Zafer Zorlu
Başından itibaren bir ısrarın, yeni bir söyleyiş arayışının poetikasını sürdürdü Metin Kaygalak. Kendisinden sonra gelen birçok genç şairi de etkiledi. Başlangıçta varlık sorunsalını merkeze alan, kültürel mistisizmin imkanında şiirlerini okuduğumuz Kaygalak, son iki kitabında, daha tarifli, özneleri ve coğrafyası olan bir lisanla çıktı karşımıza. ‘Ortodoks Oğlanlar İçin Fücur’ kitabında kayıp kültürlerin izlerini süren, tarihi ve sosyolojik meseleleri şiirinin merkezine taşıyarak; son kitabı ‘Doğu Kapısındaki Jonglör’de devam ettirdiği değişimi yeni bir söyleyiş imkânına getirmiş oldu.
Türkçeye, açıktan ya da kapalıdan, isteyerek ya da istemeden, yapılan bir müdahale olarak da isimlendirebileceğimiz poetik halinin evrelerini, uğrak yerlerini toplu şiirlerde görmek mümkün. ‘Siyah Divan’, bu açıdan bize yeni okuma imkanı da sunuyor. Geçtiğimiz ay ‘Siyah Divan’ ismiyle toplu şiirleri Everest Yayınları’ndan çıkan Metin Kaygalak’la kitabını konuştuk.
Son kitabınız ‘Doğu Kapısındaki Jonglör’ün yayımlanmasından bu yana neredeyse on yıl geçti. On yıl sonra, şiirlerinizin toplu olarak basılması bu söyleşi fikrine ve son yıllarda “suskunluğa” çekilen, kim bilir tahminen de kendini unutturmaya çalışan bir şairle yine bir ortaya gelmeye vesile oldu. Hem bu suskunluğa hem de şiirlerinizin bir divan olarak yine okurun karşısına çıkmasına dair neler söylemek istersiniz?
Uzun bir suskunluk denebilir buna evet fakat bu biraz da şuurlu bir tercih. Ayrıyeten ben zati görünür olmaktan pek haz eden biri değilim. Buna bir de kendime koyduğum tahditleri de ek ettiğinde, ortaya bu türlü bir durum çıkıyor maalesef. Bunları bir kenara bırakırsak, esasen Aristoteles’ten mülhem Agamben’in şairin şu yazmama potansiyeli hakkında söylediklerini bir kesim burada işletirsek, üçüncü kitabından itibaren şiirini değiştiren ve tekrara düşmeme korkusunu had safhada yaşayan biri olarak uzun susmayı şiirimin selameti için olumlu buluyorum. Cemal Süreya’nın, çok şiir yazması nedeniyle Edip Cansever için söyledikleri hepimizin malumu. Yeniden de yeterli ki yazmış Cansever hissinden alamıyorum kendimi.
‘Siyah Divan’la şiire yine dönmüş üzereyim. Halbuki hiç terk etmedim, yalnızca gereksiz yer işgal etmek istemedim. Benimkisi makus şiir yazma korkusu… Şiir, roman ya da hikaye üzere değildir. Şiir, her kezinde şairini sınar maalesef. Şairi eleştirel bir kararla yargılama hakkı işte bu kuvvetinden. ‘Kendini unutturmak’ ha! Meğer çağdaş insan için bu namümkün bir durumken hem de. O denli ya, çağdaş insan yalnızlığı elinden alınmış olan değil miydi? Çağdaş insanın handikabı asıl bir türlü kaybolamaması, varlığını geri çekememesi değil miydi? Ta Foucault’dan Agamben’e çağdaş insanın hallerini konuşup duruyoruz… Kaybolabilmiş, varlığımı geri çekebilmiş, bir ölçü unutulabilme imkanı oluşturmuşsam bundan fakat ‘mutluluk’ duyarım. Güzelmiş. Bana düzgün geldi, bu ‘unutturma’ becerim… Evet, Agamben’in dediği üzere, şair, yazmama potansiyeline sahip olduğu sürece bir potansiyeldir. Her yazdığında değil… Münasebetiyle daima yazmak, kitaplaşmak, şairin bu çok görünürlüğü… Benim harcım değil!
