ERDEM DÖNMEZ
Teknoloji, tabiatı gereği tabiatla ahenk sağlayamayan, bu nedenle etrafını denetim altında tutmayı amaçlayan insanın ürettiği maddi kültürün bütününü söz eder. Bilhassa Sanayi Devrimi’nden sonra hayatı kolaylaştırmaktan çok hayatı tanımlayan bir gerçekliğe dönüşen teknoloji, üretim-tüketim bağlantılarının ve gereksinimler hiyerarşisinin değişimi ile daima ilerleme fikrini getirerek yeni bir sosyolojinin doğuşuna taban hazırlar. Toplumlar bir taraftan tekniğin karşı konulamaz gücüne ahenk sağlamaya çabalarken başka taraftan bu durdurulamaz ilerlemenin gerekliliğini ve sonuçlarını sorgular. Başlangıçta tabiata ahenk sağlama hareketi olarak insan tabiatının bir gerekliliğiyken vakitle tabiatı denetleyen ve onu alt eden bir gerçekliğe dönüşen teknolojiyi sorgulamak, ideoloji başta olmak üzere sosyoloji, iktisat, ilahiyat ve edebiyat alanlarında yeni manalar kazanır. Buna nazaran niyet ve hayatı algılama biçimleri üzerinden ideoloji; metinlerin basımı, yayılımı ve toplum üzerindeki tesirleri çerçevesinde sosyoloji, değişen ekonomik bağlantılar ve arz-talep istikrarı bağlamında iktisat teknolojik ilerlemenin toplumsal ve beşerî bilimlerdeki tesirleri olarak kıymetlendirilebilir. Edebiyat da kelam konusu tesir alanı içerisindedir. Bilhassa çağdaşlaşmanın bir sonucu olarak ortaya çıkan roman, teknoloji ile doğan yeni gerçeklik anlayışının yanı sıra birey, toplum, niyet ve inanç noktasında gerçekleşen yenilikleri yansıtmak bakımından açılım kazanır. Ayrıyeten teknoloji ile sürat kazanan basım-yayın faaliyetlerinin bir sonucu olarak yeni bir okur kitlesi de üreten roman ile teknoloji ortasındaki alakayı incelemek, özellikle çağdaşlaşan toplumlarda romanın tesir alanını tespit etmek bakımından son derece kıymetlidir.
TEKNOLOJİYİ ROMANLA YORUMLAMA TEŞEBBÜSÜ
Koray Üstün, Çağdaş Türk Romanında Teknolojik Gerçeklik isimli çalışmasında hayatın her alanına yayılan, yeni bir düşünme ve hayat biçimi kuran teknolojinin edebî üretimin biçim ve içeriğini nasıl etkilediğini, kurgusal gerçeklik algısını nasıl dönüştürdüğünü sorguluyor. Üç kısımdan oluşan çalışmasında Üstün, öncelikle teknolojinin kavramsal hudutlarını çizmeye çalışıyor; bilim ve teknoloji alanının toplumsal tesirlerini değerlendirmekle birlikte teknoloji üzerinden gelişen felsefi anlayışı genel çerçevede okurun dikkatine sunuyor. “Roman ve Teknoloji” başlıklı ikinci kısım, geniş ölçekte bir çalışmanın özeti olarak okunabiliyor. Burada öncelikle teknik ilerlemenin bir eseri olarak değerlendirilebilen romanın teknoloji ile direkt ya da dolaylı; lakin zarurî biçimde alaka kurduğu gerçeği dikkate alınarak tipe teknoloji merkezli bir yaklaşım getiriliyor. Özellikle Türk edebiyatının evrelerinde teknolojinin nasıl algılandığını, teknik bilginin Divan şiirinden itibaren edebiyatta nasıl göründüğünü inceleyen muharrir, Batılılaşma sonrasında teknolojinin Türk edebiyatında nasıl açılım kazandığını pahalandırıyor. Hem roman çeşidinin hem de teknik bilginin Türk toplumuna dahil olduğu 19. yüzyılda Ahmet Mithat Efendi’nin edebiyatta, Baha Tevfik, Beşir Fuat ve Celal Nuri’nin niyette teknolojiyi nasıl algılayıp yorumladığı tartışılarak bu devrin teknolojik pahalar çerçevesinde farklı bir biçimde okunabilmesine kapı aralanıyor. Batılılaşmanın yalnız alafrangalıkla değil, bilim ve teknolojiyle kurulan münasebetler üzerinden değerlendirilebileceğini vurgulayan çalışmada Türk çağdaşlaşmasına yönelik yorumlara roman merkezli yeni bir bakış kazandırılıyor. Bu çerçevede Türk romanının bir edebî metin olmanın çok ötesinde manalar taşıdığı da dikkatlere sunuluyor.
