Tarık Akan’ın bir otobüsün zirvesinden sarkıp, dışarıyı seyreden Gülşen Bubikoğlu’nu öptüğü sahne belleğimizde iz bırakmıştır. Nasıl bırakmasın! Bir periyodun Yeşilçam’ını -70’li yıllarda ayakta kalmaya çalışan, başka bir deyişle ayakta ölmeye ant içen Yeşilçam’ı- özetlemekteydi bu sahne. İstek Sinema üretimiydi “Ah Nerede” ve ‘hovarda Ferit’ ile ‘aile terbiyesi almış Zehra’nın aşkını mevzu alıyordu. Orhan Aksoy’un yönettiği sinema, toplumun yay üzere gerildiği yıllarda klâsik bir zıtlığı gündeme getirerek güldürüyor, yıldızları gökten indirip seyirciyle buluşturuyordu. Tarık Akan’ın kaydını şimdi sildirmediği ‘Eğilmez Okulu’nda uzun uzunluğu ve bebek yüzüyle sıralara oturup çakısıyla kalpler kazıyarak Ferit’in karşısına birçok isim yazdığı yıllar… Gülşen Bubikoğlu da o isimler ortasında gücü Akan’la tahminen en çok uyuşandı. Lakin “Ah Nerede” bir yandan kolay bir romantik güldürüyken, bir yandan toplumsal gereçle haşır neşir bir sinemaydı.
Peki, tüm bu tartışmalar bir tarafa, neden “Ah Nerede” sorusunu sorarak başladık? O denli bir anda anasımız mı geldi?
ASLINA RÜCU MU BİTPAZARINA REKLAM GÜRÜLTÜLÜ PARILTI YAĞIŞI MI?
70’lerde ayakta ölen Yeşilçam 90’lara gölge düşürmüştü. Özel televizyon kanallarının şimdi 3 saatlik dizi müddetini keşfetmediği yıllarda prime time Yeşilçam sinemalarıyla dolduruluyordu. Tarık Akan da sinemaları en çok dönen oyuncular ortasındaydı. Geçtiğimiz günlerde yitirdiğimiz Cüneyt Arkın, Fatma Girik, Türkan Şoray ve kaçları o periyot yalnız prime time’da değil ikindiden itibaren hangi kanalı çevirsek rastladığımız isimlerdi.
2022 yazında ise dizi dalının Yeşilçam’ı ve Yeşilçam ertesini (80’leri) keşfedişine şahit oluyoruz. Bu hareketlilik asla rücu mu yoksa bitpazarına reklam gürültülü ışık yağışı mı vakit gösterecek ama Star TV’de “Ah Nerede” ile başlayıp yakınlarda Netflix’te “Aaah Belinda” ile devam etmesi beklenen nostaljik uyarlamaların romandan taşıma diziler üzere bir furyaya yol açması beklenen…
Filme dönüp tanınan kaynaklarına bir göz atalım. 1975 üretimi sinema, Füsun Önal’ın birebir isimli müziğini kullanıyordu. Melodisinden kelamlarına sinemayla örtüşen şarkıyı Ertem Eğilmez’in romantik güldürüdeki ustalığına kanıt gösterebiliriz. Tanınan bir temayı, eseri, yapıtı kendi yapısına yediren sinemacı, 70’lerde başta Sadık Şendil olmak üzere üretken ve yetenekli kalemlerle çalışıp star ve emektar takımıyla bir yerlere gelmiş. Bir manada “Ah Nerede” bir ekolü karşılıyor. Demek ki sinema için toplumsal altyapısı dışında “sinemacı” imzasından da kelam edebiliyoruz. Tüm bunları yan yana koyduğumuzda sinemamızın kodlarına duyulan bu hasretin, özelde “Ah Nerede” tekrar çevriminin arkasında ne olabilir? Akla gelen birinci sebep, kaynakların tükenmesi. Dizi piyasası hikayelerini hunharca harcadı ve eskiye yöneliyor. İkinci sebep (yersiz samimiyet kıyasını bir kenara bırakırsak) 70’lerde seyrettiğimiz romantik güldürülerin günümüzde yaz dizilerine, yeniden 70’lerin geniş aile sinemalarının mahalle dizilerine kayması… Lakin hepsinden öte o kriz anlarının belirmesi ve yıkılmaya, devrilmeye direncin siyasal iktidarlarca paylaşılıp topluma dayatılması, bir manada faturanın halka kesilmesi… 75’teki ekonomik ve siyasal problemlerin günümüzde de yakıcı bir biçimde hissedilmesi biçiminde özetleyebiliriz sıkıntıyı. Birilerinin kafayı dağıtması, tekrar geniş kesitlerin kafayı kuma gömmesi gerekiyor. Güzel, denebilir ki “Ah Nerede” yine çevrimine kadar yaz dizisi çekilmedi mi, nedir bu değer atfetmeler? Çekildi, onlarcası daha çekilecek ancak kimi tekrar çevrimler özü silmek için belirir ve tarihî bir vazife ifa ederler. Bu dizi de sinemanın ortaya çıktığı şartlara dayanarak, ortak atmosferden faydalanarak özü silecek. 75’te kriz anında gereksinim duyulan uyuşmayı dahi imitasyon bir estetikle iletecek.
