Zülfü abi, Türkiye’de Abdülhamit tartışmalarının doruğa çıktığı periyotta herkesi şaşırtıp Abdülhamid’i anlattığınız İnkılap Kitabevi’nden çıkan “Kaplanın Sırtında” isimli romanınızla gündeme geldiniz. Romanla başlamak yerine çok tartışılan o sözlerinizi sormak istiyorum. “Abdülhamid’in zevkleri, eğitimi ve gönlü Batılı; Tayyip Beyefendi ise Arap kültürüne yakın” dediniz. Ne demek istediniz?
Batılılaşma sorunu bu topraklarda en az 200 yıldır devam eden bir tartışma, süreç… Bu ülke uzun bir müddettir çırpına çırpına Batılılaşmaya çalışıyor. Doğulu muyuz? Batılı mı? Hem Doğuluyuz hem Batılı. Ah bunu bir anlayabilsek… Aristoteles’i okurken İbn Rüşd’ü de ihmal etmesek her şey kolaylaşacak. Lakin şu anda ülkeyi yönetenler şuurlu bir halde Doğu’ya kaymayı hatta Araplaşmayı savunuyorlar. İdolleri Abdülhamid ise hakikat dürüst Arapça bile bilmiyordu. Onu tahttan düşüren hal fetvasında Hamid, İslam’a ziyan vermekle, Kuran’ı yasaklamakla suçlanıyor. Abdülhamid’in zevkleri, eğitimi, gönlü Avrupalı. Enteresan bir halde Avrupalılaşmaya çalışan kendi şahsî hayatında Avrupalı olan bir insan. Halife olarak hilafeti bir silah olarak kullanmaya çalışıyor. Yani siyaseti İslami ancak şahsiyeti Avrupai. Tayyip Bey’in o denli değil. Tayyip Beyefendi Arap kültürü içinde yaşanılmasını istiyor. Abdülhamid’in o denli bir sıkıntısı yok.
OSMANLI AİLESİ AVRUPALI
Abdülhamid’in Batılı imajı en çok ulemayı rahatsız etmiyor mu?
3. Selim’den beri tüm Osmanlı padişahları Batı medeniyetiyle yakınlaşma gayreti içinde. Bu süreç iki gücün tesiriyle akim kalıyor. Bunlardan birisi içerdeki ‘’ulema’’ ekibi, ikincisi de şahsen ‘’Batı’’.
En kıymetli yanlış ne biliyor musun? Bizde Osmanlı’yı bir bütün olarak, tek bir tipe indirgeme yanlışı var. Halbuki o altı yüz yıllık medeniyetin de kendi içinde devranları var. Kılık kıyafet arbedesi var, eski-yeni hengamesi var. 600 yıl içinde çeşitli ıslahatları var. Demek istediğim bu donmuş bir vakit dilimi değil.
Şunu neden kimse düşünmüyor merak ediyorum? Osmanlı yıkıldıktan sonra hanedandan olanlar niçin Arap ülkelerine gitmediler de Avrupa’ya gittiler? Osmanlı ailesi Avrupalı bir aile. Zira aile Avrupa kültürüne daha yakın. Osmanlıyı yanlış anlatıyorlar. Osmanlı aileleri aslında zati Batılı, Batı kültürüyle yetişmiş beşerler. Paris modası izleniyor, oradaki modaevlerinden giyiniliyor, piyano bilmeyen yok nerdeyse. Son Osmanlı padişahlarına bakın, vals bestelemişlerdir.
MUSTAFA KEMAL OSMANLI’NIN DEVAMI
Siz bu cümlelerinizle aşina olunan Osmanlı algısını da yıkıyorsunuz.
Mevcut iktidar bir teoriye dayanarak bugünkü pozisyonuna geldi. Neydi efendim o teori? “Osmanlı şeriat devletiydi, büyük cetlerimiz vardı, bunlar geldiler, dinimizi, lisanımızı değiştirdiler. Biz tekrar o geçmişe döneceğiz, 100 yıllık parantezi bitireceğiz.” İstiyorum ki, bu kitabı okuyan beşerler AKP’nin anlattığı üzere bir Osmanlı’nın olmadığını görsün. Entelektüel bir tez ortaya koyuyoruz. Bu kitapla birlikte bu tez tartışılsın isterim. Son 150 yılda hanedan Batılılaşmıştı. Hanedana mensup bireyler, padişahlar Batıyı seviyordu, batı yapıtları besteliyordu, Fransızca konuşuyordu. AKP ise yolunu Araplara çevirmiş durumda. Çok çarpıcı bir şey söyleyeceğim; Cumhuriyet çağdaşlaşması Osmanlı’nın dilek ettiği çağdaşlaşmanın devamıydı. Cumhuriyet için 100 yıllık parantez diyenler bilsinler ki; tarihimizle günümüz ortasına birinci parantezi 20 yıl evvel açtılar. Bunlar padişahın değil ulemanın devamıdır. Sanıyorlar ki, bir gün Rumeli’den sarışın bir subay atına atladı geldi; lisanını, dinini, her şeyi değiştirdi. O denli şey olur mu? Osmanlı’nın en değerli paşalarından, generallerinden birisi Mustafa Kemal. Ve imparatorluğu korumak için kanını dökmüş, canını vermiş, bütün cephelerde savaşmış. Ondan sonra da elde bir şey kalmadığı vakit yeni onun yerine bir ulus devlet oluşturmuş. Mustafa Kemal ve arkadaşları artık o eski hayallerin, imparatorluk bölümünün de bittiğini gördü, ulus devletler çağının geldiğinin farkında oldukları için Batı’nın yıktığı Osmanlı’nın yerine yeni ve düzgün bir devlet kurdular.
