Milat Gazetesi müellifi Prof. Dr. Bilal Sambur, bugünkü yazısında 1940’lı yıllarda Türk Edebiyatı’na damga vuran lakin sonradan unutulan Suad Derviş’i anlattı.
Sambur, Sabahattin Ali, Nâzım Hikmet, Ahmet Hamdi Tanpınar, Attila İlhan, Orhan Kemal aklımıza gelen birinci isimlerdir. Sayılan çok değerli ismi ve daha nicelerini bir ortaya toplayıp yazılarını yayımlayan Yeni Edebiyat Dergisi’nin kurucusu Suad Derviş’i ülkemizin Virginia Woolf’u olarak tanımladı.
Bilal Sambur’un yazısı şöyle:
“Fosforlu Cevriye yapıtını bilmeyenimiz yoktur. Fosforlu Cevriye yapıtını bilmemize karşın, onun muharriri olan Suad Derviş’i ise neredeyse hiç bilmiyoruz. Onlarca eser yazan, gazetecilikle ve yazarlıkla dolu bir hayat yaşayan Suad Derviş (1903-23 Temmuz 1972) , sıra dışı ve efsane bir bayan müelliftir. Yusuf Ziya Ortaç, Suad Derviş’i “Türk edebiyatının göklerine doğan yeni bir yıldız” olarak nitelemektedir. Suad Derviş’in ismi, toplumcu gerçekçilik kavramıyla ismi özdeşleşmiştir. Oyuncaklarla değil beşerlerle ilgilendiğini söyleyen Derviş, fantaziler yerine insan hayatının yalın gerçekliğine odaklandığını çarpıcı bir halde söylemektedir: “Ben hayal gördüm. Hayatı tanımıyordum. Hayattan anlatacak şeyler bilmiyordum. Düşlerimi anlattım lakin artık ne on altı yaşında ne yirmi yaşındayım. Yani bebeklerimi başımın ve kalbimin tavan ortasına gereksiz eşyalar içine terk ettim. Artık düş görmüyorum. Uyandım. Etrafımı görüyorum, etrafımda olan şeyleri hissediyorum. Beni bebekler değil beşerler alâkadar ediyor. Beni hayal değil hakikat alâkadar ediyor, zira hayat ve hakikat en hoş duştan ve en parlak hayalden çok daha güçlü ve çok daha cazip.” Toplumsal ve sınıfsal problemler, toplumsal eşitsizlikler ve adaletsizlikler, Suad Derviş’in yapıtlarında yalın ve sarsıcı gerçekler olarak anlatılmaktadır.
Duyarlı ve yaratıcı bir kişiliğe sahip olan Suad Derviş, Kara Kitap Hiç Biri, Ne Ses Ne bir Nefes, Bir Buhran Gecesi, Fatma’nın Günahı, Gönül Üzere, Onu Bekliyorum, Bu Roman Olan Şeylerin Romanı, Bir İstanbul Gecesi, Hiç, Biz Üç Kardeşiz, Fosforlu Cevriye, Çılgın Üzere, Zeynep İçin, Büyük Ateş, Yaprak Kıpırdamasın, Onları Ben Öldürdüm, Baba Oğul ve Emine isimli değerli romanlar yazdı. Suad Derviş’in Ankara Mahpusu isimli romanı birçok lisana çevrilmiştir ve bu eser IvoAndric’in Drina Köprüsü’nden daha âlâ bir eser olarak nitelenmektedir. Ellinci mevt yıldönümünde Suad Derviş’i yazdığı romanlarla, oyunlarla ve aktivist hayatıyla bilmek ve tanımak değerlidir. Suad Derviş, Fosforlu Cevriyem’le bilinmesine karşın, onlarca eser sahibi yaratıcı bir kalemin sahibidir. Derviş’i, ülkemizin Virginia Woolf’u olarak tanımlayabiliriz.
