Bircan Değirmenci
1940’lı yıllar… İzmir Karşıyaka’da Şayeste Sokak’ın köşesindeki Sümer Sineması, “Yılanlı Mabude” sinemasına konut sahipliği yapıyor. Perdede Latin aktris Maria Montez, bir kobra yılanın etrafında fevkalâde hoşluğuyla dans ediyor. Siyah beyaz sinemaların akabinde birinci sefer renkli sinema izleme talihini yakalayan 6 yaşında bir çocuk, transa girmiş bir biçimde hayranlıkla sineması izliyor. Daha o yaşlarda defterine sütunlar çizerek, sinemanın ismini, direktörünü, gösterim tarihini, hangi sinemada izlediğini, kiminle gittiğini ve sinemaya dair görüşlerini yazarak, “duayen sinema eleştirmeni” olacağının sinyallerini de vermiş oluyor. Sinemanın büyüsüne o kadar kaptırmıştır ki kendini artık neredeyse tüm hayatını buna adayacaktır. Bu sinema tutkunu çocuk Atilla Dorsay’dan oburu değildir.
Dorsay’la Emek Ödülü’ne layık görüldüğü 2. İzmir Sinema ve Müzik Festivali’nde karşılaşıyoruz. Yıllarca izlediği sinemaları gazetedeki köşesine taşıyan, akabinde bunları 60 kitapla kalıcılaştıran Dorsay’a bu defa projektörü çevirip, sineması geriye sarıyoruz. Onun renkli ve güçlü geçmişinin uzun metrajlı sinemasını izliyoruz.
Balkan göçmeni olan babası Avni Dorsay, mübadele sırasında İzmir Karşıyaka’da, demiryoluna giden bir orta sokakta, eski bir Rum konutuna yerleşir. 1939 yılında dünyaya gelen Atilla Dorsay, bu geniş bahçeli meskende iki kız kardeşi ve şahane arkadaşlar ortasında keyifli anılarla dolu bir çocukluk geçirir. “İki yıl Ankara İlkokulu’nda okudum. Çabucak yanında Halk Meskeni vardı ve en hoş anılarımdan biri 7-8 yaşlarında buradaki birinci tek kişilik tiyatro ve konser üzere durumlara şahit olmamdır. Birinci sinema zevki de Karşıyaka’da başladı. Sokağın köşesinde Sümer Sineması vardı. 40’lı yıllardan kelam ediyoruz. Savaş sırasında çekilen sinemaları de o sinemada izledim. Ben üç ailenin tek çocuğuydum. İki teyzem ve iki eniştem vardı. Onların hiç çocuğu olmadı. Bizim ailenin üç çocuğu oldu. Ben ve kız kardeşlerim neredeyse bu üç aile tarafından paylaşıldık. Onların ortasında iş durumları en uygun olan Fethiye Teyzem ve eşi Esat Özveren beni Galatasaray Lisesi’nde uygun bir eğitim almam için İstanbul’a davet ettiler. Zira Fransızca o yılların en beğenilen lisanı ve Galatasaray Lisesi de en beğenilen okuluydu.”
Atilla Dorsay ‘İSTANBUL’U HER ŞEYİYLE SEVDİM’
1949 yılında İstanbul’a göç ederler. Fransızcayı öğrenebilmesi için bir yıl hazırlık sınıfında okuması gerekir. Lisan öğrenme konusunda yetenekli olan Dorsay, bir yıl kaybetmemek için yaz boyunca ders alıp, imtihanı geçerek 4. sınıftan Ortaköy’de bulunan Galatasaray’a giriş yapar. Akabinde Beyoğlu’na, kendi tabiriyle terfi eder. Böylelikle başta Beyoğlu olmak üzere hayatı artık İstanbul olur. “İstanbul’u da her şeyiyle sevdim, bağrıma bastım. Fransız kültürü de benim için yol gösterici kültürlerin başında geldi.”