“BANA BİR TÜFEK VERİN”
Artık kitaba dönebiliriz sanırım. Türkiye’de yıllarca müziğiyle, siyaseti, kitapları, yazıları, duruşuyla sayısız insanın hayat görüşünde izi olan Zülfü Livaneli neden Abdülhamit’in romanını yazdı?
Bir insan düşünün, “Allah’ın yeryüzündeki gölgesi” denilerek önünde yerlere kapanıyorlar. Mutlak kudret sahibi. Üç kıtaya yayılmış bir imparatorluğun tek hükümranı, padişahı ve halifesi. Bu kişi bir gece çoluk çocuğu ile birlikte trene bindirilip Selanik’e gönderiliyor. Oradaki boş bir köşkte adeta parkelerin üzerine atılıp yeri geldiğinde aç kalıp her an idam kararı bekleyerek, dünyayla irtibatı kesilmiş durumda yaşıyor. Bu romancı açısından çok değişik bir durum. Roman bir empati kurabilme, yazdığınız karakterleri anlayabilme sanatıdır. Onları tanıyacak hatta özdeşleşeceksiniz ki anlattığınız vakit yerine otursun. Abdülhamid çok farklı bir kişilik. Hasta bir adam, korkan bir adam. Ancak tıpkı adam Selanik düşerken diyor ki: “Bana bir tüfek verin, ben de çarpışacağım, terk etmem!” Bu çelişkilerden oluşan bir Abdülhamid portresi çizmeye çalıştım.
İlk kere tarihe mâl olmuş bir şahsiyetin hayatını roman olarak ele aldınız… Serenad, Balıkçı ve Oğlu, Huzursuzluk üzere yüzbinlerce satılan romanlarınızın ortasında Kaplanın Sırtında romanınızı nasıl görüyorsunuz?
James Webb Uzay Teleskobu, 13,5 milyar yıl öncesini görmemizi sağlıyor. Dünyada öbür türlü tartışmalar oluyor, biz ise buralardan kopmuşuz. Bu romanı Abdülhamid’le ve geçmişle olan tartışmanın bitmesine bir kesim katkım olur umuduyla yazdım.
“ABDÜLHAMİD’İN PSİKOLOJİSİ İLGİMİ ÇEKTİ”
Siz beş yılda bu romanı yazdınız. Bir mahalle Abdülhamid’i hala mutlak iktidar sahibi görürken başka mahalle de devrik bir padişah olarak görüyor. Bu siyah beyaz fotoğrafın dışında nasıl bir Abdülhamid portresi gördünüz?
Benim gördüğüm en az iki Abdülhamid var. Birisi hala siyasi tartışma konusu olan padişah, öteki de hayatta başarıyı da yenilgiyi de tatmış ve ailesinin de belirttiği üzere evhamlı, mevt korkusu içinde yaşayan, her gölgeden, her sesten, herkesten kuşkulanan bir insan. Ben bu romanda ikisini birden anlatmak istedim. Altı yüzyıllık Osmanlı, birçok hükümdarını, şehzadesini cellada teslim etmiş. Abdülhamit, suyunu mühürlenmiş şişelerden içerdi. Vesveseleri ile bilinirdi. Gölgesinden korkuyor, düşünün balıkların karnına bomba yerleştirecekler diye bir ihtimal aklına geliyor. Rüzgârlara zehir bulaştıracaklar diye pencereleri kapatıyor. Bu saydıklarımın yanı sıra Abdülhamid’i de Doğulu olma hedefine uygun bir sembol yapmak istiyorlar. Abdülhamid onların dizilerde anlattığı üzere biri değil. Abdülhamid telgraf sistemini kuruyor, eğitim ıslahatı yapıyor, Almanlarla işbirliği yapıp demiryolları yapıyor. Ayrıyeten alaturka sevmeyen biri, sarayında opera izliyor. Bugün alkol içilmesin diye uğraşılırken Abdülhamid içki fabrikalarının açılmasına müsaade ediyor. Çocuklarına Paris’ten piyano getirtiyor, Fransızca konuşuyor. Bir romancı olarak tüm taraflarını görmem gerekiyor.
