve hazırlıklar buna nazaran yapılmaya başlandı. Bunların alanda planlanan sonucu verip vermeyeceği ise şimdi bilinmiyor?
Bugüne kadar yapılan hazırlıkların odak noktasında daima “enkaz yönetimi” yani enkazdan insan kurtarmak vardı fakat 2020 yılındaki İzmir sarsıntısının akabinde çöken birkaç binada yaşananlar yöneticilerin bir gerçekle yüzleşmesine yol açtı. Buradaki birkaç binada bile çalışmalar günlerce sürmüştü, İstanbul’da yıkılması beklenen yüzbinlerce binaya müdahale edilmesi için ne kadar insan gücü, donanım ve vakit gerekecekti?
AFAD ve genel kolluk, TSK üzere merkezi idare ögeleri ile gönüllüler enkaz müdahalesine yönelik hazırlıklarını sürdürüyorlar. Ayrıyeten mahallî idarelerin de bu hususta merkezi idare ile koordineli formda hazırlıklar yaptığı biliniyor.
Bir sarsıntı sonrasında Türkiye’nin başka bölgelerinden görevlendirilecek kolluk, sıhhat, birinci yardım takımları ile askerler asayişi sağlamak ve gerekli müdahaleleri yapmak üzere sokaklarda yerini alacaktır. Memleketler arası toplumdan gelecek insan gücü ve öteki insani yardımları da hesaba katmak gerekir.
İstanbul’un birinci şoku atlatarak sarsıntının birinci yaralarını sarmaya başlaması yani “kriz yönetimi” safhası için için en azından birkaç hafta gerekeceği şimdiden aşikardır. O yüzden süreksiz vazifeyle gelecek olan işçinin lojistik, barınma ve istirahat gereksinimleri şimdiden planlanmış olmalıdır.
Bir öbür değerli bahis da İstanbulluların öteki vilayetlere tahliyesinin planlanmasıdır.
Kriz idaresi safhası için ne kadar büyüklükte bir bütçe gerektiğini sanırım gözünüzde canlandırabilirsiniz?
DEPREM SONRASI VATANDAŞI NE BEKLİYOR?
Kurtarma ve birinci yardım ihtiyacı: Sarsıntıdan sağ kurtulsa bile enkaz altında kalan yahut yaralanan insanların acil müdahaleye gereksinimi olacaktır. Genel yardım ulaşana kadar orada bulunanların kolay enkaz müdahalesi ve kolay birinci yardım hususlarında hazırlıklı olması gereklidir. En başta muhtarlar, amatör spor kulüpleri ile hem kenti dernekleri üyeleri organize olma konusunda hem eğitilmeli hem de donatılmalıdır.
Engelli, yaralılar ile sahipsiz çocuklar: Engelli ve yaralıların hasarlı binalardan tahliyesi ve inançlı alanlara ulaştırılması evvelden planlanmalıdır. Anne babasını yitirmiş sahipsiz çocuklar resmi ünitelere teslim edilene kadar inançla koruma edilmelidir. Sorumlular isim isim evvelce planlanmalıdır.
Yangın ve öteki kazalar: Zelzele sonrasında meydana gelmesi mümkün yangın ve öbür kazalara müdahale için yeniden mahallî imkânlar ve mahallî insan gücü kullanılmalıdır. Bu bahisteki eğitim ve donanımlar vakit geçmeden tamamlanmalıdır.
İklim, barınma kaideleri ve lojistik: Makus hava şartları da hesaba katılarak yalnızca parklar değil, kapalı alana sahip olan kamu binaları, depolar, fabrikalar, ibadethaneler, spor salonları, AVM’ler ve öbür kapalı alanlar barınma yeri olarak planlanmalıdır. Uzun günler ve geceler boyunca sokakta yaşamak zorunda kalan insanların fizyolojik ve sıhhi gereksinimlerini karşılayacak bir sistem şimdiden kurularak, işleyişi kullanıcılara anlatılmalıdır. Halkın etkin iştiraki ve yardımı olmadan bu sürecin sağlıklı yürütülmesi zordur.
