Emre Eser
Önce pandemi sonra Ukrayna’daki savaş, global tedarik zincirine büyük bir darbe vurdu. Elbet bu iki olaydan en fazla etkilenen bölümlerin başında ise besin geldi. Besin kesiminin en değerli hammaddesi olan buğdaydaki gelişmeler de tüm ülkeler tarafından dikkatle izleniyor. Tedarik meseleleri nedeniyle buğday bulmak zorlaşırken bulunan buğdayı eskisi kadar ucuz almak da mümkün olmuyor.
Peki geçen yıl kuraklık nedeniyle buğdayda önemli bir rekolte kaybı yaşayan Türkiye, bu bahiste önümüzdeki yılları nasıl planlıyor? Birinci olarak Türkiye’nin buğday istatistiklerine bakalım. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına nazaran 2016 ile 2020 yılları ortasında ortalama 20 milyon tonluk bir üretim gerçekleştirirken bu 2021’de kuraklık nedeniyle 17,7 milyon tona geriledi. Son yılların en yüksek üretimi ise 2015 yılında 22,6 milyon ton olarak kayda geçti.
Üreticilere nazaran bu yıl 2021’e nazaran hayli yeterli ancak 2015’in de altında bir rekolte bekleniyor. Fakat Türkiye’nin bu üretimi kendi muhtaçlığının tamamına yakınını karşılamaya yetse de ihracat yapmak için gerçekleştirilen buğday ithalatı da değerli bir yer tutuyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’na nazaran Türkiye’nin buğdayda kendine yeterlilik oranı yüzde 89. Bunun dışında yurt dışından ithal edilen yıllık 6 milyon ton civarındaki buğday da Türkiye’de işlenip makarna ve bisküvi üzere eserler haline dönüştürülerek ihraç ediliyor.
İşte bu noktada Türkiye’nin önemli bir buğday ithalatına gereksinimi var. Şimdiye kadar Rusya ve Ukrayna bu ithalat için iki büyük pazardı. Fakat savaş hem sevkiyat sorunu yarattı hem de fiyatları üst çekti. Tüm ülkeler üzere Türkiye de bu mevzuda alternatif arayışına girdi. Son olarak Tarım ve Orman Bakanı Prof. Dr. Vahit Kirişçi bu hususta Venezuela’yı adres gösterdi. Buna nazaran Venezuela Devlet Lideri Nicolas Maduro, Türkiye’yi buğday üretimi için ülkelerine davet etmiş ve üretilen buğdayın yüzde 70’ini Türkiye’ye bırakma teklifinde bulunmuştu. Yani Türkiye, ayrıntıları şimdi açıklanmasa da yaklaşık 10 bin kilometre uzaklıktaki topraklarda buğday üretmeyi planladığını duyurdu.
Buğday açığı Venezuela ile kapatılır mı?
DW Türkçe olarak Türkiye’deki buğday üreticilerine, tedarikçilerine ve buğdayı işleyen sanayicilere buğday açığının nasıl kapatılması gerektiğini sorduk.
Türkiye’deki hububat ticareti gerçekleştiren firmaların oluşturduğu Hububat Tedarikçileri Derneği (HUBUDER) Lideri Gülfem Eren’e nazaran Türkiye, önümüzdeki günlerde arz tarafında bir kahır yaşamayacak lakin fiyat artışlarından önemli halde etkilenecek.
Eren, buğday üretiminin Ukrayna, Avustralya, Arjantin, Pakistan, Çin, Avrupa Birliği ve Hindistan’da azalması beklenirken; Kanada, Türkiye, Rusya’da artacağının kestirim edildiğini söylüyor.
Durumu Amerikan Tarım Bakanlığı bilgileri ile anlatan Eren, “Bu istatistiklere nazaran 2021 yılında dünyada 779,3 milyon ton buğday üretimi gerçekleşti. 2022 yılında ise 5,9 milyon tonluk bir kayıp varsayım ediliyor. Ayrıyeten 2022 yılında dünyanın buğday üretimi tüketimine nazaran 12 milyon ton daha az olacak. Bu arz açığı evvelki yıldan evre stokları ile kapanacaktır. Münasebetiyle dünya genelinde büyük bir arz ezası olmasa da navlun fiyatlarındaki artış ve Ukrayna ile Rusya ortasındaki savaş ülkelerin stok oluşturma eforlarını güçlendirecek ve tedarik evvelki yıllara nazaran zorlaşacak” tabirlerini kullanıyor.
Türkiye’nin bu yıl 19,5 milyon tonluk bir buğday rekoltesine sahip olmasının beklendiğini hatırlatan Eren, sertifikalı tohum ve gübre kullanımının azalmasından ötürü bunun 18 milyon tona kadar gerileyebileceğini lisana getiriyor.
Tedarikçiler: Venezuela’da maliyet ve kalite sorunu var
Dahilde Sürece Rejimi kapsamında mamul unsur ihracatı gayeli olarak Rusya, Ukrayna üzere ülkelerden ithalat yapıldığının da altını çizen Eren, Venezuela’da buğday üretme planının ise bu noktada muvaffakiyete ulaşamayacağını söz ediyor.