Dorsay’ın meslek seçiminde Devlet Demir Yolları’nda memur olan, Fransız eğitimiyle yetişen, “Devlet memuru olma da ne olursan ol” diyen babasının tesiri büyüktür. “Çeşitli açılardan tahminen birkaç avantajı da olmuştu ancak memuriyet babamın güzeline giden bir şey değildi. Liseyi bitirdikten sonra Fransızca ve İngilizcem çok düzgün derecede olduğu için aslında diplomat olmak istiyordum. Daha sonra İtalyancayı da öğrendim. Elimde kala kala mühendislik ya da doktorluk kaldı. Tabip olmam pek mümkün değildi zira kan görünce neredeyse bayılan bir insandım. Bu yüzden mimarlığı seçtim. Teknik üniversiteyi de kazandım ancak bana dediler ki ‘Kesinlikle Hoş Sanatlar Akademisi’ne (sonrasında Mimar Sinan Üniversitesi olan) git. Zira üniversite çağındaki en hoş kızlar oradadır’. Ben de bunu bir gerçek olarak kabul ettim. Sonra sahiden çok hoş kızların orada olduğunu gördüm. Böylelikle yüksek mimar olarak mezun oldum. Akademi o yıllarda çok ünlüydü. Her sene akademi balosu olurdu, artık kalmadı. O baloda çılgınlar üzere eğlenilirdi. O vakitler aşklar, flörtler ortalığı kaplardı. Ben de akademide birkaç kez aşık oldum fakat o yaşlarda evlenmek istemiyordum. Hatta evlenmeye karşı bir cins direnişim vardı. İki insanın ömür uzunluğu birlikte yaşayacaklarına inanmıyordum. Partiler vardı, ben politize bir insan olarak büyümedim, partilerde eğlenerek büyüdüm. Bunu da hiç utanmadan söylüyorum, anılarımda da yazmışımdır.”
Dilleri yeterli bildiği ve beşerlerle yüz yüze temas etmeyi sevdiği için 1960’da Turizm Bakanlığı’nın açtığı tercümanlık kurslarına başlar. İmtihana girmeden evvel Anadolu cinslerine katılır. “Tercümanlığı İstanbul başta olmak üzere Anadolu’yu daha düzgün tanımak ve para kazanmak için bir araç olarak gördüm.” Rehberlik yaptığı yıllarda eşi Leman’la tanışır. Aşık olmasına karşın evliliğe karşı hala direnci devam eder. “Ama sonrasında insan bir tuzağa düşüyor, biriyle tanışıyor ve onun hayatınızın insanı olduğunu anladığınız anda da evlenmeye karar vermek en âlâ tahlil oluyor. Leman’la 1971 de nişanlandık lakin ben evliliğe hazır olmadığımı düşünerek o nişanı bozdum. Bu da benim hayatımın gerçeklerinden biridir. Leman kalktı taa Amerika’ya ağabeyi İlhami Karaca’nın yanına gitti. Nişanı bozup o bayanı yolun ortasında bırakmak çok ayıp bir şeydi fakat ben bunu yaptım. Sonra çok pişman oldum, onsuz yapamayacağımı anladım, mektuplar, şunlar bunlar… Çok romantik bir olaydı. Türkiye’ye döndü ve bana bir talih verdi. 1973’te evlendik. 34 yaşındaydım. Leman için de makul bir evlilikti ve bugüne kadar da süregeldi. Gökhan ve Ece isminde iki çocuğumuz ve üç torunumuz oldu.”
‘SENİN ASIL TUTKUN SİNEMA, NE YAPIP EDİP SİNEMA MÜELLİFİ OLMALISIN’
Manisa Salihli’de askerliğini yaptığı sırada hafta sonları İzmir’e gelerek vizyondaki sinemaları izlemeye devam eden Dorsay için Türkiye sineması da cazip görünür artık. Askerlik sonrası 1966’da İstanbul Belediyesi’ne mimar olarak çalışmaya başlar. Rehberlik yapmayı da 1990’a kadar sürdürür. Lakin sinema tutkusu her şeye baskın gelir. “Dört kol çengi, her şeye el atan, her şeyi denemek isteyen bir insan oldum. Bir yandan mimarlık ve rehberlik devam ediyordu ancak dedim ki ‘kardeşim senin asıl tutkun sinema ve ne yapıp edip sinema müellifi olmalısın’. O yıllarda bugün olduğu üzere Cumhuriyet Gazetesi okurdum. Cumhuriyet’in sinema muharriri bir yıl için burs almış Paris’e gitmişti. Ben o sırada oynayan birkaç sinemanın eleştirisini yazıp gazeteye gittim. Kartal bakışlı Ecvet Güresin genel yayın direktörüydü. Siz bunları yazı işleri müdürü Erol Dallı’ya götürün dedi. Onlar benim hayatımın kilometre taşını döşeyen isimler, o yüzden hiç unutmam. Hayatımın en büyük sürprizi oldu ve o hafta sonu gazetede tenkit yazılarım çıktı. O tarihten itibaren gazetenin sinema muharriri oldum.