‘ESASEN AYRIŞTIĞIN ŞAİRDE KURARSIN ŞİİRİNİ’
İlk iki kitabınızın büyük ses getirdiği söylenir daima. ‘Suya Okunan Dua’daki bir dizenizden mülhem, edebiyat topluluğu yazdığı lisanın yetimi bir şairin bir çeşit sırla ortaya çıktığına şahitlik etti. Bu sır ve onun öncesizliği ile ilgili neler söylemek istersiniz? Bir gereksinimden, daha doğrusu bir zorunluluktan mı bahsetmemiz gerek? Tekrar burayla temaslı bir ikinci soru olarak ise şunu sormak isterim: Bir tıp “yalnızlık” ve “anlaşılamaz”lık hissiyle mı yazmaya başladınız?
Yalnızlık ve unutuş en çok 90’lar şairine musallat olan his olageldi daima. Yalnızca yalnızlık mı? Sanırım insanın hakikatle olan bağlantısının yarattığı sıkışma 90’larda şairin hakikat ile olan ilgisinde, insanın konumlanışında siyasal özneden, varlıksal olana bir kayış oldu. Heidegger’den mülhem bir tabirle söylersek, hakikat lakin unutuşla ortaya çıkabilen bir şey ise şayet, yani hakikatin tarihi varlığın unutuşunun tarihi ise şayet; varlığın unutuluşu 90’lar poetikasının belirleyici akslarından biri oldu. Paul Celan’ın tabir ettiği, şiirin açığa çıkması ile varlığın unutuluşu ortasındaki korelasyon… Tam da bu! İnsanın bizatihi varlığı sorunsallaştırması, geri çekilmesi, politik öznenin yıkımı… Bunda sosyalist devletlerin çöküşünün bizatihi olumlu bir tesiri olduğunu söyler Badiou; eşitlikçi siyasetin yolunun devlet iktidarından değil, içkin bir öznel belirlenimden, bir kolektif aksiyomdan geçtiğini. 90’larda poetik yer işte böylesi bir sıkışmanın, kapanmanın yeridir. Bu yeni durum, İkinci Yeni’den bu yana sanırım birinci kere yaşanıyordu.
İkinci Yeni, ikinci dünya savaşının çabucak sonrasına denk gelir; 90’lar şiiri ise sosyalist devletlerin çöküşüne. Her ikisinde ortaya çıkan müşterek, paradigma dışından konuşma imkanıydı: İkinci Yeni, kentli çağdaş insanın yeni yaşantısına, ferdî korkularına, dünyayla ilişkilenmesindeki zaafa ve kefarete odaklanırken; 90’lar poetik yerinden konuşan şair, insanın hakikatle olan bağlantısı üzerinden kayba gözünü dikmiş; hezimetin, lisana gelememenin sancısına katlanmıştı. İnsanın ontolojik olarak bizatihi varlığı sorunsallaştırması, yaşadığı sıkışmayla şairin lisana gelişinden kelam ediyorum. Ben bu sıkışmanın, lisana gelememenin adeta cismani haliyim. Senin ‘anlaşılmazlık’ dediğin, sanırım en makul tabirle, şiirimdeki ‘yabansılıkla’ ilgili olmalı. Okurun, yazdıklarımla köprü kurmada katlandığı zahmet, farklı kültürellik hallerinin, ele avuca sığmamanın yarattığı rahatsızlık. Yani yalnızca bilgili Türkçenin ve onun rezonansından konuşmayan bir lisan, öbür bir dimağla gelen şiirselliğin yarattığı tanımlanamama, mana katmanlarının yarattığı acziyet, kimi vakit bilerek politik olarak görmeme, kimi vakit da büyülü haline hayranlığın yarattığı körlük… Ben bu üçünü de yaşadım otuz yıllık şiir serüvenimde.