Eren’in bu husustaki değerlendirmesi şöyle: “Venezuela, bir Güney Amerika ülkesi olup tropikal bir iklime sahip. Bu nedenle buğday üretilse bile ortaya çıkacak hastalık ve zararlılar nedeniyle Türkiye’deki uncuların kullandığı kalitede buğday üretiminin mümkün olmadığını düşünüyoruz. Ayrıyeten bu ülkeden Türkiye’ye buğday taşıma maliyetlerinin yüksek olması dezavantaj oluşturmaktadır. Bunun yerine buğdayın anavatanı olan Türkiye’de ekilmeyen alanların buğday üretimine kazandırılması, sulanan alanların artırılarak verimliliğin ve ülke içerisinde arzın artırılmasının daha düşük maliyetli ve kolay olduğunu düşünüyoruz.”
Un sanayicileri: Alternatif arayışı olumlu
Tarım ve Orman Bakanlığı bilgilerine nazaran Türkiye’nin kendi ürettiği buğdayın yüzde 80’ini besin bölümünde yüzde 11’ini yem endüstrisinde, yüzde 6’sını ise tohumluk olarak kullanıyor. Ayrıyeten makarna üzere eserlere dönüştürülen eserlerin üretimi için de yıllık 4,5-6 milyon ton buğday ithal ediyor.
DW Türkçe’ye değerlendirmelerde bulunan Türkiye Un Sanayicileri Federasyonu (TUSAF) Lideri Haluk Tezcan’a nazaran buğdayda alternatif üretim alanlarının oluşturulması önümüzdeki yıllar için kıymet taşıyor. Türkiye’de sanayicilerin gereksinimlerini karşılama noktasında Bulgaristan ve Romanya üzere ülkelerde buğday üretimi yaptığını da paylaşan Tezcan, Venezuela’da buğday üretimi konusunu kendilerinin de haberlerden öğrendiğini belirtiyor. Türkiye’nin ikili bağlantılarının yeterli olduğu ülkelerle bu biçimde iş birlikleri yapmasının epey pahalı olduğunu anlatan Tezcan, “Özellikle kurak geçen periyotların akabinde endüstriciler buğday bulmakta çok zorlandı. Bu manada yeni ve değişik pazarların oluşturulması Türkiye’nin rekabet gücünü arttıracaktır. Lakin biz bunun yanında yerli üreticiye sağlanan takviyelerin daha fazla arttırılmasını da kıymetli buluyoruz” halinde konuştu.
Sudan ve Nijer’de de kiralanan yerleri hatırlattı
HUBUDER Lideri Gülfem Eren, bu bahisteki açığın kapatılması için yerli üretim vurgusu yaparken geçmişte Sudan ve Nijer’den kiralanan büyük ölçüdeki tarım yerinden de bir sonuç alınamadığını hatırlatıyor. Eren bu bahiste Türkiye’nin buğday üretiminin artırılmasına yönelik siyasetlerin yeni duruma nazaran güncellenmesini elzem gördüklerini aktarıyor.
Türkiye, son yıllarda Sudan’dan yaklaşık 800 bin hektar, Nijer’de ise 1 milyon hektar büyüklüğündeki tarım topraklarını 99 yıllığına kiralamıştı. Planlara nazaran Türkiye bu topraklarda bilhassa yem endüstrisi ve iklime uygun bitkiler yetiştirecekti lakin şimdiye kadar bu yolda önemli bir aralık alınamadı.
Yem sanayicileri: Yerli üretime takviyeyle açık kapanabilir
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Tarım Meclisi Lideri ve birebir vakitte Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Lideri olan İdeal Karakuş ise DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede bu hususta tek ve en kıymetli tahlilin yerli üretim olduğunu söyledi. “Çanakta bal olsun arı Bağdat’tan gelir” atasözü ile mevzuya giriş yapan Karakuş, şöyle devam etti: “Sudan ve Nijer’de yerler kiralandı. Yıllardır bir sonuç göremedik. Burada zati özel daldan fazla kamunun yol alması gerekiyor. Özel bölüm yalnızca deneyimi ile projelere dahil olabilir. Lakin bir endüstrici oraya gidip üretim yapar mı? Şu koşullarda çok sıkıntı. Esasen şimdi bir sonuç da yok. Venezuela planı için de pek ayrıntı bilmiyoruz ancak iklimi ne, hangi çeşit buğday üretiliyor, kalitesi ne bunların yanıtlarının da olması gerekiyor. Ukrayna’da da üreticilerimiz buğday üretiyordu. Ancak savaş çıktı ve ekipmanlarını bile bırakıp geldiler. Meğer buğdayda birinci olarak yerli üretici daha fazla düşünülse 5-6 yılda çok uygun noktaya gelebiliriz. Bu yıl verilen fiyat üzere önümüzdeki yıllarda da fiyatlar verilsin işte siz o vakit görün çiftçi üretim yapıyor mu yapmıyor mu. Bu yıl yüksek fiyat verildiği için bile gelecek dönem çok sayıda çiftçi buğday üretimini arttıracaktır.”