YILMAZ GÜNEY’LE DOSTLUK
Cumhuriyet Gazetesi’nde yazmaya başlaması ve Sinematek Derneği’nin kültür hayatında rol oynamasıyla giderek politize olmaya başlar. “Sinematek yöneticisi Onat Kutlar ve ona çok yakın olan solcu ve Kürt olma üzere iki temel özelliğe sahip Yılmaz Güney’le yakınlaşıp dost olduk. Çok acı günleri oldu ve o günlerde onu yakından izleyen en önemli müellif bendim. Selimiye Kışlası’ndan başlayıp İmralı adasındaki mahkumiyetine kadar ziyaretine gidip onunla konuşmalar yaptım. Kimilerini bazen yayınlayamadım bile, hele ki 80 sonrasında yayınlamak mümkün değildi. O devir 15 günlük çıkan Milliyet Sanat’ta yayınladık, o bile büyük reaksiyon almıştı. Hem sinemalarına hem kişiliğine özel bir ilgi duyduğum Güney, benim bir kitabıma da husus oldu. Bu ortada sol ideolojiyi daha yakından izleyip birtakım prensipler edindim. Kimse kusura bakmasın Karl Marx’ın ‘Kapital’ kitabını okumadım ve hala okumuş değilim fakat emek benim en çok bedel verdiğim şey oldu. Emeğe ve işçiye o tarihten sonra inanılmaz bir kıymet verdim. Çalışan her beşere dostum arkadaşım üzere davrandım, bu benim hayatımı damgalayan bir davranış oldu.”
Irkçılığa olan nefretini de her fırsatta lisana getiren Dorsay , ‘Irkçılığı Gördüm Tanıyorum’ kitabını muharrir. “Irkçılığı en büyük insan günahlarından biri olarak tanımlayıp lanetlemişimdir. Tıpkı biçimde hiçbir halkın kendini bu ırkçılık denen beladan koruyamadığını da fark etmişimdir. O kitabı okuyan bunu anlıyor. Biz de ırkçılığa bulaşmışız, bizim de vakit zaman azınlıklara karşı ve tahminen hala Kürtlere, Kürtçülüğe karşı davranışımız tartışılır. Amerikalıların Kızılderililer’e ve hatta hala siyahlara karşı davranışları nasıl bağışlanabilir? Keza Fransızlar’ın Cezayirliler’e yaptığı örnekler üzere. Irkçılığın ne yazık ki yaygın bir siyaset, hareket biçimi olduğu düşünülebilir. Bunlara karşı kendi şuurumu her vakit canlı tuttum ve ilerleyen yaşıma karşın kitaplarımda daima bu prensipleri savundum.”
12 Eylül darbesinde Cumhuriyet Gazetesi’nde yazmaya devam eder. “12 Mart 1971’de de yarım bir darbe olmuştu ancak 80 sonrası çok ağır yaşandı. O devirde Yılmaz Güney’den de kelam edemiyordunuz. 1983’te Paris’te ömrünü yitirdi. Onun dışında solcu kuruluşlar çok büyük baskılara maruz kaldılar. 90 sonrası öteki bir devir, askeri darbe yok lakin Türk sineması çeşitli nedenlerden büyük bir buhrana girdi. 95’ten itibaren yeni bir jenerasyon geldi. Ben o nesli da yakından izledim. Son yıllarda çıkan sinema kitaplarım bunlarla ilgilidir.”
‘ESAS YAZARLIĞIM KİLOMETRE TAŞI KİTAPLARIM’
Dorsay’ın 1966’da başladığı Cumhuriyet Gazetesi ile yolları 1993’te ayrılır. “27 yıl Cumhuriyet’te çalıştım, bu bir rekordur. Bir gazetecinin birebir yıl kültür alanında bir gazete çalışması çok görünür bir olay değildir. Aslında bana kazık attılar, takıma almadılar ve 27 yıl takımsız çalıştım. Emekli olabilmem için yasalar çıkınca zaten halloldu ve emekli maaşım bağlandı.”
