Kitapçı raflarında görenler ya da edinip okuyanlar bilirler, James Joyce’un “en az kendisi kadar ünlü romanı Ulysses” hayli hacimli bir yapıttır. Nevzat Erkmen’in kırk yıllık uğraşısı sonucunda İngilizceden Türkçeye kazandırıldığı haliyle toplam 841 sayfa. Birinci baskısı Yapı Kredi Yayınları / Kâzım Taşkent Klasik Yapıtlar Dizisi’nden 1996 tarihinde yapılmış. Benim elimdeki altıncı baskı ve 2001 tarihli…
Ulysses’in 100. Yılı Dublin’de beş ay süren şenliklerle 2004 tarihinde kutlanmış. Artık 118 yaşında; birkaç yüzyıl daha insanlığı meşgul edeceği kesin görünüyor.
Ulysses, “İngiliz maddeleri müsaade vermediği için birinci sefer Paris’te” basılmış.
Joyce, yapıtlarının yayımlanması konusunda oldum mümkün düşünceliymiş. Örneğin James Joyce: Sanatkarın Mektupları’nda yer alan ve “yayıncısına” yazdığı 17 Ağustos 1911 tarihli mektubunda şöyle der: “Yaklaşık 6 yıl evvel, Bay Grant Richards, Londra’da yayıncı, benimle, benim yazdığım Dublinliler isimli hikaye kitabını yayımlamak için kontrat imzaladı. On ay sonra bir hikayeyi ve ötekilerden kimi modülleri çıkarmamı isteyen bir mektup yazdı. Söylediğine nazaran matbaacı basmayı reddetmiş.”
Günümüzde de böylesi “matbaacı”larla karşılaşmak mümkün. Dahası, “matbaacılık mesleği” yasal tabanda faaliyet gösteriyor. Birçok görsel ve yazılı yapıtın kapısına kilit vurmayı, perdesini kapatmayı beceri biliyor. Yani ve özetçesi, “matbaacıların eli” her yere uzanabiliyor. Neyse ki “Fransız Aydınlanmacılığı” Ulysses için de kendini sahneye koymuş. Anlaşılabilirdir. Keşke günümüz dünyası da bu kıymetlere sıkı sıkıya sarılabilse…
Aslında Ulysses’in Paris’te basılması da o denli kolay olmaz: “Ulysses’in baskısını yapmayı Amerikalı Sylvia Beach üstlendi. Nisan 1912’de Paris’teki kitabevinde, birebir caddedeki kitapçı Adrienna Monnier ile birlikte Ulysses için kampanya başlattılar. Tanınmış yazar/eleştirmen/çevirmen Valery Larboud, Aralık 1912’de bir konferans ile kampanyaya katıldı. Kitap için siparişler gelmeye başladı. Ulysses, Şubat 1922’de Paris’te 1000 adet basıldı. Ekim 1922’de Londra’da 2000 adet basıldı, 500’üne New York posta yetkililerince el konuldu. Ocak 1923’te Londra’da 500 adet yapılan üçüncü baskısının 499’una gümrük yetkililerince el konuldu. Roman, Ocak 1924’te Paris’te tekrar basıldı.”
100. Yılı beş ay süren şenliklerle kutlanan ve 118 yaşına basan bir romanın macerası burada sona ermez. ABD hükümeti 8 Aralık 1933’te “müstehcenlik” mazeretiyle Ulysses’i toplatma kararı alır. Lakin burada devreye Yargıç John M. Woolsey girer. Woolsey, ABD hükümetiyle birebir görüşü paylaşmaz ve Ulysses’i şu sözlerle aklar:
“Joyce Ulysses’i yazarken, birinci olmasa bile, yeni bir yazınsal biçem kullanmak istemiştir. Dublin’de, 1904 yılında yaşayan ortanın altındaki sınıftan bireyleri almış, haziran ayının başlangıcındaki bir gün boyunca, yalnızca neler yapmış olduklarını değil, neler düşünmüş olduklarını da anlatmıştır.
“Bana o denli geliyor ki, Joyce, şaşırtan bir muvaffakiyetle, daima olarak değişen kaleidoskopik şuur ekranında, hem sıradan malzemeyi, hem de pek derinlerdeki (bilinçaltı) malzemeyi yansıtabilmiştir.”
Bir “edebi metin” fakat bu kadar değerlendirilebilir/çözümlenebilir. Yargıç Woolsey kutlanmayı hak ediyor: Ruhu şad, kararı “matbaacılık mesleği”ni ya da “Büyük Biraderliği” beceri sananlara örnek olsun.