Sözünü ettiğin sır ve onun öncesizliğini lakin şöyle yorumlayabilirim: Sanırım kendi sözlerimi aramaya başladığımda uzak durmam gerektiğini düşündüğüm bilgili şiirsel yükü çok erken fark etmiş olmam ve giderek ağırlaşan o müşkülpesent yanımın bir cins erken olgunlaşmaya evrilmesi. Münasebetiyle daha baştan bir yabansılıkla konuşacağının farkında olmak. Bu durum işimi hem zorlaştırdı hem de gizemli kıldı. Lakin bana daha çok zorlaştıran kısmı düştü galiba: Anlaşılamamak… Elbet bunda okurun niyeti kadar, şiirsel serüvenimdeki kabahatlerimin de tesiri var. İlaveten şair sezgisinin yarattığı, daha baştan itibaren şekillenen şiirsel serüvenin ve eklemlendiğim şairlerden ayrışma imkanının yarattığı tecrübenin yıkımı… Bu durum kıymet biçilmez bir okuma keyfi sunuyor şaire. Yaklaştığın ve ayrıştığın her şairde tecrübesi tekrar şekillendirmek. Esasen ayrıştığın şairde kurarsın şiirini. Çatışkının yarattığı yoğunluğun doğuma musallat olan o kurucu yıkım! İşte asıl şiirsel yük buradadır. Cemal Süreya’nın kelamını ettiği sözler ortasındaki şiirsel yük! Budur şiiri büyüten, anlattığın öykü değil…
‘KISA TÜRKİYE TARİHİ’NE TALİP OLMA, ONU YİNE YAZMA DUYGUSU’
Epey tesir yaratan ve birçok Kürt şairi kendine çeken iki kitaptan sonra apayrı bir istikamete evriliyor şiiriniz. Bu sapma, ki bence hoş sapma, bilhassa ‘Ortodoks Oğlanlar İçin Fücur’ isimli kitapta açıkça görülebilir. Burada yeniden muhtaçlık, daha doğrusu mecburilik sıkıntısına gelelim istiyorum. Neler söylersiniz bu hususta?
Evet, ‘Ortodoks Oğlanlar İçin Fücur’un bir sapma olduğu söylenebilir. Senin ‘birçok şairi kendine çekme’ diye tabir ettiğin o etkiden ben de yorulmuştum artık. Değişim vakti gelmişti. Yeni bir şiire yönelmem, dünyada ve burada yaşanan yeni toplumsal hareketler ve yeni siyasal gayret formları, yükselen hak ve özgürlük talepleri, demokrasi ve insan hakları arayışındaki büyük mücadele… Hasılı yaşanan büyük dönüşüm, beni yeni bir şiirin kapısına getirdi. Ben de çocukluğumdan beri teşne olduğum birçok sıkıntıya atak yapma uğraşının çabucak ağzındaydım aslında. Ve elbette bir de okumalarımın bende yarattığı konuşma imkânının o derin kifayetsizliği. Yani lakin şiirle söylenebilecek yeni bir lisanın kapısındaydım artık.
Siyah Divan-Toplu Şiirler 1998-2013, Metin Kaygalak, 320 syf., Everest Yayınları, 2022. Gelelim ‘Ortodoks Oğlanlar’ı yazma serüvenime. Esasen yirmili yaşlarımda Cemal Süreya’yı okurken bende mayalandığını sonradan fark ettiğim şey; Cemal Süreya’nın o kısacık şiiri ve kimi söyleşilerinde kimliğine, sürgünlüğüne, leylî meccaniliğine, ima ile anadiline dair söylediklerinin bende yarattığı hasar ve kırılmaya yol açan sözleri. Tüm bunları kâfi bulamamam ve elbette beni öteki bir söyleyişe kışkırtması diyelim. Niyetlendiği ve tahminen de yalnızca imayla geçiştireceği ‘Kısa Türkiye Tarihi’ne talip olma, onu yine yazma duygusu. Bu hissin ruhumun derinliklerinde daima çalışması. ‘Ortodoks Oğlanlar’ evvela bu mayadan yola çıkan bir kitap oldu ve elbette bir de dönüp dönüp okurken bende öteki halde çalışan Hilmi Yavuz’un ‘Doğu Şiirleri’yle kurduğum/kuramadığım, ‘ben olsaydım şöyle derdim’ diye başlayan gümrenmelerim daima eşlik etti bana. ‘Doğu Şiirleri’nde olmasını dilediğim şey, Cemal Süreya’nın o çok kısa KTT şiirini kendi sözlerimle yazmalıydım duygusu, sıkışması…
