Ahmet Uhri*
Başlığa bakanlar hakikaten bu türlü bir fonksiyonellik olup olmadığını düşünedursunlar ben bu sayıdaki husus daha aşikâr olmadan hıyar üzerine yazmaya başlamıştım. Elbette postmodern bir çağda her şeyin birbiri ile bağlantılı olması işimi hayli kolaylaştırmakta. Çünkü toplumsal cinsiyet rollerinden birkaç adımda hıyara ulaşılabilir. Bunun için erkek cinsinin biraz dikkatli incelenmesi ve gözlemlenmesi kâfi olacaktır. Bu kısa açıklamadan sonra dönelim hıyarın faziletlerine.
BİTKİLER ORTASI ZİNA?
Cucurbitaceae/Kabakgiller ailesinin içinde, ismi Sümer metinlerinde ŠÚ ve IŠ işaretleri ile gösterilen ve Hitit metinlerinde UKÚŠ olarak geçen, kibar deyişiyle salatalık yani hıyar, botanikçilerce Cucumis sativus bilimsel ismiyle vaftiz edilmiş olup görünen o ki bu ailenin ismi bilinen en eski üyesidir. Bu ortada ailenin ismi olan Cucurbitaceae sözcüğü botanikçi Charles B. Heiser Jr.’a nazaran Latince ‘zina yapmak’ manasına gelen cucurbitare’den gelmekte ve tahminen de ailenin birçok üyesinin rastgele melezleşmesi sonucu ortaya çıkan çok fazla sayıda üyeye göndermede bulunmakta. Burada aklıma şu soru takıldı: Sanki bu ailenin ya da öbür bitki ailelerinin üyelerinin kendi ortalarında rastgele çiftleşmelerine ve sonuçta melez eserlerin ortaya çıkmasına bitkiler ortası zina denilebilir mi? Şayet denilebiliyorsa bu bitki ailesine Türkçe isim önerisi olarak zinayapangiller isminin verilmesi uygun gözükmekte. Gördüğünüz üzere hıyar denilen bitkiyi cinsiyetle ilgili bir yere bağlayabildim. İngilizcedeki cucumber sözcüğünün de kökeninde olan cucurbitare, yalnızca salatalık isminin kökeni değil birebir vakitte aile kavramı çerçevesinde değerlendirildiğinde yeniden cinsiyetle ve cinsellikle bağlantılı.
HIYARIN ANAVATANI
Gelelim hıyarın anavatanı ve onunla ilgili arkeolojik, arkeobotanik, tarihî ve dilsel bilgilere. Anavatan konusu biraz karışık, çünkü Anadolu’dan Çin’e kadar uzanan jenerasyonun içinde hıyar yetişmesine uygun iklime sahip birçok bölge var. Burada hıyardan biraz uzaklaşıp öteki kabakgillere de bakmak gerek. Pekala, kabakgillerin başkaları Mezopotamya ya da Anadolu’da bilinmiyor muydu? Bir kısmı elbette biliniyor olmalı. Lakin Mezopotamya uygarlıklarından günümüze kalan evraklarda geçen ve manası çözülememiş birçok bitki ismi var. İşte onlardan kimileri bu kabakgiller ailesinin üyeleri olabilir. Tıpkı biçimde Güneydoğu Anadolu’da yapılan kazılardaki arkeobotanik çalışmalar şimdiye dek kabakgillerin bir üyesinin varlığını kanıtlayamasa da Anadolu’da kabakgillerin kimi üyelerinin hayli eski periyotlardan beri tanındığını belli ihtiyat hisseleriyle belirtmek muhtemeldir. Çünkü daha geç bir periyoda, Erken Tunç Çağı’na tarihlenen Sos Höyük’ün de içinde bulunduğu Erzurum Pasinler Vadisi ve etrafından elde edilen arkeobotanik datalar içinde kabakgillere ilişkin kömürleşmiş örnekler bulunmakta. Bununla birlikte, hıyarın Doğu Akdeniz dünyasında tanındığının bir öbür delili Mısır dokümanları olup bu evraklarda ‘bndt’ ile sesletilen bitkinin hıyar olduğu ejiptologlarca belirtilmekte.