“Edebi metnin değerlendirilmesi/çözümlenmesi”, dahası “eleştirel bir süzgeçten geçirilmesi” başlı başına bir sorundur. Enis Batur’un vurguladığı üzere, “sayısız inceleme, araştırma, çözümleme ile çağdaş vakitlerin üzerinde en fazla baş patlatılan fetiş romanı” olan Ulysses kelam konusu ise işimiz çok daha güç demektir. Bu zahmetin bir öteki boyutuna ise Ayşenur Güvenir dikkat çekmiş: “… olay, İngilizce yazılmış bir yapıtı Türkçe’ye çevirmek değil, Ulyssesce’yi Türkçe’ye çevirmektir.”
İkiye katlanmış zahmetin başladığı yerde, benim üzere “sıradan kitap okuru”nun kenara çekilip kelama karışmaması gerekirdi aslında. Yani yazınsal bir yapıtı okumanın hazzıyla yetinmesini bilmeliydi. Malum: Cahilin hamaseti önünde durulmaz! Esasen benim hedefim da Ulysses’in değerlendirmesini/çözümlemesini, hele hele eleştirisini yapmak değil, olamaz. Sırf kısaca tanıtmaya çalışmak; o da tahminen ve bir yere kadar…
*
İKLİM KRİZİ Mİ ORAK ÇEKİÇ DÜŞMANLIĞI MI?
“Orak çekiç kullanan kalmadı. Odatv’de yayımlanan metninizi okumadım. Fakat dünyanın geleceği iklim değişikliğine bağlı. Sanayi devrine ilişkin referanslar muhafazakârlık diye düşünürüm. Olağan ki okumadan, tanımadan gelecek kurgulanmaz.”
OKURUMA MEKTUP…
Birinci cümleye istinaden sormak istiyorum: Orak Çekiç’in kime ne ziyanı dokunmuştur? Onlarca/yüzlerce/binlerce simge ortasında en temizlerinden biri tahminen de o. Yanılıyor muyum? Dahası, kimin dayatması yahut manipülasyonu yahut darbesi sonucu bu türlü bir görünüm, yani orak çekiçsiz bir görünüm ortaya çıkmıştır?
İkincisi, yeni simge nedir? Meşhur “Özgürlük Anıtı” mı? İklimi nasıl simgeleyeceksiniz örneğin? Amerika ve başka emperyal güçler, yarın onu da fonksiyonsuz kılarsa ne olacak?
Üçüncüsü, “sanayi periyodu referansları” Orak Çekiç midir? Dahası, post-sanayi periyodu ilan edildi mi? Örneğin silah sanayi sona ermiş midir? Ya ilaç sanayi ki o da biyolojik/kimyasal savaşın en kıymetli silahı değil midir? Dokuma sanayi mi otomotiv sanayi mi sona ermiştir? Ki bunlar da tüketim savaşlarına hizmet etmezler mi?…
Benim sorumu artık gündeme alabiliriz sanırım: Tüm bunlar “biçim değiştirerek” varlığını sürdürüyor olamaz mı? Paul Virilio, Enformasyon Bombası’nda ne diyordu? Hatırlatayım: “Günümüzden kısa bir mühlet sonra insan klonlarının sanayi tarafından çok ölçülerde imal edilip pazarlandığını düşünebiliyor muyuz?” Bir diğer pencere daha açalım endüstriye dair: “Klonlamayı hâlâ mümkün olan büyük bir nükleer felaket yahut soykırım üzere durumlarda yararlanılacak bir alt-proletarya yaratmak için kullanmayı bile savunabilirler.” Anlaşılan o ki endüstriden de proletaryadan da kurtulmak imkânsız görünüyor? İnsanlığın hezimete hakikat “ilerleme”si hiç durduraksız sürecek –gibi görünüyor.
Bu ortada hatırlatmama müsaade verin ya da beğenilen görün: Güzel/Tatlı Çağ isimli iki ciltlik romanımın birinci cildi, Amerika’daki “derin ekoloji” tartışmalarıyla sona erer. Ortalama elli sayfa civarında… Karakterler ortasındaki tartışmadan minik bir kesit aktarıyorum, izninizle
“Sizin altını çizmeye çalıştıklarınız büsbütün ‘Derin Ekoloji’, daha doğrusu ‘Sığ Ekoloji’ akımının üçüncü sınıf insanlara, toplumlara yutturmacalarıdır. Bizim üzere azgelişmiş ülkelere kakaladıkları bir saçmalık yani. ABD’nin ve Batı emperyalizminin pazarlaması. Ne demek istiyorlar? ‘Biz (Batı’nın çevrecileri) sizin için neyin âlâ olduğunu biliriz. Kendi tecrübelerimizden yola çıkarak size neden bizim önerdiğimiz biçimde yaşamanız gerektiğini anlatabiliriz. Karın tokluğuna yaşıyor olsanız bile, doğayı bir doğal kaynak olarak kullanmaktan vazgeçin. Doğayı kendisi için koruyup ona saygılı olun!’ Şayet geri kalmış ülkeler bu ‘ağabey öğüdü’nü dinlemeye kalkışırlarsa fakirler, çiftçiler perişan olurlar. Hindistan örneği de bundan farklı değil aslında. Sizin başta vurguladığınız ABD’nin yabanî doğayı dize getirme öyküsü de bu türlü bir şey. Ne yapacaklardı? Doğayı olduğu üzere bırakacaklar mıydı? Durmadan çoğalan, üreyen bir dünya nüfusunu beslemek, barındırmak o kadar kolay mı? Sizinle başından itibaren birtakım mevzularda birebir şeyi söylüyoruz: Ne olursa olsun doğayı ve insanı ‘ticari amaçlı’ zirve tepe kullanmanın önüne geçmeliyiz. Emperyalizm denen beladan kurtulmalıyız. İnsanlığın ve gezegenin kederi çevre/ekoloji, bilim/teknik falan değil. Tek sözle: Emperyalizmdir.”