Ayrıştıkları noktalar üzerinde durup değişimin altını çizeceğiz lakin hikayeyi hatırlayalım istiyorum. “Ah Nerede”, dört başı mamur bir Dilek Sinema hikayesi ve varlıklı veledin her şeyi elde edeceğini zannederek karşı cinsi senelerce, seri bir biçimde metalaştırdıktan sonra bu sefer saplantı haline getirip fethedilecek toprak saymasını ele alıyor. Ferit, geleneklerine bağlı, Anadolulu güçlü bir ailenin üç çocuğundan biridir. Kardeşleri Murat ve Ömer ile birlikte İstanbul’a “okusun adam olsunlar” diye gönderilmiştir fakat bu şımarık gençler otoriter babalarının ve çilekeş analarının yüzünü kara çıkarmakta kararlıdır. Ferit, iflah olmaz bir çapkındır, Murat ile Ömer de akıl çelici öbür sorunlara ağırlaşmıştır. Bir düşkünlüğü yaşayan gençlerden Ferit, âşık olup belasını bulur. Birebir anda iki kız kardeşi (ve daha birçok kadını) yönetim ederken ailesinin uygun gördüğü eş adayı da çıkagelir. Fakat o gönlünü Zehra’ya kaptırmış, durulmayı aklına koymuştur. Tüm bu bayanlar tıpkı meskende denk gelince Ferit okları üstüne çeker. Eros’un oklarını Amazon oklarıyla değiştiren dört öfkeli bayanın artık tek bir emeli vardır: Ferit’in başına kaygı sarıp canını yakmak.
Geldi mi üst üste gelir derler ya, Zehra’nın inancını kaybedip üstüne bir de bayanların nefretini çeken Ferit’e son darbeyi babası vurur. Baba oğullarını yoklamak için geldiği İstanbul’da ummadığı bir görünümle karşılaşır. Oğulları kendine layık bir hayat sürmüyor, okumaya geldikleri büyük kentte batakhanelerde ve yanlış işlerin peşinde koşturuyorlardır. Elbette birtakım tedbirler alarak despot uygulamaları devreye sokar.
Ah Nerede Vah Nerede, 1975. ÖYKÜSÜ YOKSUL, TEMEL OĞLANI GÜÇLÜ YAZ DİZİLERİ
Bu uzun giriş sıkmamıştır umarım. Devrin kaidelerini kabaca anıp hikayeyi aktarmaya çalışırken hayli yol aldık bile. Bu gevezeliğimizle birlikte hikayenin duru hali, virgül ve noktalarla bezenmesi Dilek Sinema okulunun nasıl bir dilbilgisinden yol aldığını ortaya koyuyor. Senaryoyu önemsemesiyle bilinen Eğilmez ve takımı, sinema sete çıkmadan o denli bir dramatik yapı kuruyor ki top atsanız yıkılmıyor. Bu çeşitten yapıları yaz dizileri ile yan yana getirip bilhassa son yılların çerçöpünü düşündüğümüzde ister istemez gülüyoruz. Zira sıcak yaz akşamları ekranda dönsün diye çekilen yaz dizileri zayıf omurgaları ve tekdüze karakterleriyle bir sonraki dönemin yayın programına devrolamıyor, silinip gidiyorlar. Yani bir bakıma uyuşturma, eğlendirme gereksinimini da karşılayamıyor, kendi içlerinde eylenip ufalanıyorlar.