‘Ortodoks Oğlanlar’, evvela bu iki şaire teorik yeri için çok şey borçlu: Cemal Süreya’ya imayla yaklaşırken, Hilmi Yavuz’a içten içe çatışkıdan musallat olacaktım. Buna bir de tarihi tersten okuyan Ecegil tutumu oturtmak da koşul olacaktı. Ve elbette tarihin muktedirler tarafından yazıldığının farkında bir eleştirellik ve politik uyanıklıkla…
Gelelim, toplu şiirler basamağında ‘Ortodoks Oğlanlar’ın birtakım kısımlarını tekrar yazma serüvenime. Elli kısımlık şiirlerin her birini isimlendirerek kendi içinde müstakil şiirler olarak tekrar kurguladım. Toplu şiirler gündeme geldiğinde ‘Ortodoks Oğlanlar’da içime sinmemiş ve bende hâlâ her okuduğumda çalışan dizeler ve kısımlar olduğunu gördüm. Artık içim rahat. Cemal Süreya’nın bende mayaladığı şey başlangıçta yalnızca bir Anadolu, bir ‘Kısa Türkiye Tarihi’ iken, bu yeni basamakta esasen Rumeli’den Sanandaj’a, Kafkasya’dan Lübnan’a büyük bir atlası önüme sererek konuştuğumu fark ettim, kendime yakalandım. Ek ettiğim yeni kısımlar ve kimi eski kısımları yüksek tadilata uğratmamla ‘Ortodoks Oğlanlar’da her kezinde yaşadığım eksiklik hissini toplu şiirler sürecinde gidermiş, tamamlamış oldum. Tüm bunların dışarıdan gözlemci, izlenimci biri olarak değil; içeriden öfkesiyle, mağlubiyetiyle, humoruyla konuşan bir şairin kitabına dönüşmesi… Birçok kimliğimle bu şiirde lisana gelmiş olmam, yüklerimden giderek kurtulmam ve yeni yüklere açmam ruhumu. Yirmilerimde yaşadığım sıkışmayı anca rahata erdirebildim. O nedenle okurum –eğer varsa o denli bir şey! ne kadar da şımarıkça oldu– bu sefer ‘Siyah Divan’daki ‘Ortodoks Oğlanlar’ı yine, daha baştan özne yıkımına uğramış bir formda okuyacaktır. Tarihi ve sosyolojileri bilgili olandan değil de tersten okuyanların alışık olduğunu bildiğim bir okuma bekliyor olacak onları.
Umarım müstakbel okurumu hayal kırıklığına uğratmamış olurum. Lakin bir handikap bekliyor okuru: Kitaptaki sosyolojilere karşı duygudaşlık yaşamamış olmanın kültürel sıkışması. Politik olarak buna hazır olsa da kültürel olarak bunu deneyimlememiş bir Türkiye sosyolojisi var maalesef, oburu için duygulanmama, duygusal salınımın yetersizliği. ‘Ortodoks Oğlanlar’, tam da diğeri için duygulanmanın rezonansına odaklanacak bir okuma imkânı üzere. Münasebetiyle, şiirime karşı o anlaşılamama, konumlandıramama sözleri ya da hissiyatı gücünü tam da bu rezonans yoksunluğundan alıyor biraz da. O sarsıcı yabansılıkta.
Şiirlerinizde “ben”in tüm görünür ihtişamına, metni büsbütün ele geçirebilen gücüne karşın temelinde bir yokluk hissiyle hemhal olduğunu, o his tarafından ele geçirildiğini düşünüyorum. Gerçekten siz de bu öznenin baştan sona hâkimi göründüğü birinci şiirlerinden yıllar sonra “Şu ben/ ne tuhaf itirafıdır/ şu biz diyememenin” diyorsunuz. Bunu “ben”in sırrını ifşa ve mevtini ilan etmenin bir sözü olarak okumamız mümkün mü?
Mümkün. Ve o denli de olmalı. Benjamin’in de tabir ettiği üzere, “ben” zamirini o yazmadığım mektuplarım dışında kullanmak istemem. Lakin buradaki ben elbette biz’i anlatan ben’di. Hele benim üzere kendini geri çekmiş bir özne için, “ben” bir yıkım olur sanırım. Benim nazarımda, ‘ben’ kibre uğramış bir zamirdir. Uzak durulmalı bu lisandan.