Joseph R. des Jardins’in Etraf Etiği isimli yapıtı ise bu alanda tek başına çok şeyi açığa çıkartır nitelikte, oylumda bir çalışmadır.
Geçiyorum bir diğer konuya.
“Muhafaza” ile “muhafazakârlık” ortasında bir tercih durumunda sizin “iklim” dediğiniz şey hangisinden yana tutum koyardı?
Muhafaza edilmesi gereken kıymetler ile üstesinden gelinmesi gereken neo-dayatmacalara karşı daha ufuk açıcı not düşebilirdiniz. “Gerçekte bir iklim krizi mi var yoksa kapitalizmin sanal iklim krizleri projeleri mi?” Bu başlık altında bir makale yazabilirim, uzmanı olmasam da… Sinema sanatından edebiyat sanatına, bilim-teknoloji sanatından ideoloji sanatına (evet, bunlar da sanat olarak icra edilebiliyor) her şey nasıl boz bulanık yahut toz duman göstermeye çalışabilirim.
Geçenlerde Dilipak enteresan bir cümle kurdu, gözden kaçtı sanırım. Şöyle bir şeydi hatırladığımca: “Bizi oyalıyorlar, uyutuyorlar. Yapay zekâyı geçtiler, yapay şuur üretiyorlar.” Çok yanlışsız. Gerçek/hakiki her şeyin buharlaşarak ortalıktan kaybolduğuna şahit oluyoruz. Yapay/sanal bir dünya örülüyor etrafımızda. Öykü buraya kadar itiraz edilemeyecek biçimde yanlışsız. Lakin, vazgeçilmez bir öbür hakikat nedir pekala? Tüm bunlar başta vurguladığım temel “sanayi dalları”nı elemine etmekten çok uzakta; tersine, onlara çok daha bağımlı bir dünya şekillenmekte.
SONUÇ MU?
Yılmadan, hatta devasa kelime/fikir/düşünce/felsefe/ideoloji/bilim-sanat birikiminin altında kalmadan okumak gerekiyor. Dünyayı, öteki dünyaları, geçmiş ve gelecek dünyaları görmenin anahtarı da okumayı bilmekten geçiyor. Okumayı bırakanlar gündelik siyasetin tezgâhında ömür törpülemeye aralıksız devam ediyorlar.
ÖZET Mİ?
Odatv editörleri misyonlarını yerine getirerek bir haberi, metni en enteresan kılacak, okutacak biçimde podyuma çıkartıyorlar, spot haline getiriyorlar. Orak Çekiç de sosyalizmin ziyan edilmesi de bu bağlamda değerlendirilmelidir. Metni alıcı gözle okuyan herkes bilir ki asıl sorun Orak Çekiç değildir. Bir düşünür olarak Walter Benjamin odağında her telden konuşmaya çalışan, diyaloğa açık bir metindir.
*
POSTMODERNİZM SIKINTISINA BENDEN İRONİK BİR UYGUN NİYET GÖSTERİSİ
“Dehşet dengesi” yaratma yolunda bütün gezegeni saran ölümcül bir yarışa kendisine karşın dahil edilen “postmodern” bilim, artık en az bir evvelki kadar çılgın olan yeni bir rekabet içinde yerini almaktadır. Robotik yahut genetik zekâ alanlarında hudut performanslar yolunda koşan bu yarış, farklı bilgi alanlarını “bilim sonrası aşırılık” yoluna sürüklemekte ve bu yolda bilim bütün akıl ve mantığını kaybetmektedir.
