Çalışma ömrü içerisinde maruz kalınan ancak “adı konulmayan” pek çok şiddet çeşidi var. Lisana yerleşen mobbing bunlardan biri lakin bunun daha da ötesinde çalışanların yaşadığı ‘Çalışma Acısı’ var. Araştırmacı Uğur Şahin Umman bir buçuk sene boyunca ‘Çalışma Acısı’ üzerine farklı kesimlerden, mesleklerden ve farklı konumlardan yaklaşık 65 şahısla görüştü ve bu görüşmeleri kitaplaştırdı. Şahin’in çalışması ‘Çalışma Acısı: Emek ve Eziyet Deneyimleri’ ismiyle Bağlantı Yayınları aracılığıyla okurlarla buluştu. Umman kitabında ruhsallık ve çalışma şartları ortasındaki münasebetin kıymetine dikkat çekiyor ve ekliyor: “Sınıf, ‘çalışma acısı’ kavramlarıyla tanıştıkça, grevlerin ve toplu iş mukavelelerinin içine bunu sokabildiğimiz surece, kavram da konuşulup tartışılmaya başlanacak.” Uğur Şahin Umman ile çalışmasının başlangıç noktasını, “çalışma acısı” kavramını, kitabın kısımlarından biri olan mobbingi ve kavramın sınıf gayretindeki yerini konuştuk.
Neden “çalışma acısı” üzerine eğilmeye karar verdiniz?
2010’da İzmir’de toplumsal muhalefet ve emek tarihiyle ilgili şu an erişilemeyen ‘Yurtsuz’ isimli bir internet sitesi kurulmuştu. Ben aslında yazma işine bu türlü başladım. Orada söyleşiler yapıyordum. Daha sonra 13 Mayıs 2014’te Soma iş cinayeti meydana geldi ve biz kameramızı oraya çevirdik. Sonra araştırmacı arkadaşım Onur Yıldırım ile Soma üzerine bir çalışma yaptık. O çalışma 6 sene evvel yayınlandı. Ancak Soma süreci benim için ağırdı. Dinlenmeye karar verdim. Aklımda daima Soma’da ölenler vardı. Beşerler çok düşük fiyatlarla çok makus şartlarla çalışmak zorunda kalıyordu. Ben de açıkçası o duyguyu anlamlandırmaya çalışıyordum fakat literatürde karşılığını bulamıyordum. “Zulüm” desem fiiliyatı anlatıyor, “üzüntü” desem berbat bir atıf yapmış oluyorum. “Acımak” ise yanlışsız bir tavır değildi. Bunları düşünüyordum.
‘KAVRAMI TÜRKÇEYE ASLI ODMAN KAZANDIRDI’
Fransa’da hem akademiyle hem de klinik sosyolojide ‘işyerinde sağlık’ isimli bir kavram var. O kavrama merak duyuyordum. Literatürü takip edecek kadar Fransızca öğrenmiştim. Vincent de Gaulejac, Annie Thebaud- Mony, Christophe Dejours üzere Fransız araştırmacıların kitaplarını okuyordum. Pandemide Aslı Odman’nın Özgür Üniversite’deki konferansını izledim. Aslı Odman orada çalışma acısını anlatıyordu. Bu kavramı Türkçe’ye çeviren ben değilim. Bu kavram büsbütün, Personel Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi gönüllüsü Aslı Odman’ın çevirisi.
“Çalışma acısı” tam olarak nedir?
Çalışma acısı kısaca çalışma şartları ve iş kaynaklı, insan bedeninde fiziğinde ve ruh sıhhatinde meydana gelen ıstırap ve acı demek. Birinci Fransa’da üretilen bir kavram. 1970’li yıllardan sonra neoliberalizmin kurumsallaşmasıyla bir arada özelleştirmeler, performans idaresi, toplam kalite idaresi üzere sözler emekçilerin hayatına girmeye başladıkça Fransa’da personeller ruh sıhhatlerini ve fizyolojik sıhhatlerini kaybetmeye başlıyorlar. Personeller, Nanterre kentinde bakım merkezine başvuruyorlar. Orada Marie Peze isimli bir psikolog var. Peze doneleri çok makul bir formda topluyor ve bu insanların kol ağrısının, depresyon, buhran ve travma sonrası gerilim bozukluğu üzere semptomlarının büsbütün işyeri kaynaklı olduğunu fark ediyor. Bunu “çalışma acısı” olarak kavramsallaştırıyor. Fransa’da bu mevzuda uzmanlaşmış çok sayıda hekim var. Fransızca’da “çalışma acısında uzmanlaşmış hekimler” olarak geçiyor. Fransa’daki bir emekçi, bu mevzuda uzman bir doktora gidip bu acıyı kayıt altına aldırabiliyor.