90’lar şair görünürlüğünün düşüşüydü adeta. Şiirin gözden düştüğü yıllar. Siyasal haysiyetin yıkıldığı, bedellerin yerinden edildiği, likit toplumsallık halleri: Devletleşen sivilliğin yıkıcılığının yüzeye vurduğu yıllar. Bense musallat olduğum siyasalın çabucak kıyısında dünyaya gnostik iftiralar atmakla meşguldüm. Negatif teolojiyle çatışıyordum. Gücüm fakat buna yetiyordu çünkü. Kendi yıkımımı avuçlayarak çıkıyordum büyüttüğüm şiire. Kendi tecrübemin yıkımıydım adeta.
‘BEN ÇOK ERKEN TERK ETTİM AHMED ARİF’İ…’
Yine ‘Suya Okunan Dua’da “bir ses aradım durdum yıllar boyu/ bir ses, kendi dilimde” diyorsunuz. ‘Ortodoks Oğlanlar İçin Fücur’ kitabınızla yıllar uzunluğu arayıp durduğunuz sesi bulduğunuzu, en azından duyabilecek ve duyurabilecek bir yerde konumlandığınızı söyleyebilir miyiz? Bu sesin “Bilinen Doğu”dan gelmediğini, sözgelimi Ahmed Arif ile bir akrabalığının olmadığını, folklorik olandan tamamıyla sıyrıldığını, büyük bir tarih ve kültür atlasını yere serdiğini görüyoruz. Yeni bir “Doğu” mu yaratıyorsunuz yoksa “Doğu” mu bildiğimiz üzere değil?
‘Ortodoks Oğlanlar’ varmak istediğim bir yer miydi, doğrusu bilemiyorum. Lakin kalmak istediğim bir yer olmamalı, onun farkındayım. Evet, bazen bir diğer şair için kalkış üzere görünen şey, bir oburu için varışa dönüşebilir. Tahminen benim sıkı okurum bir şair için burası bir varış üzere görünebilir. Ancak bana o denli gelmiyor. Ruhuma musallat bir his daima çalışıyor beri yandan, asıl şiirimi şimdi yazmadığım duygusu. Kim bilir tahminen sen haklı çıkarsın günün sonunda.
Evet, ben çok erken terk ettim Ahmed Arif’i. Politik olarak şairimdi lakin poetik olarak değil. Birçok şiiri hâlâ ezberimde. Orhan Koçak’ın bir yazısında tabir ettiği üzere, Ahmed Arif kendisine dayatılan bir lisanı mükemmel bir özgürlüğe dönüştürdü. Cemal Süreya’nın ‘Folklor Şiire Düşman’ denemesi, 1956’larda kaleme alındığında, daha fazla Oktay Rifat ve Bedri Rahmi’ye yönelik bir kıymetlendirme olsa da, esasen ileriye yönelik bir hamleyi de içerir. Lakin yeniden de Ahmed Arif’i bunun içinde pahalandırmak biraz haksızlık olur. Biraz, zira Ahmed Arif’in söylediği birtakım söyleyiş, lisana geliş halleri Türkçede olmayan söz ve kelam dizimine denk gelir, münasebetiyle folklor eleştirisi Ahmed Arif için pek oturmuyor üzere. Üzere, örneğin; “uy havar”, “kahpe fakları”, “ölürüm ha”, “ellere nesi”, “..lo kimin yurdu”, “ben öleydim loooy”, “ekşini hovarda” üzere söyleyişler Kürtçede folklora tekabül ederken, Türkçede yeni bir söyleyiş imkanıdır; hatta Cemal Süreya’nın, öteki bir yazısında, Ahmed Arif’i folklordan uzaklaştırarak, müspet bir imkân olarak gördüğü “oral şiir” tabirine bağlaması değerli bir ayrıştırmadır. Adeta Ahmed Arif’i folklor eleştirisi üzerinden okumamamızı ister üzeredir. Lakin Ahmed Arif’in kotarabileceği bir lisan, dize yapısı ve örneğine rastlanmayacak muazzam bir lirizm olduğunu da görür Cemal Süreya. Münasebetiyle Ahmed Arif’teki folklorik görünen söyleyişler Türkçenin imkanında söylenmiş değildirler, bu yanıyla tam olarak bu tenkide yerleştirilemez. Lakin şunu da söylemek lazım; Ahmed Arif’in verdiği söyleşilerinde ve mektuplarında kullandığı lisan itibariyle ‘folklora’ meyyal olduğu da açıktır. Yani folklora içkin söyleme potansiyeli, söylememe potansiyelinden daha fazla üzeredir. İlaveten, bence Ahmed Arif’in şiirindeki ve konuşmalarındaki o ataerkillik, feodal-erkek lisan tartışılmalıydı; devrimci telaffuzun de uzunca bir mühlet kullandığı 70’ler Türkiye’sindeki vasat.