‘HIYAR’ BİZANS’TAN BERİ BERBAT MANALI
Peki, ancak neden hıyar sözcüğüne bu kadar kaba bir mana yüklenmiş öncelikle ona bir bakalım. Aslında hıyarın bu deyimsel, sembolik ve hakaret içeren sıfatsal manası yalnızca Türkçede yok. Bu aşağılayıcı mana Bizans’tan bu yana hatta tahminen de daha eski tarihlerden beri hıyar üzerine yüklenmiş olmalı. Eski Yunancada ‘angouria ya da angourion’ olarak kullanılan ve Türkçedeki ‘acur/Cucumis flexuosus’un ismine da kaynaklık eden bu sözcük, hıyar bitkisini tanımlamanın yanı sıra ikincil olarak ham, olgunlaşmamış üzere bir manaya gelmekte ve elbette bir beşere söylendiğinde kaba bir mana da içerebilmekte. Sözcüğün bu manasını bana sıhhatinde yaptığımız bir konuşmada anımsatan merhum hocamız Şükrü Tül’ü de burada anmadan geçmeyeyim. Bu ikincil mana için Sula Bozis’in İstanbullu Rumların mutfak kültürünü anlattığı kitabında verdiği örneğe de bakmakta fayda var. “…Hıyar sözü Rumların lugatçesinde görgüsüz taşralılar için kullanılan bir küfür olduğundan, hıyara kibarca ‘drosero’ yani serinletici denirdi” diyerek motamot artık değişik yeşilliklerden yaptığımız ve salata dediğimiz yiyeceğin asal üyesi kabul edip ‘hıyara’ salatalık dememiz üzere bir olgudan kelam etmektedir. Burada kelamı Murat Belge’ye bırakıp onun tıpkı mevzuyu ima yoluyla nasıl anlat/ma/dığını görelim: “Kabakgiller sürünerek uzunluk atar, çabuk büyür, soğuğa dayanıksızdır. Bunlardan hıyar Avrupalı, kavun Afrikalı ve kabakların bir kısmı Amerikalıdır.” İma etmeyerek ima etmek bu olsa gerek!
KABAKGİLLERİN BEŞERDEN ÇEKTİĞİ…
Yukarıda da değinildiği üzere, hıyar sözcüğü Hint-Avrupa lisanlarında kullanılan ve Latinceden kaynak alan ‘cucumis’, Pre-İtalik bir Akdeniz lisanından gelmekle birlikte İngilizcede kullanılan bir öbür sözcük olan ‘gherkin’, etimoloji sözlüklerine nazaran yeniden Yunanca ‘angouria’dan türeyen bir sözcük olarak kabul edilmekte. Hatta ‘angouria’ Farsça hıyar manasına gelen ‘angarah’ ile akraba üzere gözükmekte. Bahis hıyar olunca ister istemez bu sözcüğün taşıdığı olumsuz manalar nedeniyle argo tabirlere bakmak gerekiyor. Argo sözlüğüne baktığımızda kaba-saba görgüsüz kimse manasındaki hıyarın yanı sıra kabak sözcüğünün de yeniden olumsuz manalar taşıması kabakgillerin beşerden çok çektiğinin ve çekeceğinin göstergesi güya.
Burada Roma mutfağından hıyarlı/salatalıklı bir tanım vererek soluklanmalı. Apicius’a ilişkin bu tanımlardan birincisi aslında bir sos tanımı, ismi ‘Salatalık Sosu’. Bakın Roma’da salatalık sosu nasıl yapılıyormuş. Salatalık, biber, yarpuz, bal ya da kuru üzüm şarabı, balık sosu ve sirke ile yapılan bu sos için salatalıklar ince ince dilimlenmekte ve başka hususlarla karıştırılarak 1-2 saat bekletildikten sonra servis edilmekte. Roma mutfağına MS 1. yüzyılda girdiği düşünülen hıyarın Avrupa’ya yayılışı da tekrar Roma İmparatorluğu sayesinde olmuş. 9. yüzyılda Fransa’da, 14. yüzyılda da İngiltere’de yaygınlaştıktan sonra coğrafik keşifler ve ticaret sayesinde Amerika kıtasına kadar ulaşmış. Gelelim Isabel Allende’ye. Allende, hıyarın erotizmle bağlantısını biçimine bağlarken, kimi yörelerde özendirici kimilerinde ise anti-afrodizyak olarak görüldüğünü söz etmekte. Allende toplumsal cinsiyet rolleri konusuna bu bağlamda hiç girmemiş ancak okuyucuyu etrafında gezdirmiş.
VE CACIK…
Hıyar üzerine söylenecek kelam çok. Hıyarın cacık denilen içeceğin/yiyeceğin ana hususu olması nedeniyle cacığa da bir gönderme yapmak istiyorum. Evvel şu cacık sözcüğüne bir bakalım nereden gelmiş de Türk lisanına girmiş. Eyüboğlu sözcüğün Ermenice kökenli olduğunu ve bu lisandan Türkçeye geçtiğini lakin Ermeni lisanına de Sanskritçe yoğurt manasına gelen ‘dadika’dan aktarıldığını Bedros Keresteciyan’a dayanarak söz ederken, Sevan Nişanyan’ın sözlüğünde bu bilgi yer almamakta. Fakat Nişanyan ile yaptığım özel yazışmada kendisi Keresteciyan’ın çok emniyetli bir kaynak olmadığını ve bu nedenle Farsça ‘jāj’dan ötesinin pek inandırıcı olamayacağını belirtmiştir. Zati A. Tietze ve H. Eren üzere dilciler de sözcüğün tarifini yapıp köken vermekten kaçınmışlar. Hasılı sözcüğün kökeni pek belirli değil. Mahmut Nedim bin Tosun’a dönerek cacık faslını kapatalım. Bakın cacık için kitapta neler denmiş: “Sıcak havada cacık tenavül olunur ise ez her cihet menfaat aşikâredir,
bahusûs havayı tebdil, bedene bir serinlik ve mideye bir letafet bahş eder…”
*Doç. Dr. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.