Paul Virilio, Enformasyon Bombası içinde
Postmodernizme karşı çok fazla indirgemeci yaklaşıyoruz. Postmodern kültür dediğimiz olgu çok eski çağlardan beri içinde yaşadığımız bir kültürdür esasen. Edebiyatı da dünün değil çok eski çağların içinden sızıp gelmiştir. İsimlendirmesinin tarihi bile en az yüz elli yıldır var. Evvel postmodern tanımlamamızı, mimaride, sanatta/edebiyatta, bilimde nasıl hal aldığını ortaya koyup ondan sonra sıkıntıya yaklaşmamız daha âlâ olur -bence. Müellifler, bilhassa de sanatçılar/edebiyatçılar her türlü teknik (techne) imkanını ve kültürel bağlamlarını kullanma hakkına sonuna kadar sahiptirler. İdeolojik kalıplarla/kılıflarla onların yaratıcılıklarına yönelik teknik yahut mana bağlamında atak kabul edilemez. Sinemada, fotoğrafta, müzikte velhasıl sanatın her alanında Avrupa ve bilhassa de Amerika başat figür diye (ki Aydınlanma da onların icadıdır) dünyaya kapılarımızı kapatacak değiliz. Deniz Gezmiş’in çok özlü bir kelamı var parkasıyla ilgili. Amerikan eseri diye eleştirdiklerinde “Ama onu da Amerikan proleterleri üretti” üzere bir şey dediği öne sürülüyor. Neden bilmiyorum, dünyanın gericileşmesi/bağnazlaşması/vahşileşmesi otarşik/içe kapalı/muhafazakâr solculuk/devrimcilik/daha doğrusu darbecilik olarak bizde tezahür ediyor ki “özde” hiçbir sorunun tahliline anahtar değildir, olmamıştır. “Kültürel ajanlar” yetiştirilmesiyle postmodernizmi birbirine karıştırmak yanlıştır. Her kültürel, sanatsal, bilimsel, teknolojik olguda olduğu üzere postmodernizmde de işe yaramaz, atıl, çöpe gitmesi gereken kodlar vardır lakin o denli diye onun sunduğu imkanları reddetmek gerekmez. Reddedilse de işe yaramaz. Bilgisayarından cep telefonuna daha kaç teknik ve bilimsel gelişme insanlığın hayatını kolaylaştırdı değil mi? Lakin birebir vakitte da berbat kullanımdan kaynaklanan iğdiş etme olgusuyla karşı karşıya kaldık değil mi? Artık bu türlü diye ne yapacağız? Bilgisayarı, cep telefonunu çöpe mi atacağız yoksa “kötü kullanımlar” konusunda farklı bir eğitim, uygarlaşma sürecinden mi geçeceğiz? Anlamadığımız resmi, müziği, heykeli (mesela Picasso’nun Guernica’sı) imha mı edeceğiz? Oğuz Atay Türkçenin imla kalıplarını aşındırmış diye, anlaşılmaz yahut içinden çıkılmaz cümleler kurmuş diye edebiyat tarihinden kurşuna mı dizip gömeceğiz? Klasik, toplumcu gerçekçi, birçoklarınca da “sığ” edebiyat metinlerini baş tacı edip başkalarını tu kaka mı ilan edeceğiz? Psikiyatri ortaya çıktı diye, insan tahlillerinde hareket odaklı değil de içe bakış odaklı anlatılar öne çıktı diye bu imkanı yok mu sayacağız vs vs vs.
*
“MAHALLEDEKİ ELEŞTİRMENLER” ALINMASINLAR LAKİN SORMAK GEREKİYOR:
ŞAİR Mİ / ŞAİRE Mİ?
Yanıtını Svetlana Boym vermiş olsun: “Şaire” sözcüğü “şair”den türemiştir; “şair”in sonuna bir fazlalık, bir “kötü beğeni” belirtisi, bir kültürel aşağılık göstergesi olarak dişilik belirten bir sonek iliştirilmiştir. İçinde yaşadığımız kültürde “şair” tarafından yazılmış metinler, “şaire” tarafından yazılmış metinlerden farklı okunur. Okurun zihninde, -dilbilgisel açıdan eril olan- “şair” sözcüğü kültürel manada nötr, belirtisiz olarak algılanırken, “şaire” rahatsız edici bir biçimde toplumsal cinsiyet belirtir. Mandelstam “Edebi Moskova” başlıklı denemesinde şairenin takındığı kültürel maskenin vasıflarıyla ilgili şiirsel bir sentez sunar; çok lirik yüceltme, istismar sayılacak kadar çok metafor kullanımı ve tarih duygusu ya da tarihi sorumluluk hissinin eksikliği bu vasıflar ortasındadır. Şaire tarihdışı ve çok öznel olmanın yanı sıra, kendi küçük duyguevinden dışarı adım atıp lisanın tarafsız nesnelliğine girmekte âcizdir. O meskende dokumak için fark etmeden yanlış kumaşları -iplik yerine sözcükleri- seçmiş ulu bir edebi dokumacıdır (“Şairenin Ölümü” / Tırnak İçinde Mevt içinde).
Alaattin Topçu