Acının toplumsal bağlamının daima gözden kaçırıldığını düşünüyorum. Acının kişiselleşmesi, muhakkak acıların görünmezleştirilmesi olarak da düşünebiliriz. Çalışma acısı neleri içinde barındırıyor?
Çalışma acısını dört temel başlıkta inceledim. Meslek hastalıkları, performans sistemi ve mobbinge bağlı hasarlar, iş cinayetleri ve güvencesizliğe bağlı olarak psikososyal baskıya bağlı hasarlar. Lakin çalışma acısının neleri kapsadığının ve görünür kıldığının net bir yanıtı yok. Yanıtı bu sınıf gayreti ve personel sıhhati alanındaki gayretlerle alakalı. Örneğin, Fransa’da fizyolojik ve ruhsal acılar üzerinden çalışmalar yürütülmeye başlanmış. Ben bilhassa ajitasyondan kaçabilmek ismine ve her şeyi bu kavrama dahil etme riski de olduğu için dört başlıkta ilerleyip kurgulamaya çalıştım. Net bir karşılığı olmasa bile açıkçası iş kaynaklı fizikî ve ruhsal bütün harabiyetleri bunun içine alabiliriz.
Kitabı okurken düşündüğüm, çalışmamanın/çalışamamanın kendisinin de kitapta gördüğümüz “ruhsal yaralara yol açması” sorunu. Sizin bununla ilgili tespitiniz ne oldu?
Aslında çalışma her periyotta ve her üretim biçiminde bir toplumsal norm ve gereklilik değildi. Çalışmak, köleci toplumda değişik, feodal toplumda öteki, günümüz kapitalist toplumunda diğer, yıkılmış sosyalist rejimlerde öbür manaya geliyordu. Sizin orada fark ettiğiniz üzere, toplumsal normlarla alakalı bir şey. İşsizlik bilhassa bu periyotlarda insanın başına gelebilecek en makûs olaylardan bir tanesi haline geldi. Çalışmayı her ne kadar olumsuz olarak kodlasak da orada aslında teminatsız ve kapitalist toplumda çalışmaya atıf yapıyorum.
‘ÇALIŞAMAMA FİZYOLOJİK VE RUHSAL MESELELERE YOL AÇIYOR’
Çalışma Acısı, Uğur Şahin Umman, 319 syf., Bağlantı Yayınları, 2022. Sosyalleşme, topluma bir paha (burada kapitalist artı bedeli kastetmiyorum) üretebilme, insanların besin zincirini sağlama, bilhassa kimi ruhsal gereklilikler açısından çalışma değerli. Çalışmaya ekmek ve su üzere muhtacız. Pandemide bunu gördük ki pandemi robotlaşmanın tartışıldığı bir devirde gelmişti. Lakin teknolojinin o kadar çok ilerleyememesiyle de ilgili pandemide yeniden personel sınıfı ‘kahraman’ üzere çalışmak zorunda kaldı. Ayrıyeten, çalışmadan mahrum bırakılma hem geleceği kuramama hem de günümüzü yönetim edememeye sebep oluyor. Beslenememe, su içememe fizyolojik ve ruhsal sıkıntılara yol açıyor. Bugünkü hali göz önüne aldığımızda, bunun personel sınıfının zihninde ve vücudunda yara açtığını deneyimliyoruz.
