Namık Alkan
İZMİR – ‘İzmir’de Bira, Birahaneler ve Bira Bahçeleri’ isimli kitap Erkan Serçe ve Akın Erdoğan’ın kaleminden yayımlandı. Gerekli Kitaplar Yayınevi tarafından basılan kitabın proje sorumluları Rast Bira Bahçesi işletmecileri Akın Erdoğan ve Atahan Yersel.
Kitap, Sümerler ve Mısır’da beslenmek için tüketilen biranın, cümbüş hayatının vazgeçilmez bir içeceği haline nasıl geldiğini ve birinci biranın binlerce yıl evvel nasıl ortaya çıktığını anlatıyor. Kitap ayrıyeten, bira kültürünün Osmanlı’da nasıl geliştiğini ve İzmir’in bu bahisteki hissesini araştırıyor.
‘İZMİR, OSMANLI’DA PAZARA YÖNELİK BİRA ÜRETİLEN BİRİNCİ YERDİ’
DEÜ Buca Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Kısmı Öğretim Üyesi Dr. Erkan Serçe, ‘İzmir’de Bira, Birahaneler ve Bira Bahçeleri’ni hazırlarken, İzmir’deki cümbüş hayatı üzerine yazmayı planladığı bir kitap kanısından yola çıktığını belirtti. Biranın İzmir’deki macerasının kentin 19. yüzyılda hızlanan gelişmesi ile sıkı bir ilgi içinde olduğunu kaydeden Erkan Serçe, bira tüketiminin yaygınlaşması ile birahanelerin İzmir’in bir kesimi olarak ortaya çıktığını söyledi. Daha çok Kordon üzerinde olmak üzere, İzmir’in farklı köşelerinde iş yerleri ve meskenlerin ortasına dağılmış, İzmirlilerin toplumsallaşma aracı olan birahanelerin 20. yüzyılın başlarında en canlı günlerini yaşadığını belirten Serçe, “O haliyle İzmir’deki Batılı hayat biçiminin sembolik içeceği olarak öteki tüm içeceklerden daha fazla ilgiyi hak ediyordu. Üstelik İzmir, imalathane seviyesinde de olsa Osmanlı topraklarında pazara yönelik bira üretilen birinci yerdi. Geniş ölçekli üretim ise İstanbul’dan sonra tekrar İzmir’de gerçekleştirilmişti” dedi.
Proje sorumlusu bira bahçesi işletmecisi Atahan Yersel de kitap fikrinin, hem maddi olarak kazandıklarını kültürel olarak bir yatırıma çevirme hem de endüstriyel mirasa bir katkıları olmasını istediklerinden ortaya çıktığını söyledi. İçki kültürünün yaşadığımız coğrafyada aslında çok eski olduğunu belirten Yersel, İzmir’de 150 yıllık bir geçmişe sahip bira bahçelerinin de batılılaşma tecrübesinde bayan ile erkeğin birinci toplumsallaştığı alanlar olduğunu aktardı.
Erkan Serçe BİRANIN ANAVATANI MEZOPOTAMYA
Kitapta yer alan bilgilere nazaran, biranın anavatanının Mezopotamya olduğu düşünülüyor. Urfa Göbeklitepe’de yapılan hafriyatlarda ortaya çıkarılan, günümüzden 11 bin 500 yıl öncesine ilişkin ritüel merkezinde, tahıl işlemekte kullanılan öğütme aletleri ve 160 litrelik kaplar üzerinde yapılan incelemelerin bira üretimine ait deliller sunduğu tez ediliyor. Kitapta ayrıyeten Mısırlıların da bira üretiminde hayli geliştiği ve en az 17 tıp biradan kelam edilirken, Sümerler’in de bira üreten bir diğer antik uygarlık olduğu anlatılıyor. Mısır’da biranın besleyici bir içecek olarak da kullanıldığı ve piramit inşasında çalışan emekçi ve kölelere bira dağıtıldığından bahsediliyor.
Dr. Erkan Serçe’ye nazaran Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyıl başından itibaren bira tüketimi İstanbul ve İzmir üzere batı ile ilgisi ağır yerlerde başlarken, endüstriyel bira üretimi ise yeniden İstanbul ve İzmir’de yaklaşık tıpkı tarihlerde gerçekleşiyor. Tam olarak ne vakit girdiği kesin olarak bilinmese de 1820’lerde İzmir ve İstanbul’da yaşayan Levanten ve yabancı toplulukların Avrupa’dan, bilhassa Viyana, Belgrad ve Münih’ten ithal edilen biranın ticaretini yaptığı ve tükettiği biliniyor. 1850’lerde İstanbul’da küçük bira imalathaneleri ortaya çıktıysa da bunlar, yabancı biraların sahip oldukları vergi indirimleri nedeniyle onlarla rekabet edemedi ve kapanmak zorunda kaldı. Bomonti kardeşler tarafından 1891’de Feriköy’de kurulan bira fabrikası, sahiplerinin Alman himayesinde olmalarından ötürü ayakta kalabildi.
İZMİR’DE BİRA VE BİRAHANELER
Serçe, İzmir’in değerli fonksiyonlar üstlenmiş, değişen dünya iktisadıyla bütünleşmenin doruğa ulaştığı 19. yüzyılda çok fazla ilgi odağı olduğunu belirterek şunları söyledi:
İzmir’de Bira, Birahaneler ve Bira Bahçeleri – Fotoğraflı Yazar: Erkan Serçe, Akın Erdoğan, 112 syf., Gerekli Kitaplar, 2022.