Gelelim Ahmed Arif’le aramızdaki o uzun negatif diyalektiğe. Ahmed Arif’in politik bir özne olarak konuştuğu tarihi, toplumsal ve siyasal şartlar ile benim konuştuğum toplumsal ve siyasal şartlar ortasında bir paradigma değişikliği var. O, dünyada da giderek büyüyen genel sosyalist telaffuzun gövdesine eklemlenmenin hem gönencini hem de acısını yaşadı; ben 90’larda yaşanan ‘kimlik’ probleminin yıkımına uğradım. O, pozitivist ilerlemeciliğin imkanında konuşurken; ben, ilerlemenin aldatıcılığına çalıştım. O, yaşadığı acılara karşın ümitvardı; ben, onun yaşadıklarının fizikî olarak zerresini yaşamadığım halde kudret vaktini yitirmiş beyhude bir diğerkâmdım. O, kendi dışındaki her şeye tekrar de bir tahammülle bağlıyken; ben, kendi dışımdaki her şeye dünyevî bir tazmin üzereydim. O, ileriye, geleceğe atak yaparken; ben, köklere beyhude bir yerleşme gayretiydim. O, nev’î şahsına münhasırlığın doruğuyken; ben, büyük şiire atılım yapmak isteyen ihtirasın müzmin gayretkeşiydim. Lakin bir müştereğimiz de vardı onunla: İkimiz de kendi doğumumuza tanıklık etmiştik. Bunu uzatmam mümkün… Meğer ne hoş söylemişti Amin Maalouf, ‘kökler karanlıktı ve ben kendi spekülatif karamsarlığıma yürüyordum’.
Gelelim benim kalbimin Doğu’suna, spekülatif mana kaymalarına… Benimkisi Batı’nın karşısına konumlanmış Doğu değil, kaybın Doğu’su, kayıp aydınlanmanın. Lisana gelemeyen natamam ulusların, mutî halkların, minör halkların, kayıp kimliklerin Doğu’su. Muktedirin zaafına uğramış kimlikli toplumsallığın Doğu’su. Thierry Hentsch’in de tabiriyle, hayal gücümüzün uçsuz bucaksız kırk ambarı; tarihin birinci şafağı ve karanlığı, muhayyilemdeki imkânsız cemaatlerin yurdu olan Doğu. Bizde Doğu sorunu bir medeniyet tasavvuru içerisinde sağ-muhafazakâr cenah tarafından üstlenildi. Solun ilgilendiği bir kavram olmadı, olmasın da! Bu prestijle İslamcıların Doğu’sunda, bu kelamını ettiğim natamam ulusların esamesi okunmadığı üzere; haklarının nasıl gasp edildiği, yok sayıldığı, kendinin kılındığını, resmi tarihin dışına çıktığımızda, daima bir arada gördük. Muktedir ve medeniyetçi bir Doğu tasavvurudur İslamcıların Doğu’su. Esasen bu Doğu da kendi inşasını yeniden oryantalistlere borçludur. Neyse, uzatmayayım, Edward Said’e girsek çıkamayacağız çünkü… Nerede bir medeniyet lafı duysam tüylerim diken diken olur, gerisindeki o büyük yıkımı da birlikte düşünürüm daima. Benjamin’in tembihi gelir oturur boğazıma, yutkunamam…