“Fiyat dalgalanmalarından etkileniyoruz”
Buğday ve öbür hububatlarda periyot devir sorunların yaşandığını belirten Karakuş, son aylarda yaşanan fiyat artışları karşısında Toprak Mahsulleri Ofisi’nin (TMO) daha evvel gibisi görülmemiş bir sübvansiyon uygulamak zorunda kaldığını anlatıyor. Bu noktada sorunun tahlilinden uzaklaşılıp daima sorunun yönetilmesi konusunda mesai harcandığını anımsatan Karakuş, “Türkiye’nin klasik olarak yaklaşık 19 milyon ton buğday, 7 milyon ton arpa ve 7 milyon ton mısır üretimi var. Yani bu alanda 35 milyon tonluk üretimden bahsedebiliriz. Bir de ihracat yapmak için birtakım hammaddeleri ithal ediyoruz. Burada da 5-6 milyon ton buğday, 2,5 milyon ton mısır ve 500 bin tonluk soya eseri ithalatımız var. Bu ithal ettiğimiz eserleri işleyip satarak önemli kâr elde ediyoruz ancak fiyatlardaki dalgalanma yüzünden artık tonuna 300 dolar ödediğimiz esere 400 dolardan fazla vermek zorunda kalıyoruz. Yani fiyat artışlarından etkilenerek büyük bir bedel de ödüyoruz. Çünkü TMO sorunlu periyotlarda iç tüketim için bile dışarıdan yüksek fiyata ithal ettiği eseri iç piyasaya çok ucuza vermek zorunda kalıyor. Yoksa ekmek çok değerli olur. Natürel bunlar genel olarak sıkıntıları çözemiyor. Tahlil dışarıdan çok kendi üreticilerimizde” diye konuşuyor.
Üreticiler: Evvel buradaki boş toprakları değerlendirin
Tarım ve Orman Bakanlığı datalarına göre, Türkiye’de 2020-2021 döneminde toplam 69,2 milyon dekar alana buğday ekimi gerçekleşmişti. Bu alanda Konya yüzde 9’luk hisseyle başkan. Buğday üretiminde birinci 10’daki öbür vilayetlerin hissesi ise şöyle: Şanlıurfa yüzde 5,8, Ankara yüzde 5,2, Diyarbakır yüzde 3,9, Yozgat yüzde 3,8, Sivas yüzde 3,5, Tekirdağ yüzde 2,8, Çorum yüzde 2,7, Kayseri yüzde 2,7 ve Mardin yüzde 2,5.
DW Türkçe’ye kendi bölgelerindeki son durumu pahalandıran Şanlıurfa Ziraat Mühendisleri Odası (ZMO) Lideri Abdullah Melik, yerli üreticiyi desteklemek yerine Venezuela üzere ülkelerde buğday üretme teşebbüslerinin yerli üretimi bitireceğini söylüyor.
Sürekli artan maliyetler yüzünden çiftçilerin üretimden koptuğuna değinen Abdullah Melik, evvel Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) çiftçiler için daha uygun hale getirilmesi gerektiğini anlatıyor. Bilhassa Şanlıurfa’daki 2,5 milyon dönüm buğday ekili arazinin 2,2 milyon dönümünün sulu tarımla işlendiğinin altını çizen Melik, “Sulama için elektrik kullanmak zorundayız. Lakin çiftçiye memur gözüyle bakılıyor. Çiftçi aylık para kazanmıyor, tarladan mahsulünü alıp sattığı vakit para kazanıyor. Buna karşın çiftçinin elektrikleri kesiliyor. Çiftçi sulama yapamazsa, gübre kullanamazsa nasıl eserinden randıman alacak? Bu girdi maliyetleri ile üretimde kalmak sahiden çok sıkıntı. Evvel bunların çözülmesi gerekiyor. Akabinde da kullanılmayan, boş durumdaki tarım topraklarının bir formda üretime kazandırılması lazım. Bunun tahlilini dışarıda aramak yanlış. GAP’tan tam manasıyla faydalanamazsak elimizdeki toprağı uygun kullanamazsak istediğimiz sonuca ulaşamayız” diyor.
Buğday üretiminin toplumun her kısmını ilgilendirdiğini hatırlatan Melik, şöyle devam ediyor: “Asgari fiyatlı için de toplumun en üst gelir kümesinde bulunanlar için de buğday stratejik bir eser. Tüm üretim zincirini etkiliyor. Buğday üretiminin bu yüzden çok daha güçlü biçimde desteklenmesi gerekiyor. Çiftçi için alım garantisi verilmesi gerekiyor. Çiftçi şayet buğdayını üretirken nereye satacağını bilirse işte o vakit sürdürülebilir bir üretim süreci gerçekleşir.”