Bir yıl Milliyet, akabinde Yeni Yüzyıl ve Sabah gazetelerinde yazmayı sürdürür. Sabah Gazetesi’nden ayrıldıktan sonra 2014 yılında Hasan Cemal’in daveti üzerine T24’te yazmaya başlar. “Herhangi bir ödeme yapılmıyor lakin buraya yazmak özgür bir alan sağlıyor. Sınırlaması ve sansürü yok. Yer düşüncesi nedeniyle yazılar kesilmeden yayınlanıyor. Benim temel yazarlığım kilometre taşı kitaplarım. Yazdığım tenkitleri, ki her tenkit benim için çok pahalıdır, uğraştır. O sineması, o direktörü bütün geçmişiyle, bütün bilgileri toparlayıp yazının içinde kullanırım ve sonuç olarak ortaya bir tenkit çıkar. Bu tenkitleri 70’lerden itibaren kitaplarda topladım. Heyet üyesi olarak yaptığım seyahatleri de kitaplarda topladım.
‘BAĞIMSIZ SİNEMACILAR DESTEKLENMELİ’
Her sinemacıyı takip eden Dorsay, bağımsız sinemacıların desteklenmesine değer veriyor. “Fransızlar 1895’te sinemayı keşfetmiş lakin Hollywood onu alıp kendi malı yapmış. Büyük sermaye yatırıp star sistemini de birinci kere kurarak dünya sinemasının hakimi olmuş lakin Amerika’da bile bağımsız sinema vardır, onu da desteklerler, oradan çok yeterli eserler çıkar. Bütün sinemalarda kitleye seslenen, büyük sermayeyle oluşturulmuşun yanında daha argümansız ancak sinema sanatına daha çok hizmet eden sinemalar yapılmıştır. Türk sinemasında da bu var her vakit olmuştur. Bugün daha çok var. Zira eskisi üzere birkaç şirkette toplanmış büyük sermayeler yok. Her sinema farklı bir proje oluyor. Bağımsız sinemanın önü açıldı. Bize düşen onu desteklemek.”
Atilla Dorsay ve Bircan Değirmenci. Yılmaz Güney dışında Dorsay’ın hayatında kıymetli bir yere sahip olan oyunculardan biri de Türkan Şoray. “Dört yapraklı yoncanın en parlak yıldızıdır. Sinemaya çok büyük emeği oldu, inanılmaz hoş sinemalar yaptı. Bir ‘Vesikalı Yarim’, ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ kolay unutulacak sinemalar değildir, sinemamızın başyapıtlarıdır. Birebir ölçüde Fatma Girik’le de dostluğumuz oldu. Hülya Koçyiğit’le yakın olmamıza karşın son vakitlerde birtakım nedenlerden ötürü biraz zelzeleye uğradı. Filiz Akın hayatının çok kıymetli bir kısmını eşinin vazifesi nedeniyle Paris’te yaşadı, hem o sinemadan uzak kaldı hem de biz. Sinemaya emek veren bu dört bayana büyük hürmet duyuyorum. Hala hatırlanıyor, el üstünde tutuluyorlar. Biz öbür toplumlardan daha çok sinemanın idollerine daha bağlı ve düşkünüz.”
‘SİNEMA TENKİDİNE VERİLEN EHEMMİYET AZALDI’
Film izlerken hala not defterini yanında tutan Dorsay, bu notlarını tenkidin iskeleti olarak kullanıyor. “12 yaşından itibaren de gördüğüm tüm sinemaların eleştirisini yazdığım defterlerde toplardım. Bu defterler yangınlar falan da atlattı fakat hepsi çekmecelerde duruyor. Bunları ileride hayal ettiğim bir Atilla Dorsay müzesi dokümanı olarak kullanmak istiyorum. O yaşta bu defterleri tutmak bir göstergedir. Değerli bir sinemanın galasından sonra bizlere çabucak mikrofonlar tutulurdu, birkaç cümleyle sinemaya dair tenkitlerimizi söylerdik. Artık bu yok zira sinema tenkidine verilen ehemmiyet azaldı, kimse artık bunu takmıyor, öteki tanıtım alanları ortaya çıktı. Söylemek istediğinizi layığıyla söyleyemiyorsunuz. Temel söylemek istediğimi yazılarıma saklıyorum. Basın gösterimi sonrasında sıcağı sıcağına tenkitler yayınlanıyor. Türkiye’de âlâ bir eleştirmen jenerasyonu var, genç eleştirmenleri asla küçük görmüyorum. Natürel her şeye karşın öncülerimiz çok kıymetli, onları her vakit minnetle, hasretle anmalıyız. Milliyet’te birinci kez yıldız vermeyi bize gösteren Tuncay Okan var. Semih Tuğrul, sinema mecmuasında yazan Jak Şalom, Tanju Akerson’un epey tenkitleri olmuştur. Eleştirmen olarak değilse bile Türk sinemasına katkılarıyla Turan Gürkan’ı ve bilhassa Agah Özgüç’ü unutmamak gerekir. Bugün de içtenlikle söylüyorum tenkitlerini izlemekten şad olduğum birtakım muharrirler var lakin bunların yanı sıra nev zuhur nerden geldiği anlaşılmayan kelamım ona sinema müellifleri var, hiç kimse tanımıyor, Türkçeyi kullanma biçimleri ve sinema bilgileri yetersiz lakin internet siteleri tenkitlerini yayınlıyorlar. Olağan özgür bir ülkeyiz, onları da şikayet edecek halim yok.”