“İzmir’e gelen Batılılar, öteki Doğu kentlerinde rastlamadıkları kadar çok Batılı hayat üslubuna ilişkin izler bulmaktaydı. Seyyahlar Frenk Caddesi’ne girildiğinde, hiçbir yabancılık çekmeden, neredeyse bütün Batı lisanlarında konuşmalara şahit olduklarını kaydetmekteydiler. Yalnızca yabancıların kabul edildiği Avrupa Gazinosu’nda her lisanda gazete ve mecmuaları okumak, kağıt oyunlarıyla ve bilardo ile vakit geçirmek mümkündü.”
Erkan Serçe, 1892’de İzmir’e gelen Hans Barth’ın İzmir’de kıyı boyunca uzanan çay bahçelerinde, restoranlarda, kafelerde ve kentin dışında İzmirlilerin tatil günlerini geçirdikleri yerlerde yan yana açılan bira bahçelerinde, insanın kendini Doğu’da hissetmediğini kaydettiğini belirterek, “Ona nazaran bunun en değerli nedeni, Punta’da Bornova Caddesi’nde bulunan bira imalathanesi ve yanında devamlı dolup boşalan bira bahçesidir. Barth, daha evvel Doğu’da olmayan ve hiç bilinmeyen bu arpa suyunu ithal ederek İzmir’e sokan ve bu yüzden heykeli dikilmesi gereken kişinin Prokopp olduğunu söylemektedir. Fakat İzmir’e Prokopp’tan evvel en azından 1820’lerden başlayarak hudutlu da olsa bira geldiğini biliyoruz” dedi.
Serçe, Prokopp Bira İmalathanesi’nin, İstanbul’daki Bomonti ve Selanik’teki Olympos ile birlikte 1890’larda bütün Osmanlı topraklarında bira üretimi yapan üç işletmeden biri olduğunu ve fabrikanın yıllık üretiminin 1894’de 11 bin hektolitreye ulaştığını belirtiyor. Prokopp Bira’nın akabinde 1894’de Emirze kardeşler tarafından Karataş’ta Emirze Bira Fabrikası ve 1911’de Halkapınar’da Bomonti-Aydın Bira Fabrikası kuruluyor.
‘İZMİR’DE BİRANIN ALTIN ÇAĞI KORDON’UN İNŞASIYLA BAŞLADI’
1820’lerde İzmir’e varil ve şişelerle bira geldiğini ve tüketildiğini belirten Serçe, bu tarihlerde biranın perakende olarak kafelerde ya da meyhanelerde satıldığına dair bilgi bulunmadığını lakin bunun yanında Frenk ve Rum mahallelerinde 1840’lı yıllarda pek çok kafe bulunduğunu ve büyük olasılıkla bu kafelerde her türlü içkinin yanında biranın da satıldığını kaydetti. Erkan Serçe, şunları söyledi:
“Bilindiği kadarıyla İzmir’de ‘birahane’ sıfatıyla hizmet vermeye başlayan birinci yer Prokopp’tur. Bornova Sokağı’nda bulunan Prokopp imalathanesine eklemlenen bira bahçesi, açıldığı periyotta iskân alanlarının dışında kalıyordu. 1850’lerden başlayarak, Marina üzerinde, sokak ortalarında, denize uzanan iskelelerin üzerinde yahut kent dışında mesire yerlerinde açılan kafelerde bira servisi başlamıştı. Ancak bira asıl altın çağını Kordon’un inşası sonrasında, rıhtım boyunca sıralanan birahane ve kafelerin açılmasıyla yaşamaya başladı.”
İZMİR YANGIN VE MEN-İ MÜSKİRAT KANUNU
II. Meşrutiyet’in ilan edildiğinin duyulması üzerine Müslüman ve gayrimüslim halk derhal Meşrutiyet lehine şovlar yapmaya başlamış, daha sonra Kordon’da yapılan kutlamalardan en büyük hissesi kafeler ve birahaneler almıştı. Erkan Serçe, İzmir’in Yunan işgalinden kurtarılmasından çabucak evvelki yıllığa nazaran İzmir’de birahane ismi altında on, kafe ismi altında yirmiden fazla yer bulunduğunu, olasılıkla bu sayılara Kordon’un art taraflarında, sokak ortalarında bulunan birahaneler ve kafelerin dahil olmadığını söyledi. 1922’deki büyük yangının, pek çok şey üzere birahanelerin ve kafelerin büyük kısmını silip süpürdüğünü söz eden Serçe, bununla birlikte İzmir’deki birahanelere son darbeyi vuranın, İzmir’in Türk idaresine girmesi ile birlikte uygulamaya konulan Men-i Müskirat Kanunu’nun yani içki yasağı kanununun olduğunu belirtti.
İzmir için kıymetli bir dönüm noktası olan 1922 yangınının, birahaneler ve bira kültürü üzerinde kıymetli bir kesinti oluşturduğunu aktaran Erkan Serçe, son olarak şunları söyledi:
“Kordon’da bulunan neredeyse tüm cümbüş yerlerinin yanında birahaneler de alevlere teslim olmuş, içki yasağı öbür alkollü içkilerle birlikte bira üretimini ve tüketimini durdurmuştu. Lakin yasağın kalkmasından sonra da bira tüketiminin, 1922 öncesine nazaran hissedilir biçimde düşük kalması, biraya duyulan ilginin İzmir nüfusundaki etnik-kültürel değişikliğe de bağlı olduğunu gösteriyordu.”