İnsan etrafıyla birlikte var oluyor.
İnsanla ilgili her dışsal somut olgu insanın çevresidir.
Hem ondan yararlanıyor toplumlar hem de onu eksiltiyor.
Bu eksiltme vakit zaman etrafa ziyan vermeye dönüşüyor.
Dünyada ve kentlerde insanların az olduğu vakitlerde bu bağ etraflarına pek olumsuz yansımıyordu. Yansısa bile tabiat aksilikleri bir müddet sonra gideriyordu. Ya da tabiatta insanı pek rahatsız etmeyen yeni istikrarlar oluşuyordu.
Ancak Sanayi İhtilaliyle gelişen Kapitalizm ve evrildiği Emperyalizmin daha çok kâr, daha çok üretim güdüsü etraf meselelerine yol açtı
Toplumların daha konforlu yaşama, daha çok tüketme isteğini tahrik etti.
Çevremizin en değerli modülü olan tabiat tahrip olmaya, insanın yaşama ortamı süratle kirlenmeye, yaşanmaz hale gelmeye başladı.
Yönetenler tarafından evvelce pek önemsenmeyen bu gelişme giderek felaketler, facialar yaratmaya yöneldi.
Fosil yakıtların havayı ısıtması iklimleri değiştiriyordu.
Kuraklık, seller, fırtınalar, virüsler…
Doğanın istikrarıyla oynamak yıkımların kaynağıydı.
Sanayi tesislerinin, güç üretim merkezlerinin işletilmesinde oluşan özensizlik, kolaycılıklar inanılmaz facialara yol açabiliyordu.
Ukrayna-Çernobil, Japonya-Fukuşima Nükleer Santral faciaları, Hindistan-Bhopal Kimya Fabrikası, dünyanın gördüğü en şiddetli etraf felaketleriydi.
Türkiye bu cins olumsuz durumlarla birinci kere Batı Anadolu’da karşılaştı.
Daha evvelce kozmik etraf meselelerinin ismi pek duyulmamıştı ülkemizde.
Sokakları pak tutmak, çöpleri yere dökmemek, deniz kıyılarını temizlemek, kullanılmış pilleri toplamak, kabak çekirdeklerinin kabuklarını yere atmamak idi gerekli temiz etraf muhafaza öğretisi.
Bunlar, anlık ferdi davranışların yol açtığı kirliliği önlemede olumlu gayretlerdi. Natürel ki bu tarafta eğitim de mecburiydi.
Ancak daha büyük sıkıntılar geliyordu.
Murathan Mungan’ın dizelerini Derya Köroğlu türküleştiriyordu:
“Sakın çıkma patika yollara
O dağlara, kırlara, o karlı ovaya
Yenik düşüyor her şey zamana
Biz büyüdük ve kirlendi dünya”
Bunların yanı sıra, dünyanın dört bir yanını kirleten ve felaketlere neden olan kimi çokuluslu şirketler Türkiye’ye çekirge sürüsü üzere üşüşüyor, buldukları yerli ortaklarla birlikte birçok yeni etraf sıkıntısını ülkeye getiriyordu.
Bu sorunun ismi “siyanürlü altın” idi.
Sonra tüm Anadolu’ya yayılacaktı “siyanürlü altın” tehdidi.
1992 yılında periyodun Güç ve Alışılmış Kaynaklar Bakanı, İzmir Milletvekili Ersin Faralyalı,”…Giresun’dan itibaren Rus sonuna kadar Karadeniz neslinde, Çanakkale-Balkesir-İzmir havalisinde, 560 yerde (siyanür kullanarak işletilecek) maden arama ruhsatı alındığını açıklıyordu.
Hepsi ölümcül idi zira bunların.
Ağır metaller yeraltı sularına, siyanür havaya karışabilir, çevreyi zehirleyebilir, canlıların kıyımına, insanların kanser olmasına yol açabilirdi.
Böyle riskli yatırımlar nasıl denetim edilecekti?
Devlet hazırlıksızdı!
Daha ortada Etraf Bakanlığı bile yoktu.
Olası risklerden halk nasıl korunacaktı.