Çalışmada Türk romanının devirlere nazaran teknolojik gelişmeye yaklaşımı ana akım örneklerin dışına da taşarak ortaya konuyor. Bilhassa tarıma makinenin girmesi, fabrikaların kurulmasıyla üretim sürecinin değişmesi, kentleşmenin yanı sıra gecekondulaşmanın hızlanması ve bunlara bağlı olarak ortaya çıkan toplumsal katmanlaşma teknoloji merkezli değerlendirilirken tüm bu yeniliklerin gerçeklik algısını nasıl dönüştürdüğü tartışılıyor. Üstün, “Teknoloji, sırf bir bilgi tipi değil, üretimsel zincirin her evresine sirayet eden bir anahtardır. Türk toplumu bu anahtarı geç elde etmiş, elde etmesinin akabinde da bu anahtarla yanlış kapıları zorlamıştır. Anahtar metaforu üzerinden devam edilecek olursa her yanlış kapıda bir sorunla karşılaşılmış ve sonunda anahtara uygun kapı bulunduğunda -yorgunluktan olsa gerek- ilerlememek ve sabit kalmak tercih edilmiştir. Türk romanına akseden teknoloji, işte bu kapıyı zorlama ve sabit kalma sahnelerinde kendini gösterir” tabirleriyle Türk romanında teknolojinin algılanma ve uygulanma biçimini içinde bulunulan “medeniyet krizinin” bir sonucu olarak kıymetlendiriyor. Müellif ayrıyeten roman-teknoloji bağlantısının kültür değişmeleri odağında, iktidar alakaları çerçevesinde ve teknolojinin çevresel sonuçlarının da merkeze alındığı bir perspektifte kıymetlendirilmesi gerektiğini belirtiyor. Çalışmada Türk gerçekçi romanında sıklıkla kullanılan saat, elektrik, araba, otobüs, telefon, radyo, televizyon ve dikiş makinesinin hangi romanlarda ve hangi dikkatle kullanıldığı da dikkat alımlı tespitler ortasında yer alıyor.
TEKNOLOJİ ODAKLI ROMAN İNCELEMELERİ
Çalışmanın son kısmı teknoloji merkezli okumaya örnek sunuyor. Son birkaç yıl içinde yayımlanan Mehmet Eroğlu’nun Meraklı Adamın On Günü, Ayfer Tunç’un Osman, Latife Tekin’in Manves City ve Ahmet Büke’nin Mecnun İbram Divanı isimli romanlarını teknoloji odağında okuyan Üstün, teknik ilerlemenin son safhasını temsil eden bu yıllarda teknolojinin romanın gerçeklik algısını, içeriğini, teknik kurgusunu ve telaffuz biçimini ne ölçüde etkilediğini okurun dikkatine sunuyor. Daima gelişmekte olan teknolojinin edebî bir inceleme çerçevesinde sabitlenmesi ismine çağdaş roman örneklerinin tercih edilmesi, çalışmanın özgün ve şimdiki tarafına işaret ediyor.