“Ah Nerede” sineması için günümüz yaz dizilerinin tesiri güçlü, işler bir modeli diyebiliriz. Zengin-fakir çatışması, çapkın erkek-mahalle kızı tanışması, tatlı sert bir düzlemde atışmalar, dönüşümler, bu dönüşümler esnasında değinilip dolaşılan karakterler ve onların “yaşamın içinden” olmaları tarafındaki beklenti… Kelam gelimi mahalle kızına vurgun mahalleli arkadaşın dizi aktıkça tatlı bir yenilgiyi tatması, gerçek hayatta olduğu üzere yenilmesi… Buna rağmen yaz dizilerinde “Ah Nerede” tadı alamayışımıza epeyce kolay bir açıklama getirebiliriz. Hikayedeki gücün yanı sıra zengin-fakir zıtlığının ve öbür ikiliklerin toplumsal bir yarılmada, toplumsal bir hararette karşılığını bulması. “Ah Nerede”nin sineması kısık ateşte pişerken, dizisinin altı daima harlanıyor (harlanacak) ve acı bir tat kalıyor damakta.
KARDEŞLERDEN ÖMER: 70’LERDE MİLİTAN, GÜNÜMÜZDE GİTARİST
En temel ayrımla başlayalım. Sinemadaki Ferit, Eğilmez’in burnu sürtülsün diye fakirlerin acılarına yaklaştırdığı varsıl bölümün temsili… Dizideki Ferit ise karakterli bir genç bayanın imtihanı… Ortada önemli bir fark var. Memnun mesut hayat reçetesi nasıl kesiliyor, ona bakmak lazım. Sinemada elbet “sınıflar ortası uzlaşma” kelam konusu ancak iki sınıfın suları birbirine pek karışmıyor, bu da periyodun atmosferinin bir sonucu… Bülent İşbilen’in yönettiği dizi ise (oturduğu yer bakımından) günümüz sınıf atlama hayalinden bir kesit sunmakta… Ayrıyeten sinemada sınıflar ortası bir çekimden fazla tesadüfün rolü ağır basmakta. İstek Sinema makinesi, taşları yerinden oynatıyor. Günümüz yaz dizilerinde ise artık harikulade bir çekimden, ilahi bir kaynaşmadan bahsedebiliyoruz. İki sınıf güya her gün birbirini çekiyormuş üzere, sınıflar ortası geçiş ve laubali bir temas çok yaygınmış üzere bir his geçiyor ekran başındakilere. Meğer meskeninin salonunda televizyon karşısında yaz meyvesi yiyen, tahminen çekirdek çitleyen işçi, sonraki gün işe gittiğinde işverenini görmüyor, görse dahi “ah ah” diye iç geçirmiyor, ceketini falan ilikliyor.
Eğilmez sinemalarında de uzlaşma var dedik, dahası uygun işverene, imana gelmiş işverene rastlıyoruz. “Aile Şerefi”nde olduğu üzere “acı ders” alanlar da var ancak Dilek Sinema güldürülerinde çoklukla şirin işverenler görüyoruz. Meğer sınıfların ve toplumsal durumun sözünden kaçılmıyor. Kolay bir örnekle dizi ve sineması kıyaslayalım. Kardeşlerden Ömer sinemada sosyalist bir militan ve yazılama yaptığı sırada gözaltına alınıyor, dizideki Ömer ise bir barda sahneye çıkıyor, sahnede gitar parçalayıp seyircinin üzerine atlarken tanıtılıyor seyirciye. Şu düşünülebilir: 70’lerde Eğilmez anlayışı tarafından benimsenmeyen lakin toplumda bir karşılığı olan yönelim siyasete katılmaktı ve bu yönelim anlatıdaki varsılın (her varsıl doğuştan yahut sonradan vatan millet düşkünüdür!) töresiyle çelişiyordu. Bugün ise bu bozulma örneği sahne almaya kaydırılarak yerele has (ülke gündemlerinden beslenen) motifler yerini kozmik bir bakışa, “dejenere genç kuşaklar” telaffuzuna bırakmış. Dizinin Ömer’i siyasetle uğraştırmayışının asıl sebebi ise gerçekçi olmaması. Politik bir süreçten geçiyoruz ancak muhalefet yapmak yasak! Ömer’i gözaltına alan, babası bir kodaman olmasa mahpusa tıkacak olan irade, bugün Ömerleri sokağa dahi salmıyor. Ortalık süt liman! El ayak kesilmiş! Tekrar de bu örnek Eğilmez’in Türkiye’yi ne ölçüde tanıdığını, en azından tanımaya ve sinemalarında tanıtmaya gayret harcadığını gösteriyor.