Suad Derviş, özgür, onurlu ve yaratıcı bir bayan olarak yaşamıştır. Bayanlara hayat hakkı vermeyen, onların fikir haklarını tanımayan ataerkilliğe karşı şiddetle karşı çıkmıştır. Derviş, erkekleşmeyi dayatan ve kadınlığı inkâr eden ataerkilliğe karşı daima olarak bayan kimliğini odunsuz bir biçimde savunmaktadır. O, bayanın saçı kısa aklı kısa olarak görülmesini, bayanın insanlığın büyük sıkıntılarıyla ilgilenmesinin engellenmesini reddetmekte ve insanlığın büyük meselelerinin bayanın ilgi alanı olduğunu söylemektedir. “Reşat Fuat Baraner’in karısı” olarak takdim edilmesine karşı çıkan o, “Ben müellif Suat Derviş’im. Kimsenin karısı olarak yâd edilemem” diyerek halini ortaya koymuştur. Suad Derviş, bayanların hayatın her alanında var olma ve katılma hakkını savunmuştur. “Ağlasa da gizliyor gözlerinin yaşını; / Bir defa eğemedim bu bayanın başını” mısralarını Nazım Hikmet’e yazdıran Suad Derviş, hiçbir otoriteye baş eğmemiş ve kendi emeğiyle ve yaratıcılığıyla hayatını yaşamıştır.
Kadın bir muharrir olarak kendi olmayı başarmış özgün ve özgür bir kişiliğe sahip olan Suad Derviş, gazeteci ve edebiyatçı olarak toplumu ve insanı tanımak ve anlamak için büyük gayret içinde olmuştur: “Mesleğimin benim üzerimde çok etkisi oldu. Ben yalnız edebiyatçı değil, tıpkı vakitte da gazeteciyim. Gazeteci, günün her saatinde memleketinin insanları ve sorunlarıyla temas hâlindedir. Ben gazeteciliğe başladıktan sonra memleketimi ve insanlarımı tanımaya başladım. İstanbul’un en yoksul semtlerini bildiğim üzere, en ücra köşelerinden en lüks muhitlerine kadar girip çıktım.”Suad Derviş için müelliflik ve gazetecilik hayata tanıklık etmektir.
Suad Derviş, içinde bulunduğumuz yozlaştırıcı ve ahlak dışı durumu çarpıcı bir formda söz etmektedir: “İnsan zekâsı yirminci asırda en alçak derecededir. İnsan kendi kendine kıyan, kendi başını kendi yiyen insan… Paraya tapan, paraya canını veren, Azrail’i utandıracak merhametsizlikler yapan insan budalalığı, menfaatlerini çiğneyen şuursuzluğu içinde ne fevkalade bir mâhluk!”“Yirminci medeniyet asrı her şeyi, vefatı olduğu üzere, hayatı da para ile mübadele ediyor. Şayet paran yoksa Pastör’ler dünyaya gelmiş gitmiş, sana ne? Roketli tayyareler icat edilmiş, sana ne?”Duygularını, yaşadıklarını ve fikirlerini yaratıcı bir kalemle yazıya döken Suad Derviş şöyle demektedir: “Ben düşündüğüm, his ve zannettiğim şeyleri olduğu üzere söylemek yüreğini ve hakkını kendinde bulan bir beşerim. Bunun için herhalde beni ayıplamazsınız.”Bu özgür, onurlu ve yaratıcı bayanı ellinci mevt yıldönümünde hürmetle anıyorum.”
SUAD DERVİŞ KİMDİR
Yazar, gazeteci ve bayan hakları savunucusu (D. 1903, İstanbul – Ö. 23 Temmuz 1972, İstanbul). Gerçek ismi Hatice Saadet Baraner olan Suad Derviş; tıp profesörü İsmail Derviş Bey’in kızıdır. Bir müddet muharrir Reşat Fuat Baraner’le evli kalmıştı. Varlıklı bir ailenin kızı olan ve özel eğitim gören Suad Derviş, bir mühlet Almanya’da Berlin Konservatuarı ile Edebiyat Fakültesi’nde okudu.