Fakat işsizlik görülmeyen ve yönetilen, kapitalist sanayilerin “olmazsa olmazı” bir olgu. İşsizliği es geçmedim, geçemem zira çalışma kaynaklı her acı işsizlikle bitebiliyor. Personel mobbinge uğruyor, bütün kazanımlarını bırakıp işi terk ediyor. Bunlar, birbirini besleyen durumlar. Aslında mobbingin maksadı, oradaki emekçiyi işten uzaklaştırmak. Bunlar birbirine zıt değil. Mesela bankacılara yahut satış çalışanlarına maksat veriliyor ve orada gayesi tutturduğunuz sürece çalışabiliyorsunuz. Lakin iktisatta daralma olunca… Bütün o amaçlar ‘bilimsel’ metotlarla belirlenmediği için, amacı tutturamadığınızda sizi kapı dışarı ediyorlar. Çok kolay bir biçimde. Ucuz ve kolay işten uzaklaştırma formülleri bunlar. İşsizlik, çalışma kaynaklı şiddetin sonuçlarından bir tanesi.
‘İNSANLAR İSTEKLİ FORMDA, MOBBİNGE CANSİPERANE KATILIYORLAR’
Biraz mobbingi konuşmak istiyorum. Kitabı okuyanlar mobbingin yarattığı tahribatı görecektir. Fakat benim dikkatimi bir mahkeme kararı çekti. Kararda mobbingin varlığı için hakların ağır formda ihlaline gerek olmadığı üzere kişilik haklarına yönelik haksızlığın kâfi olduğu yazıyor. Pekala biz mobbingi tanımlamada ne noktadayız?
Mobbing bir emekçiyi iş yerinden uzaklaştırmak için uygulanan sistematik aksiyon bütününe verilen isim. Mobbingin, emekçiyi iş yerinden uzaklaştırma üzere bir motivasyonu olması gerekiyor. Mobbingin niyeti uzaklaştırma ve hatta en ucuz halde uzaklaştırmadır. Mobbing çok tanınan bir kavram. Lakin bu kolay bir şey değil. Nitekim ağır sonuçları olan, insanı intihara bile sürükleyebilen çok önemli şiddet sarmalı aslında. Mobbinge maruz kalan beşerlerle görüşürken fark ettim ki mobbing silahlı organize hata örgütlerinin pratiğine benziyor. Mafyatik örgütlenmelere çok benziyor. Bunu bir kişi başlatıyor ve beşerler istekli bir formda ya da çıkarı olduğu için bu faaliyete cansiperane katılıyorlar. Lakin cansiperane! Yapabilecekleri her şeyi yapıyorlar. Bu merdivende tekme atmaktan, itibarsızlaştırmaya, hakkında dedikodu yaymaktan, cinsel şiddete ve ruhsal şiddete kadar da gidebilen bir durum…
‘BEDENİMİZ MOBBİNGİN GÜNCESİNİ TUTUYOR’
Mobbingi çerçeveleyecek kadar yetkinliğim yok açıkçası lakin İstanbul Üniversitesi İsimli Tıp Polikliniği bunu çerçevelemiş durumda. Aslında bütün o yaralara sahip olan beşerler mobbingi kanıtlayabiliyorlar. Bunu çerçeveleyen insanlardan öğrendiğim kadarıyla çok önemli delillere gereksinim yok zira vücudumuz mobbingin güncesini tutuyor. Mobbinge uğradıktan sonra uyuyamama, açlık, çok kilo alma ve depresyon, alakaların bozulması açılan yaralara delalet.
‘KAPİTALİST İŞVEREN İZ BIRAKMIYOR’
Bezdiri ve uzaklaştırma ise mobbingin iki anahtar sözü. Bunlar olmadan hiçbir şeye mobbing diyemiyoruz. Literatürde müddeti 6 ay deniyor lakin o denli şiddet cinsleri var ki 2-3 gün katlanmak bile beşerler için çok güç. Burada Şebnem Korur Fincancı’nın önemli emekleri var. Bütün İsimli Tıp Polikliniğinin de tabii… Şebnem Hoca mobbingi azap olarak kavramsallaştırmasaydı, bu tespit durumu da olmayacaktı. İstanbul Sözleşmesi’nin Danıştay’da görülen davaları kelam konusu. Kitapta da yazmaya çalıştım. Mobbingin kavramsallaştırılması İstanbul Protokolü eğitimlerinde ortaya çıkmış. Çok şaşırmıştım. İstanbul Sözleşmesi’nin protokol süreci tartışma ortamına taban hazırlamış. İsimli tıpçılar ve toplumsal araştırmacılar ise bunu kanıtlayabiliyor. Fakat bu kolluk kuvvetlerinin ve yargı mensuplarının çok kör olduğu bir kavram. Davalar ise uzun sürüyor. Herkes fizikî yaraya, e-posta yazışmasına, şahide bakıyor lakin kapitalist işveren bunu iz bırakmayacak halde yapıyor.