Asayişsizlik: Başta besin ve su temininde yaşanacak zorluklardan kaynaklananlar olmak üzere ziynet ve öbür maddi pahalara karşı yaşanacak yağma ve zorbalıklar hazırlıklı olunması gereken bir durumdur. Merkezi yönetim ögelerinin sokakta mutlak hakimiyeti sağlamasına kadar geçecek müddette halkın can ve mal güvenliğini sağlayacak kolay uygulamaların öğretilmesi, bir sistem kurulması ve mahallî imkanların devreye sokulması gereklidir.
Salgın hastalıklar: Vefat edenlerden ve olumsuz sıhhi koşullardan ötürü meydana gelecek olan salgın hastalıklar baş edilmesi gereken başka bir değerli konudur.
Sanayi tesislerinin neden olduğu zararlar: Beklenen kimyasal sızıntılar ile öbür endüstriyel kazalar da kesinlikle hesaba katılmalıdır.
NELER YAPILMALI?
Aile afet planlaması: Her aile en makus senaryoyu içeren bir afet planlamasına sahip olmalıdır. Uzun sürecek bir resmi yardım ulaşma süreci hesaba katılarak su, besin, birinci yardım, barınma ve öteki gereksinimlere nazaran bir kadro modellemeler geliştirilmelidir. Aile bireylerinin nerede ve nasıl bir ortaya geleceği kesinlikle öğretilmelidir. Aileye dahil yaşlı ve engellilerin tahliyesi ile başka gereksinimleri evvelce planlanmalıdır.
Okul afet planlaması: Bilhassa yaşı küçük olan çocukların özgür bırakılması daha büyük kaosa yol açabileceğinden, çocukların velileri yahut resmi yetkililer tarafından teslim alınıncaya kadar okulda bekletilmesi daha uygun olacaktır. Okul binalarının öbür binalara nazaran daha sağlam olması beklendiğinden, öğrencilerin uzun vadeli barınma ve lojistik imkânlarının da evvelce planlanmış olması gerekir. Misyonlu bırakılacak öğretmenler bekarlar ortasından seçilebilir.
Kurumsal afet ve işleyiş devamlılığı planlaması: Kamu kurumları kadar özel kesim de bir afet anında yapılacakları yani kriz idaresini evvelden planlamalıdır. Afetin işçi ve faaliyet alanı üzerindeki tesirlerini azaltmak, kurum içi dayanışma ve yardımlaşmayı sağlamak ve en kısa müddette ana faaliyet konusuna devam edebilmek için vazife dağılımı ve eğitimler aralıksız olarak yapmalıdır. Bilhassa kritik altyapı yahut sanayi tesisi ve hizmet üreten firmalar bu bahiste asla hazırlıksız yakalanmamalıdır.
Şehrin tahliyesi: Sarsıntıdan sağ çıkan ama konutları ziyan görenler başta olmak üzere insanların memleketlerine yahut uzaktaki yakınlarının yanına bir an önce gidebilmeleri için tahliye noktaları ve tahliye imkânları planlanmalıdır. Kentin büyük kısmında yollar kullanım dışı kalacağından deniz araçları bu gayeyle kullanılabilir. Kimin ne vazifede olacağı şimdiden planlanmalı ve lojistik dahil bütün safhalar detaylandırılmalıdır.
Afete dirençli toplum: Toplumun ivedilikle afet şuuruna kavuşturulması en kıymetli öncelik olmalıdır. Afetlerde toplumun edilgen değil iştirakçi ve yardımcı olması beklenir. Bu bahiste maalesef çok geç kalınmıştır.
Feramuz Erdin
Feramuz Erdin 1992 -2007 yılları ortasında Emniyet Genel Müdürlüğü bünyesinde çeşitli ünitelerde vazife yaptı.
2007-2020 yılları ortasında çok uluslu kurumsal şirketlerde profesyonel güvenlik yöneticiliği misyonlarında bulundu.
Halen kurumsal ve ferdî güvenlik, acil durum ve kriz idaresi danışmanlığı yapmaktadır.