1932 yılında İstanbul’a döndükten sonra gazetecilik yapmaya başlayarak “Son Posta”, “Vatan”, “Cumhuriyet”, “Gece Postası” gazeteleri ile kendi çıkardığı on beş günlük “Yeni Edebiyat” (1940-41) isimli sanat-edebiyat ve fikir mecmuasında eserlerini yayımladı. Edebiyata “İstanbul” mecmuasında çıkan “Hezeyan” başlıklı bir mensur şiiriyle başlamıştı. Alman gazetelerinde de fıkra, makale ve hikayeler yazıp yayımladı. Bizde gazetelerde bayan sayfası düzenleyen (İkdam, 1926) birinci bayan muharrirdir. Avrupa’ya muhabir olarak giden birinci bayan gazetecimizdir. Montrö Konferansı’nda ile Lozan Konferansı’nda gazeteci olarak bulundu.
“Yeni Edebiyat” mecmuasında roman tenkitleri yazan Suad Derviş; aslında röportajları ve romanlarıyla tanındı. “Resimli Ay” mecmuasında Nâzım Hikmet ve Sabahattin Ali’yle birlikte çalışan müellif, 1937 yılında Sovyetler Birliği’ne giderek, sosyalist yeni düzenle ilgili röportajlar yazdı. Eşi Reşat Fuat Baraner’le birlikte çıkardığı “Yeni Edebiyat” mecmuası, toplumcu-gerçekçi sanat-edebiyat anlayışının yer bulduğu birinci yayın organıydı. 1944 tutuklamaları sırasında eşi R. Fuat Baraner’i sakladığı ve yasadışı kapalı Türkiye Komünist Partisi’ne üye olduğu gerekçesiyle yargılanarak bir yıl mahpus cezasına mahkûm edildi. Eşi Baraner’in siyasi faaliyetlerinden ötürü tutuklanmasına kadar on yıl (1953-63) Fransa’da yaşadı. Fransa’dayken öbür lisanlarda çıkardığı romanlarını Türkiye’ye döndükten sonra Türkçe olarak yayımladı. Devrimci Bayanlar Birliği’nin kuruluşunda misyon aldı. Daima nezaret altında tutuldu.
Suad Derviş, romanlarında sıklıkla mevt ve hayat, insanın ne için yaşadığı üzere bahisleri işledi. Katı ideolojik bir yaklaşımı olmadı. Roman kahramanlarının birden fazla, toplumsal bir sınıfın temsilcileri olmakla birlikte, yaşadıkları çelişkilerin sorunsallaştırdığı bireylerdir. Müellif Fatmagül Berktay, Suad Derviş’in; “kişiliği ve müellifliğiyle, edebiyat tarihimiz ve sosyalist geleneğimiz kadar, bayanların tarihi açısından da önemli” olduğunu söyledi. Suad Derviş, yayımlanan birinci yapıtı olan ve on beş yaşındayken yazdığı Kara Kitap’tan başlayarak, romanlarında kentsoylu nizamını derinlemesine ele alarak eleştirdi. Bayanın aşağılanması onun birinci romanlarında aile içi bir sorun olarak ortaya konulurken Fosforlu Cevriye isimli yapıtında alaycılığı, bir köşeye atılmışlığı ve hafifliği onurla, pak yüreklilikle, bağlılık ve özgürlük tutkusuyla birleştirdi. Kimi yapıtlarında, tolumda sınıfını bulamamışlığın (lümpen) toplumsal ve ruhsal nedenlerini ortaya koyarken, onların ortasındaki dayanışmayı zenginlerin ahlaka muhalif davranışlarıyla karşılaştırdı. “Ankara Mahpusu” isimli romanı birinci olarak 1957 yılında Paris’te Fransızca olarak yayımlandı.
ESERLERİ:
Kara Kitap (1920), Ne Bir Ses Ne Bir Nefes (1923), Hiçbiri (1923), Ahmet Ferdi (1923), Behire’nin Talipleri (1923), Fatma’nın Günahı (1924), Ben mi? (1924), Buhran Gecesi (1924), Gönül Üzere (1928), Emine (1934), Hiç (1939), Çılgın Üzere (1945), Fosforlu Cevriye (1968), Ankara Mahpusu (1968), Aksaray’dan Bir Perihan (tefrika, 1962, 1997).