Mobbinge uğramanın vücutta yarattığı hasar ve acı bilimsel olarak saptanabiliyor lakin “sosyal cesede” dönmeden evvel hem kamuda hem özelde mobbingi önleyici sistemlerin eksikliğini görüyoruz. Ne dersiniz?
Kitabın başında öğlen ortalarında oksijen verilerek çalışmaya zorlanan bir bayanın öyküsü var. Önleyici hizmetten anladıkları bu. İstediği kadar disiplin şuraları, cezalandırıcı sistemler olsun, mobbing son derece istekli ve kurgu bir faaliyet. Bu disiplin yönetmelikleriyle, insan kaynaklarıyla sizin şiddetten uzaklaştırabileceğiniz durumlar değil. Tahminen iki örnek bulabiliriz. O örneklerde de işverenden bağımsız gerçekleşmişse, mobbingi durdurabiliyorlar. Fakat herkesin katıldığı istekli bir faaliyet olursa, delinmedik iş yasası, disiplin heyeti ve disiplin şurası kararı kalmıyor. Kâfi ki mobbing yapmak istesinler.
Önleyici ne olabilir?
Mesela toplu iş kontratı yapılan şirketlerde disiplin heyeti kararı olmadığı surece çalışanlar işten çıkarılmayabiliyor. Bunun toplu iş mukavelesine kesinlikle konulması ve burada kollayıcı tedbirlerin alınması gerekiyor. Lakin şöyle bir durum da var. Mobbing birebir vakitte performans sistemiyle çok yakın alakası olan bir sopa. Siz üretim bağlantılarını değiştirmedikçe yaraya pansuman yapmaya çalışıyorsunuz. İstedikleri vakit, insan kaynakları bütün bu gözetici sistemlere uymamanın yolunu buluyor. Ama bu demek değil ki hiç gayret etmeyelim. Emsal yargı kararları çok kıymetli. Bu kararlardan sonra birtakım şirketler mobbing yapmaya korktu. Bir yandan delil bırakmama peşinde olanlar var. Mail ile ‘sen salaksın’ demiyorlar, size gözünüzün içine bakarak ‘ne kadar maharetsiz olduğunuzu’ kendi normlarıyla anlatıyorlar. ‘Sen âlâ haber yazamıyorsun ya da âlâ satış yapamıyorsun’ diyor, ölçütü nedir? Sübjektif değerlendirmelerle emekçiyi işyerinden uzaklaştırmaya ve çalışma arkadaşlarına ibret vesikası olarak göstermeye çalışıyorlar.
Mobbing birebir vakitte yalnızlaştırıyor, kişiselmiş üzere gösteriliyor. Kitapta gördüğümüz ‘Her iş yerinde olur bu, ne var? Sen biraz kırılgan olabilir misin?’ diye söylenen bütün bu tecrübelerde şahitlerin sorumluluğu ne?
Bu çok hoş bir soru. Christophe Dejours çalışma acısının kıymetli teorisyenlerinden birisi. Dejours şahitlerle ilgili devri ‘Çalışanlar insanların yaşadığı acılara yabancılaşarak ve onları görmezden gelerek, bu işin üstesinden gelmeye çalışıyorlar’ diyerek tanım ediyor. Bir insanın aslında işten çıkarılması, işini kaybetmesi ve yarın cebinde parasının olmaması travmatik bir olay zira bütün gücünüzü ve imkanlarınızı bir anda kaybediyorsunuz. Psikoloji literatüründe, buna şahit olmak da ikincil travmatizasyon.
Öte yandan, şahitlere söylemek için ‘tatlı kılıflar’ bulunabiliyor ve ‘tatlı cümleler’ söylenmeye çalışılıyor. ‘Arkadaşınız performansı nedeniyle işten çıkarıldı, arkadaşınız ahenk sağlayamadı’ denerek, uzaklaştırma süreçlerinde mesela hatalı daima karşı taraf (işten çıkarılan) oluyor. Beşerler uzaklaştırılırken, başkalarına ‘Her şey çok hoş gidiyor, bir sorun yok. Sizinle alakalı bir durum değil. Size dokunmuyor. Dokunmadığı için de üzülecek bir durum yok. Burada işe devam etmemiz gerekiyor’ deniyor. Ruhsal kurgu oradan kurulmaya başlanıyor.
