50 yıldır çoğunlukla Afrika’da görülen maymun çiçeği virüsü, Mayıs ayında dünya genelinde yayılmaya başladı.
Virüsle uğraşın yollarını araştıran bilim insanları geçmişte kullanılmış iki çiçek aşısından faydalanma yoluna gittiler: ACAM2000 ve JYNNEOS.
ABD’de maymun çiçeğine muhafaza sağlamak için sadece bu iki aşının kullanımına müsaade veriliyor. Avrupa Birliği de JYNNEOS’un kullanımına onay vermiş durumda.
AŞILARIN GEÇMİŞİ BÜYÜK BİR GİZEMİN PARÇASI
Her iki aşının da son derece inançlı ve faal olduğu düşünülüyor. Lakin bu aşıların geçmişi büyük bir gizemin de bir kesimi.
100 yıldan uzun mühlet boyunca bilim etrafı çiçek aşısının sığır çiçeği hastalığından türetildiğine inanıyordu.
Ama 1939’da, çiçek aşısının geliştirilmesinden yaklaşık 150 yıl sonra yapılan moleküler testler durumun bu türlü olmadığını ortaya koydu.
Daha yakın bir geçmişte yapılan genetik sekanslamalar da bu bulguları onayladı.
BUGÜNE KADAR KİMSENİN TEŞHİS EDEMEDİĞİ BİR VİRÜS
Buna nazaran, çiçek hastalığının sonunu getiren ve bugün de maymun çiçeği hastalığına karşı kullanılan aşılar, bugüne dek kimsenin teşhis edemediği, bilinmeyen bir virüse dayanıyor.
83 yıldır yapılan araştırmalara rağmen kimse bu virüsün çiçek aşısına nasıl, neden ya da ne vakit dahil olduğunu ya da hala yabanî tabiatta bu virüsün var olup olmadığını bilmiyor.
MİLYONLARCA İNSAN HAYATINI BU VİRÜSE BORÇLU
Bilinen tek bir şey var: Çiçek hastalığının insanların hayatına meydan okuduğu yıllarda yaşayan milyonlarca insan hayatlarını bu virüse borçlular.
Ayrıca bu virüs olmasaydı maymun çiçeği virüsü de artık çok daha büyük bir süratle yayılıyor olacaktı.
Almanya’daki Robert Koch Enstitüsü’nden virolog Jose Esparza, “1939’a dek çok uzun bir mühlet çiçek aşısının sığır çiçeği virüsüyle birebir olduğu düşünülüyordu. Fakat daha sonra bunların farklı virüsler içerdiği tespit edildi. O vakitten beri sığır çiçeği virüsünü bir çeşit vaccinia yani çiçek aşısını da kökeni bilinmeyen öteki bir cins olarak kabul ediyoruz,” diyor.
PEKİ BU NASIL MÜMKÜN OLUYOR?
Bu virüs nereden çıkmış olabilir? Doğal ortamının neresi olduğunu bir gün tespit edebilmemiz mümkün olur mu?
Çiçek aşısının birinci yapılmasından bu yana yüz yıllar geçmiş olsa da dünya genelinde müzeler ya da koleksiyonlarda eski virüslerin izlerini görmek mümkün.
Esperza’nın başkanlık ettiği memleketler arası bir grup 2017 yılında yaptıkları bir hafriyatta, 1902 yılında Philadelphia’da üretilmiş bir aşıya ulaştı.
Yapılan testlerde hiçbir sığır çiçeği virüsü izine rastlanmadı. Bunun yerine 1976’da Moğolistan’da tespit edilen at çiçeği virüsüyle bir akrabalık olduğu sonucuna varıldı.
O günden bu yana tıpkı takım çok sayıda öbür tarihi aşı örneğine de ulaştı ve sekanslamalarını gerçekleştirdi. Esperza, “31 örneklemin hiçbirinde sığır çiçeğine rastlamadık” diyor.
Yani 19’uncu ve 20’inci yüzyılda aşılar çoğunlukla at çiçeğinden türetiliyordu. Sığır çiçeği ya hiç kullanılmıyor ya da kısa mühlet zarfında çabucak at çiçeğiyle telafi ediliyordu.
Ancak bilim insanları daha çok çiçek aşısı sekanslaması yaptığında, bunların da bir dönüşümden geçtiklerini tespit etti.
Bu aşılar, yalnızca tartıyla at çiçeğinden oluşmuyor, aslında temelini bugün de aşılarda bulunan gizemli bir virüs oluşturuyordu.