Öte yandan Yönetenlere nazaran para lazımdı devlete, altın değerli bir kaynaktı. Üstelik ülkeye yatırım gerekliydi.
Tabii ki para babalarına da kâr.
Vahşi kapitalizmin mantığı netti.
Çevre kirliliği görmezlikten gelinebilirdi.
Altın her şeye deva olurdu.
Bakan Ersin Faralyalı sevinçliydi. “…büyük altın üreticisi olan Güney Afrika’da son yılarda çoğalan ırkçı hareketler inançlı kuralların kaybına yol açmış, bu faktör de (siyanürcü şirketlerin) Türkiye’ye yönelmesinin bir diğer sebebini teşkil etmişti.”
Oluşabilecek tehlikeler, dünyanın çeşitli yerlerinde yaşanmış ziyanlar anılmak istenmiyordu.
Papua Yeni Ginesi, Guyana, Colorado Summitvilli üzere yerlerdeki vahim siyanürlü altın madeni felaketleri bilinmezlikten geliniyordu.
Altın gözleri kamaştırıyordu.
İtirazlara karşı münasebet hazırdı: “Yeraltı zenginliklerimizin yoksul bekçisi mi olunacaktı?”
Ardından Dünya’nın en tanınmış siyanürcü şirketleri Anadolu’ya daldı.
İlk gaye İzmir’in Bergama ilçesinin Ovacık-Çamköy köyleriydi.
Gelen, çok uluslu Eurogold isimli şirket az buz bir şirket değildi.
Dünya devleri altın için İzmir sahnesindeydi.
Üç ortaklıydı şirket. Avustralya kökenli görünen Normandy Poseidon’un ardında, ünlü Oppenheimer ailesiyle bağlantılı Anglo Amerikan Corp isimli Amerikan madencilik devi vardı. Afrikalı ırkçıların destekçisiydi.
Diğer Ortak BRGM Fransa’nın MTA’sı, Fransız Nükleer Santrallarının işleticisiydi. Yani Fransız Devleti gelmişti Bergama’ya.
Kanadalı bir şirket kisvesiyle Bergama’ya giren Alman Metalgeschaft şirketi ise ünlü Simens, Daimler Benz, Dresdner Bank üzere Alman devlerinin şirketiydi.
ABD’nin ünlü Chase Manhattan Bank, İngiliz Royal Bank of Scotland da finansörlerdi.
Kolları her yere ulaşan ahtapot üzereydi bu şirketler.
Bunların çabucak hepsi dünyanın değişik yerlerinde, “siyanürlü, ağır metalli atık barajlarının” çökmesiyle oluşmuş etraf felaketlerinden sorumluydu.
O periyot mahallî yöneticilerinin düzenlediği toplantılarla, İzmir Mühendis Odalarının verdikleri bilgileri, İzmir – Ege Üniversitesinden Prof.Emür Henden, Prof.Ümit Fazilet, Prof.Gürel Nişli, Prof.Fethi Doğan, İstanbul TÜ’den Prof. İsmail Duman, Prof. İlhan Tanıllı üzere ilgili bilim insanlarını dinleyen etraf köylüleri durumun vahametini kavradılar.
Bergama’nın 17 köyü; bayan erkek, çoluk çocuk bu işletmeye karşı çıktılar.
Dertlerini devlet yetkililerine, kamuoyuna anlatmak için neler yapmadılar neler!
“Yılanın ağzındaki kuş üzere çığırdılar”.
“Karıncalar üzere kardeş oldular.”
Yürüdüler, mitingler düzenlediler, mahkeme kapılarını aşındırdılar. Hatta zehirle birlikte yaşamak istemediklerini göstermek için referandum bile yaptılar.
Başvurdukları yüksek mahkeme Danıştay’ın 6.Dairesi “bu madenin işletilmesinde kamu faydası yoktur” diye, Türkiye Etraf Muhafaza Tarihine geçen, lakin yetkililer tarafından uygulanmayan bir karar verdi.
Daha sonraları Yunanistan’da, Khalkidiki yarımadasında işletilmek istenen siyanürlü altın madenine, Türkiye Danıştayı’nın bu kararı temel alınarak müsaade verilmeyecekti.