Ah Nerede dizisi, 2022. Dizide bir kardeşin “daha makbul” bir bozulmaya aday gösterilmesi hikayenin toplumsal bağlarını zedelemiş. Üstelik Murat’ın karakterinde de bir sadeleştirmeye gidilmiş. Sinemada Murat aylak, asalak bir adamdı ve tüm makûs özelikleri karşılıyordu; bu istikametiyle Ömer’in antiteziydi. Ömer “toplum için” unsurunu benimserken Murat toplumu kendisine yontuyordu. Dizideki Murat’ın kumarbaz, bahis düşkünü verilmesi sinemadaki kadar güçlü bir imaj çizmesini engelliyor. Burada da bir sefer daha Dilek Sinema ekolünün çerçevelemedeki ustalığını görüyoruz. Şendil’in senaryosunda başroller ile yan rollerin aşikâr bir noktada buluşması, anlatıya hizmet bakımından benzeşmesi karakterlerin güçlü kompozisyonunu vurgulamakta… Dizi ile sinema ortasında birçok ayrımdan bahsedebiliriz. En temel ayrılığın hikayedeki güç olduğunu not ederek hikayenin araçlarına geçmek niyetindeyim.
AH NEREDE VAH NEREDE?
Başlığını müziğin anıldığı kelamdan hareketle alan bu kısımda dizi ile sinema ortasındaki tabir farklarına değinmeye, kayıpları gündeme getirmeye çalışacağım. Hikayede ve olay örgüsünde iki temel noktayı karşılaştırdığımızda Şendil-Eğilmez iş birliğindeki pratik senaryo yazımının artılarından ve Dilek Sinema’nın bilhassa 70’ler ve 80’lerde giriştiği üretimlerde toplumla bağını koparmayışından bahsetmiştik. Bunlar dışında öykünün/eserin nasıl işlendiğine ve tanıtıldığına da bakmak gerekiyor.
Afişten başlayalım. İki periyodun ruhu, afişlere baktığımızda dahi kolay kolay hissediliyor. Sinemanın afişinde Ferit ile Zehra’nın yanı sıra Huriye (Adile Naşit) ve Aysel (Nilgün Atılgan) yer alırken tıpkı vakitte sinemadaki temel çatışma olan Ferit’in Huriye ile zoraki evliliği veriliyor, çapkın kimliği ise üçüncü bir bayan (Aysel) üzerinden aktarılıyor. Böylelikle karakterleri çerçevelemedeki muvaffakiyet, afişe de taşınmış oluyor. Bu yaklaşımı film-dizi farkı ile açıklayabiliriz. Bir sinema seyirciye en kısa yoldan ve en çarpıcı biçimde ulaşmak durumunda.
Dizinin afişine baktığımızda yalnızca Ferit ile Zehra’yı görüyoruz. Zehra sinemanın afişinde olduğu üzere önde, Ferit tekrar ona bakıyor. Lakin ortalarındaki ara kısaldığından ve afişte odağı bozacak rastgele bir öge bulunmadığından bu bakış bir “tepeden süzüş”e dönüşmüş. Otobüs doruğundan sarkıp öpmeyi anımsatıyor âdeta. Dizinin afişinde Ferit kendinden emin, şımarık, fethetmeye aday; sinemanın afişinde buruk, içten ve sevgisini bastırmış bir halde. Müzikteki iç çekişi tamamlıyor bu afiş fakat dizinin afişi için birebir şeyi söyleyemeyiz. Çünkü bakışlardaki uyumsuzluk Zehra’ya da yansımış. Sinemanın afişinde Zehra gururlu, sert; dizinin afişinde cilveli ve muzip… Tüm denklemin değiştiği seziliyor. Sinemanın afişine bakan seyirci, peşinden koşturanın “bakılan” (kadın) olduğunu görürken dizinin afişine göz attığında, zirveden süzülen bayanın çektirmek şöyle dursun bu münasebetten çok çekeceğini kestirim edebilir. Dahası sinemadaki mizah Huriye rolünün etrafında toplanmıştı ve Adile Naşit’in muzipliği (uyumsuzluğu) ile şenleniyordu anlatı. Huriye, sinemadaki düğümdü, günümüze geçildiğinde bu düğümün dizinin sürdürülebilirliği ismine çözüldüğünü görüyoruz. Huriye sinemada Zehra’dan bağımsızdı, dizide tıpkı çatı altında buluşmuşlar. Hal bu türlü olunca Huriye’nin uyumsuzluğu ve muzipliği değerli ölçüde yitirilmiş, karakterlerin yükü kaymış. Sinemada Adile Naşit tarafından canlandırılan Huriye’ye bu kere Aycan Koptur hayat veriyor. Huriye neredeyse “Hababam Sınıfı”ndaki Hafize Ana kadar Adile Naşit ile özdeşleşmiş bir karakter ve onun üslubuna oturuyor. Esasen Naşit’i 70’lerde “iç çekiş”e denk düşen meskende kalmış dilekli ve muzip bayan rollerinde görmek mümkün… Jest ve mimikleri onu Hafize Ana’ya taşırken Huriye de kılıyor. Koptur’dan periyoduyla özdeşleşmiş böylesi bir atmosfer oyunculuğunu kotarmasını beklemek haksızlık. Anne baba rollerinde Hulusi Kentmen ve Şükriye Atav yerine izlediğimiz Tarık Papuççuoğlu ve Ayşe Kökçü ise günümüz güldürü anlayışına yakın, dinamik oyuncular. Bu yakınlıkları Kentmen’in takındığı önemli, Atav’ın büründüğü hüzünlü havayı dağıtıyor. İsabetli seçimler olmuş.