BELKİ YALNIZCA BİR KAZAYDI
Esparza, “1930’a kadar ana sekans at çiçeği iken daha sonra vaccinia, yani çiçek aşısına dönüştü, lakin bunun kökeni bilemiyoruz” diye konuşuyor.
Esparza’ya nazaran, bir cins çiçek aşısından öteki bir tipe gerçekleşen ani sıçrama aşının nasıl yapıldığıyla alakalı:
“Aşı tarihinin birinci 100 yılında, bir insanın kolundan oburunun koluna yapılan aşılamalar kelam konusuydu. 1860’da ise İtalya ve Fransa’daki bilim insanları hayvan aşılaması sistemini geliştirdiler. Böylelikle virüsün beşerden beşere geçmesi yerine, sığırlara konulması ve orada tutulması formülü geliştirildi.”
Bu kitle üretim sistemi ile zincire bir müddet sonra koyun, at ve eşek üzere öteki hayvanlar da dahil edildi.
Bir noktada da bilinmeyen bir hayvanda tutulan bir virüs çiçek aşısı olarak kullanılmaya başlandı. Bunu birinci kimin yaptığı ya da neden, nasıl ve niye bu türlü bir şeyin kelam konusu olduğuna dair rastgele bir kayıt bulunmuyor.
Belki de yalnızca bir kazaydı: Tahminen de birisi bir çiftlik hayvanından at ya da sığır çiçeği olduğunu düşündüğü bir virüsü kullandı, virüs işe yaradı ve bunun farklı bir cins virüs olduğunun kimse farkına varmadı.
1930’larda bu gizemli virüs en yaygın kullanılan aşı haline geldi. 20’inci yüzyılın ortalarına gelindiğinde de dünya genelinde bu virüsün yüzlerce farklı çeşidine rastlanır oldu.
Bugün bu gizemli virüs tahminen de hiç olmadığı kadar işe yarıyor.
MAYMUN ÇİÇEĞİ YAYILIYOR
Maymun çiçeği virüsü birinci kere 1970 yılında tespit edildi ve yakın periyoda dek virüse yalnızca Afrika kıtasında rastlanıyordu.
Ancak Mayıs 2022’de dünya genelinde görülmemiş bir süratte yayılmaya başladı. Bu suratı kesmek için birçok ülke milyonlarca doz aşı sipariş etti.
JYNNEOS ve ACAM2000 aşılarının ikisi de 1930’lu yıllarda aktif olan çiçek aşısındaki birebir gizemli virüsten geliştirildi.
Temmuz 2022’de ABD hükümeti her iki aşıdan yedi milyon doz sipariş etti.
İşin komik tarafı, bugün maymun çiçeği salgınıyla karşılaşıyor olmamızın tahminen de tek nedeni çiçek aşısı uygulamasını terk etmiş olmamız.
Zira başka virüslerin de bu fırsattan yararlandığı sanılıyor. Sığır çiçeğine büyükbaş hayvanlarda pek rastlanmasa da örneğin dünya genelinde kemirgenlerde salgın halinde görülüyor.
Ayrıca 1970’li yıllarda çiçek aşısının durdurulmasından bu yana çocuklarda hastalığın görülüşünde de bir tırmanış kelam konusu.
Bugün beşerler sığır çiçeğine fareler ya da kediler aracılığıyla yakalanabiliyor. Enfeksiyonlar ekseriyetle hafif oluyor, yüzde ve ellerde lezyonlar görülüyor. Lakin bu virüsün beşerden beşere bulaştığına dair bir bilgi bulunmuyor.
Ancak bu virüs nedeniyle de vefatlar kelam konusu oldu. Maymun çiçeği hastalığında olduğu üzere, hadiselerin artışının çiçek aşısı uygulamasına son verilmesiyle ilgili olduğu düşünülüyor. Hatta birtakım bilim insanları sığır çiçeğinin gelmekte olan bir sıhhat tehdidi olduğunu söylüyor.
VİRÜSÜN KÖKENİNİ ÖĞRENMEMİZ MÜMKÜN MÜ?
Yani vaccinia’ya hâlâ çok talep var. Pekala lakin insanlık tarihinin bu en favori aşısının kökeninin ne olduğunu bir gün öğrenmemiz mümkün mü?
Esparza buna kuşkuyla yaklaşıyor:
“Şu anda elimizde cevaptan çok soru var.”