Geçen hafta görüntü yayınladım ve çok merak eden olmuş, nasıl yani?
Ne demek vakitte seyahat?
James Webb Uzay Teleskobu, insanlık için büyük bir adım olarak görülüyor. SMACS 0723, Dünya’dan yaklaşık 4.6 milyar ışık yılı uzaktaki bir kütle. Basitçe şunu söyleyebiliriz. Bu galaksi kütlesinin yaklaşık 4.6 milyar yıl evvelki hâlini görüyoruz. Çok kolay: James Webb Uzay Teleskobu’nun sensörüne takılan fotonlar, o galaksi kümesinden 4.6 milyar yıl kadar evvel yola çıktı. Bu şöyle bir şey olmuş olabilir. O galaksi kümesi şu anda çoktan farklı bir görünüme kavuşmuş olabilir. Üstelik Cihan’ın ivmelenerek genişliyor olmasından dolayı, bizden artık çok daha uzakta bulunuyor.
Şöyle düşünün: Orada bir medeniyet varsa da şu anda Dünya’yı görebilecek kadar güçlü bir teleskopları varsa, bize baktıklarında bizim medeniyetimizi görmüyorlar, zira Dünya 4.6 milyar yıl evvel şimdi doğmamıştı; Güneş daha yeni yeni var oluyordu! Hasebiyle buraya baktıklarında, şimdi hayatın evrimleşmediğini göreceklerdi; hâlbuki buradayız, varız!*
Zamanda seyahat aslında bir hayal değil; bizim daima yaptığımız bir şey. Aynaya baktığımızda bile çok kısa bir vakit öncesini görüyoruz, “şimdi”yi değil.
Güne bakacak olursak 8 dakika önceyi görüyoruz, geceleri gökyüzündeki yıldızlara bakacak olursak yüzbinlerce, bazen milyonlarca yıl önceyi. Zira o yıldızları bize görünür kılan ışığın gözümüze varması o kadar vakit alıyor. Vakit; fizikçiler, teologlar, filozoflar, sanatkarlar tarafından uzun vakittir anlaşılmaya çalışılan ve pek de beceremediğimiz bir husus. Çağdaş fizik atom altı diyarları ve uzay fiziğini daha yeni yeni anlamaya başlıyor. Vakit kadar temel bir mevzuyu daha çözümleyememiş homosapiensin her bahis hakkında ahkâm kesmesi yeniden cinsimizin zavallılığına hoş bir örnek sayılır. Sonuçta vakit olmadan sürat üzere kolay bir şey bile askıda kalır.**
Zaman size sıradan, akışkan, sabit akımla akan bir ırmak üzere geliyor olabilir. Tahminen de biz abartıyoruz vakit ve beyin sıkıntısını. İşte bu deney vakit dediğimiz şeyin dışarıda olup biten bir şey olmadığına çok hoş bir örnektir. Şayet dışarıda olan bir şey olduysa neden sizin bakmanıza nazaran bu değişebilir. Vakit algısı, vaktin akıp gidiyor hissi, vakti manaya eforu üzere hususlar ise çok daha karışıktır. Mesela 1 dakika 60 saniyeden oluştur ancak size bir jet uçakta, Kuzey Amerikalı Lockheed YF-12’de 4100 km/saatte hissettiğiniz sürat ile bir kettle başında kahve içerken beklediğiniz 1 dakika birebir mıdır? Aslında bunlara, yani vakte BEYNİMİZİN ÇIKTILARI denir. Beynimizin çıktıları ile ilgili fikir yürütmeye ya da hakikati bulmaya çalışmak en zorudur. Zira dediğimiz üzere beynimizin birer çıktısı bir eseri bunlar. Yani beynimizi kullanarak yeniden beynimizin ürettiği bir eser hakkında ahkâm kesmeye çalışıyoruz. Yani vakti anlamaya çalışmak bir futbol maçına 10-0 yenik başlamak üzere bir durum. 1600 yıl evvel aziz Augustinus bu durumu hoş özetlemiş: ‘Öyleyse nedir vakit? Şayet bana kimse ne olduğunu sormuyorsa, o vakit bilirim. Lakin birine anlatmak istersem de o vakit artık bilmem.’
Hem geçmişe ve bugüne ait vakit kuramları vardır ki o da vaktin algılanışını değiştirir. Bugüncülük yani PRESENTALİZM teorisinde yalnızca bu an vardır. Geçmiş olmuş ve bitmiştir, gelecek ise daha olmamıştır. ‘Present’ esasen şu an demektir. Bu teoride vakit seyahati mümkün değildir. Zira yalnızca şu an vardır. Bu yüzden bir yerden bir yere de gidemezsiniz. Öte yandan vakit akıp gitmektedir. Geçmişten geleceğe gerçek. Öbür büyük teori ETERNALİZİM. Eternal Latincede sonsuz ebedi demektir. Bu teoriye nazaran geçmiş, gelecek ve şu an hepsi tıpkı anda mevcuttur. Nasıl ki İstanbul ve İzmir birebir anda var ise, bu farklı vakit dilimleri içinde geçerlidir. Bu yüzden vakit seyahati mümkündür çünkü farklı vakitler olduğundan bu vakitler ortasında gitgeller yapılabilir. Bu teoride ise vaktin her hali daima var olduğundan vakit akıp gidemez.
Borges’in mükemmel kitabı Olağanüstü Masallar’da ‘ZUANG Zİ’NİN DÜŞÜ’ kıssasından kelam edeceğim. Zuang Zi düşünde bir kelebek olduğunu gördü fakat uyandığında, düşünde kendini bir kelebek olarak gören bir insan mı yoksa düşünde kendini bir insan olarak gören bir kelebek mi, olduğunu bilemedi. “Zaman, beni oluşturan gereçtir. Beni uzunluktan boya kaplayan bir ırmaktır vakit lakin o ırmak de ben’im; vakit beni mahveden kaplandır, lakin o kaplan da ben’im; beni tüketen ateştir vakit, lakin o ateş de ben’im. Ne yazık ki dünya gerçek; ben de ne yazık ki, Borges’im.”
* Evrimagaci.org
** Karar.com