Danıştay’ın siyanürlü madenin işletilmemesi kararının uygulanmadığını gören 315 Bergama çevrecisi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine dava açtılar. Haklı görüldüler. Devlet bu karar uyarınca çevrecilere 945 bin Euro tazminat ödemek zorunda kaldı.
Ne yazık ki bu ölçü para kararı uygulamayan siyasi ve bürokratlara rücu ettirilemedi.
Bu ortamda madeni işletmek için Bergama’ya gelen çokuluslu şirketin ortakları, Bergama köylülerinin direnişinden yıldılar, birer birer çekildiler.
Madeni FETO üyesi olmaktan karar giyen, sonra yurt dışına çıkan Akın İpek isimli, işi daha evvel kağıtçılık, davetiye basmak olan bir iş insanına sattılar.
O da değişik formüllerle madeni, o zamanki kimi devlet yöneticilerinin muhafazasında, açaya kapaya, dura kalka işletti.
Hatta madende istihdam ettiği bireyler, 5 Haziran 2005’de, madene yakın Çamköy’e Etraf gününü kutlamaya gelen çevrecilere saldırdı.
Bu ortamda Bergamalıların etraf muhafaza hareketleri “Yeşil Direniş” diye ünlendi, Dünya’nın ve Türkiye’nin ilgisini çeken bu İzmirli barışçıl çevreci hareketler.
Dört bir yandan dayanışma sesleri yükseldi sempatik direnişe.
Söylemleri, davranışları, sloganları her yana yayıldı.
Görülmemiş bir şeyler oluyordu İzmir etrafında.
Bunlar Türkiye’deki birinci; bilgiye dayalı, yığınsal, hukuka sığınmış çevreci köylü hareketleriydi.
O aksiyonsuz, kolay hareket etmez denen köylü birlik olmuş, Dünyanın en büyük şirketlerine baş tutuyordu.
Hem de son derece organize, makul tavırla.
Demek “siyanürlü altın” üzere karmaşık bir mevzu anlaşılabiliyor, oluşan algı ömrü korumak için kitlesel davranışlara yönelebiliyordu.
Bergama çevrecilerinin tecrübeleri ülkedeki her etraf sıkıntısına örnek oldu.
Dünyanın birçok yerinden bilim kuruluşları bu etraf muhafaza gayretini incelemeye aldı. Tezler hazırladı, yayınladı.
Ne yazık ki, anlaşılan karar verici pozisyonunda olan devlet yetkilileri madeni işletmekte, toprak altında uyumakta olan altını zehir kullanarak sahip olmakta kararlıydılar.
Çevrecilerin, elan kullanıldığı kuşkulu, “siyanürü arıtma tesisi yapmak”, atık barajının tabanına “plastik örtü/geomembran örtmek” üzere tekliflerini kabul ettiler, güya madeni daha inançlı hale getirdiler.
Böyle bir ortamda mahkemelerin madeni kapatma kararlarını uygulamadılar, kararların etrafından dolanan idari kararlarla topraktaki cevheri tükettiler.
Siyanürcü şirketler Bergama eşiğini aştıktan sonra tüm Anadolu’ya yayıldılar.
İzmir anakenti etrafında; Efemçukuru’nda siyanürlü maden işletirken, Yamanlar Dağında siyanür kullanmaya kalkıştılar.
Kaz Dağlarını delik deşik ettiler. Uşak-Eşme Kışla Dağını zehir beldesi haline getirdiler. Rize, Artvin, Eskişehir, Gümüşhane, Malatya, Sivas, Erzincan, daha kaç yerler siyanür havuzlarıyla doldu, doluyor.
Bu madenlerden elde edilen altının, tabiata ve beşere verilen zararın hesabını umalım ki tutuyordur yetkililer!
İşte bu yaşananları evvelden gördü, yaşadı İzmir.
“Her yer Bergama hepimiz Bergamalıyız”, “Her yer Bergama her yer Direniş”, “Susma sustukça sıra sana gelecek” sloganlarının üretildiği bu toprakların insanları, Türkiye etraf olayları tarihine soylu bir yaprak yazdılar.
Onların kelamları Anadolu’nun birçok yerinde yankılanıyor artık.
Sefa Taşkın
Bergama/İzmir