Ah Nerede sinema ve dizi afişi. Ferit ile Zehra rollerinde Oktay Çubuk-Nil Keser ikilisi çıkıyor karşımıza. 20’li yaşlarındalar, performanslarının değilse de cazibelerinin ve güçlerinin zirvesindeler. Fakat onları Akan ve Bubikoğlu üzere pişmiş oyuncularla kıyaslamak adil değil. Bubikoğlu, “Ah Nerede”de oynamadan evvel kesime süratli bir giriş yapıp iki senede yaklaşık 10 sinemada uzunluk göstermiş, 20’lerinin şimdi başında… Akan, Eğilmez okulunda yetişmiş, “Ah Nerede” çekildiği sıra 26’sında ancak 30’a yakın sete çıkmış. Bu deneyim farkını göz önüne alırsak Çubuk-Keser ikilisinden bir Akan-Bubikoğlu tesiri bekleyemeyiz, kaldı ki sinemadaki çiftin periyodunun en tanınan isimlerinden olduğunu hatırlamak gerekiyor. Çubuk ile Keser’in bu çeşitten bir savları da yok.
NEREDE BIRAKTIM YEŞİLÇAM’I SANKİ?
Bu kadar ayrılıktan bahsettikten sonra temel bir iştiraki vurgulayalım. Günümüz yaz dizilerinin gerek hikayeleri gerek fonksiyonları bakımından 60’lar ve 70’ler boyunca çekilmiş romantik güldürülerden pek farkı bulunmuyor. Bu bağlamda televizyon işlerinin Yeşilçam uzantısı olarak kıymetlendirilmesi yanlış sayılmaz, Çatışmalar bildik, tahliller tektip, karakter ve tavırlar yenilikten uzak, ticarete yakın… Buna rağmen tıpkı hissin geçmediğini, seyirci ile sıcak bir bağ kurulamadığını da görüyoruz. Zati bu samimiyet sorgusu Yeşilçam’ın göklerde, televizyon bölümünün yerin yedi kat tabanında algılanmasına vesile oluyor. Öyleyse bu samimiyetin temelinde ne aramalı? “Ah Nerede”nin sinemasını ayıla bayıla izlerken dizisine neden önyargı besliyoruz? Daha açık söylersek, günümüzdeki tekrar çevrimleri neden “atmosfer” filtresinden geçirip sınıfta bırakıyoruz? Bu noktada tahminen akla en yatkın açıklama siyasal ve toplumsal çıkarımların dün anlatıda değerli bir boşluğu doldururken bugün ayak bağı sayılması, başa bela açar kaygısıyla otosansür insafına bırakılması. Yeşilçam’ı Yeşilçam yapanın tüm o uyuşturucu ve nizam yanlısı hikayelerine karşın ortalara düşülen toplumcu şerhler olduğunu unutuyoruz. En ilkel melodramından en ucuz salon güldürüsüne, sınıfların varlığını (hiç değilse) reddetmeyen Yeşilçam, derinde bir yerlere, emek şuuruna dokunuyor. 90’larda bu sinemaların her akşam tekraren dönmesinin de günümüzde o şablonlara tekrar sığınılmasının da açıklaması burada… Biz Yeşilçam’ın şaşaalı ve mahalleli samimiyetini 80’lerde, “birey olarak” yitirdik. Halbuki ne birey olabildik, ne Ferit ne Zehra. Artık bu denli “anlamlı sözü” bir kenara bırakarak nidaya sarılabilir, derin bir iç çekebiliriz: Ah ah!