‘TARİŞ OLAYLARI: O ACIYI BÜTÜN BİR KENT HİSSEDEBİLDİ’
Fakat şahitlerin sorumluluğu iki noktada ağır. Şahit olsalar başka bir ağır, olmasalar başka bir ağır. Şahit olmazsalar arkadaşlarına karşı sorumluluklarını yerine getiremiyorlar hem de kendi vicdanlarına karşı…tabii politik bir vicdanı varsa… yoksa da aslında spesifik örnekler göremiyoruz iş davalarında. Başka yandan, tanıklık yapınca işinden olabiliyor. Kesim küçükse ‘Bu insan bizim aleyhimize, işveren aleyhine tanıklık yaptı’ denip, kara listeye alınabiliyor. İnsan ortada kalıyor. İşte burada tekrar isimli tıp raporunun değerine geliyoruz. Vücudunuz sizin yerinize günce tutuyor.
Fakat şöyle bir örnek de vermek isterim. 1980’de İzmir’deki Tariş Olayları’nda işten çıkarılmak istenen çalışanlar için bir kent ayağa kalktı. O acıyı aslında bütün bir kent hissedebildi. Artık bu devirde o acı hissedilmesin diye kurgulanan bir iş nizamı, yeni işletme ve insan kaynakları teknikleri var. Artık işten atılmalarda dayanışma grevlerini çok az görüyoruz. Alışılmış, bunun birçok diğer nedeni de var.
‘BİR İŞ YERİNDE BİLE TARTIŞILSA KİTAP BAŞARILI OLDU DEMEKTİR’
Kitapta yaklaşık 65 şahısla emek tecrübeleri üzerine görüşmeler yaptınız. Farklı yaşlardan, kesimlerden, farklı konumlardan insanlar… İsmini koydunuz ve kaydını tuttunuz. Bu kaydı tutmanın birleştirici istikametini de düşünürsek kitabı, çalışmanın ruhsallığının sınıf çabasına eklenmesi gerektiğini söz ederek bitiriyorsunuz. Burada sınıf gayretinde eksik olan ne sizce?
En başta çalışma acısı kavramı yok. Kimse bilmiyor. Çalışma hayatındaki çalışanlar de sendikacılar da… Yalnızca biraz mobbingten kaynaklı isimli tıpçıların ve tabiplerin bahse ilgisi var. Emekçi sıhhati ve sınıf gündemden düştüğü için kavram buralara girememiş vaziyette. Aslında eksik olan bu. Fransa’da bu bahisle ilgili grevler yapılıyor. Fransa’da ‘Çalışma acısına karşı iş durduruyoruz’ diyorlar mesela. Doğal Fransa’daki emekçi ile Türkiyeli emekçiyi kıyaslamıyorum, orada farklı bir yapı kelam konusu lakin bu kavram gündeme girdikçe yolunu bulacaktır. Çalışanlar bunu deneyimleyecek. Benimkisi naçizane bir katkı. Ömür adanacak bir alan kelam konusu. Katkım kum tanesi kadar. Çalışmalar çoğalıp, sınıf bu kavramlarla tanıştıkça, grevlerin ve toplu iş kontratlarının içine bunu sokabildiğimiz surece kavram da konuşulup tartışılmaya başlanacak. Bir iş yerinde bile tartışılsa kitap başarılı oldu demektir.
Son olarak, kitapla ilgili öbür bir projeniz olacak mı?
Kitabın geliriyle Bağımsız Maden-İş sendikasının Soma Şubesi’ne Ali Faik İnter ve Tahir Çetin kitaplığı açacağız. Orayı bir dev bir kütüphaneye dönüştürmeye çalıştıracağız. Tahir benim yakın olduğum bir ağabeyimdi. Ölmeden evvelki konuşmamızda benden kitap istemişti, gönderememiştim. Onun hayalini gerçekleştirmeye çalışacağız.