İlk baskısı 300 bin yapılan bir romanın muharriri olarak sol yahut muhafazakâr mahallelerden nasıl reaksiyonlar bekliyorsunuz? Ya da nasıl yansılar gelmeye başladı?
Sanırım birtakım çevreler Abdülhamid’i makus bir karikatüre indirmemi bekle bekleniyordu. Kimisi de diyor ki; Solun, Cumhuriyetçilerin müellifi Zülfü Livaneli Abdülhamit’i haklı mı çıkarıyor? Niçin haklı ya da haksız çıkarayım. Bize geçmiş periyotları evraklarıyla tarih kitapları anlatır. O periyotların ruhunu hissetmeniz için edebi yapıtları okumanız gerekir. Ben yazdığım romanla o devri hissettirmek istiyorum. Elbette ki kimseyle dövüşmüyorum, o denli bir niyetim yok, 120 yılki evvelki şahsiyetlerle bir davam yok. Beni daha çok kişi kıssası ilgilendiriyor. Politik, ideolojik tartışmalardan çok romancı olarak bir kişinin psikolojisi ilgimi çekti. Onun için bu periyodu yazmaya başladım.
5 YILLIK ARAŞTIRMANIN ESERİ: KAPLANIN SIRTINDA
Edebiyat ve sanat dünyasının usta ismi Zülfü Livaneli’nin, beş yıllık emeğin akabinde okurlarının beğenisine sunduğu “Kaplanın Sırtında”, üzerinde çok fazla konuşulmasına karşın tam olarak tanınmayan II. Abdülhamid’i, ‘insan’ olarak anlatıyor. “Kaplanın Sırtında”, Selanik’te çıkan olaylar sonucunda tahta çıkan Sultan Abdülhamid’in, İstanbul’dan gönderilen subayların birer birer suikasta uğramasıyla bir endişe kentine dönen Selanik’e sürgününün akabinde yaşananları ele alıyor.
“Kaplanın Sırtında”, geceler uzunluğu kötülük planları yaptığına inanılan ve uyguladığı sansürler yüzünden devrinde hiçbir haberin gerçek formda yayımlanamadığı “Yıldız Canavarı” tanınmış sultanı düzgün ve makus taraflarıyla, hastalıklarıyla, dehşetleriyle ve baskılarıyla işliyor. Pek çok kişi kendi Abdülhamid’ini yaratırken, Livaneli’nin kaleme aldığı “Kaplanın Sırtında”, üstü ideolojik kamplaşmalarla örtülmüş olan gerçekleri ve İslamcı siyaset güden padişahın, özel hayatındaki Avrupalılık ile yaşadığı kişilik yarılmasını insanî bir pencereden anlatıyor.
Apar topar saraydan çıkarılan Sultan Abdülhamid’e dair en özel anıları, istibdat rejimi nedeniyle kendisine düşman olan İttihatçı Hekim Hüseyin Atıf Bey’in günlüklerinden yararlanarak kaleme alan Zülfü Livaneli, “Kaplanın Sırtında” romanında tarihî gerçeklik içinde yarattığı kurgu karakterleri okurlarıyla buluşturuyor.
Okurları tarafından merakla beklenen “Kaplanın Sırtında”, İnkılâp Kitabevi imzasıyla raflardaki yerini alırken, kitabın art kapağında İlber Ortaylı, Taner Timur ve Ali Yaycıoğlu üzere değerli tarihçilerin görüşlerine yer veriliyor. Kapak illüstrasyonları da tarih profesörü Ali Yaycıoğlu’nun imzasını taşıyor.
ÜNLÜ TARİHÇİLER NE DEDİ
İlber Ortaylı:
“Kaplanın Sırtında, Livaneli’nin edebiyat hayatında farklı bir çıkış. Sultan II. Abdülhamid devranına bir de aynanın öbür tarafından bakıyor. Bu tahminen çok fazla abartılan Abdülhamid devranı aykırısı kanıya karşı bir tepki. Temelde Sultan Abdülhamid’in hekiminin günlüklerinden yararlanılmış. Tahttan hal’ edilmiş sürgündeki Sultan’ın perspektifinden sürükleyici bir anlatımla Abdülhamid bilançosu yapılıyor. Doğal tarihi gerçeklerin müsaadesi ölçüsünde kurgunun getirdiği üslup da dikkat cazibeli.”
Taner Timur:
“Zülfü Livaneli, bu sefer karşımıza Abdülhamid rejimini alışılmış klişelerden kurtaran ve her istikametiyle, özgürce gözlerimizin önüne seren Kaplanın Sırtında isimli sürükleyici romanıyla çıkıyor.”
Ali Yaycıoğlu:
“Zülfü Livaneli geçmişin ve geleceğin, ihtilalin ve çöküşün, büyük hayallerin ve hayal kırıklıklarının bir arada yaşandığı yüklü ve sıkıntı bir devri anlatıyor; okuyucularını Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarının zihin dünyasında samimi ve önyargısız bir seyahate davet ediyor.”
Mehmet Bozkurt