‘KALİTELİ SİNEMAYA KARŞI İLGİM 6-7 YAŞLARINDA BAŞLADI’
İlk izlediği sinemalardan biri olan “Yılanlı Mabude”nin yanı sıra savaş sırasında aşkı husus edinen “Kazablanka” ve “Bayan Miniver” unutamadığı sinemaların başında geliyor. “’Bayan Minniver’, Londralı bir ailenin Nazi bombardımanı sırasında çektiklerini anlatıyor. Sinemaya girdiğimi ve kendimi İngiltere’de bomba altında kalmış birisi üzere gördüğümü hatırlıyorum. Hem fantastik hem kahramanları çoluk çocuk değil. Aslında kaliteli sinemaya karşı ilgim 6-7 yaşlarında başladı. ‘Kazablanka’yı 7-8 kez izlemişimdir, Stanley Kubrick’in ‘2001: Uzay Yolu Macerası’ benim için fantastik sinemayla ağzı açık izlenecek anlatımın birleşmesidir. Fransız yeni dalgasının öncülerinden olan ‘Hiroşima Sevgilim’ bende büyük tesir uyandırdı. Yakın periyottan ‘Dövüş Kulübü’ de sevdiklerim ortasındadır. Türk sinemasından ‘Üç Arkadaş’ sinemasını seviyorum. Nuri Bilge Ceylan’ın ‘Üç Maymun’ sineması unutamadığım sinemalardan. Semih Kaplanoğlu’nun üçlemesi mükemmeldir, Derviş Zaim, Yeşim Ustaoğlu, Zeki Demirkubuz, Emin Alper’in sinemalarını beğeniyorum. Artık yeni bir jenerasyon geliyor.”
‘İZMİR, ŞENLİĞE KÂFİ İLGİYİ GÖSTEREMEDİ’
2. İzmir Sinema ve Müzik Festivali’nde emek mükafatı verilen Dorsay şenliğe ait şu değerlendirmeyi yapıyor: “Eser yaratmış şahıslara onur mükafatı veriyor. Ben ve Necip Sarıcı bu yapıtları tanıtmış, kitleyle emek yaratanlar ortasında köprü oluşturmuş şahıslar olarak Emek Mükafatı aldık.
Vecdi Sayar ve grubu, size sinema tarihinden, günümüzden, belgesel, yerli yabancı akla gelebilecek ne varsa çok hoş bir seçki sunuyor. Şenlik şimdi İzmir halkı tarafından gereğince benimsenmiş değil ki İzmir halkı kültüre yakın bir halk. Bence daha çok seyirci toplamalı. Her yerde afişler var, tanıtımlar var, tüm etkinlikler fiyatsız. Bu özgürlüğe karşın ilgi olmaması garip. Daha uygun izlenmesi gerekirdi. Bir de sinema salonu sorunu var. İstanbul’da da azaldı fakat AVM’de açılanlarla kısmen de olsa telafi edildi. Salonların tekrar kazandırılması lazım.”
İzlediği, yaşadığı tüm tecrübe ve birikimini gençlere aktarma uğraşını sürdüren Dorsay, bunun en âlâ aracı olarak kitap yazmaya devam ediyor. Birçok ünlüyle yaşadığı tartışmaların anlatıldığı ‘Tartışmalar, Polemikler, Kavgalar’ ve ‘Hepsi Senin İçin: Tuhaf Aşk Hikayeleri’ isimli iki kitabı sonbaharda raflardaki yerini alacak. “Görevimiz, misyonumuz gençlere bunu miras olarak bırakmak” diyen Dorsay’ın bizleri sinemayla buluşturan kaleminin tükenmemesi dileğiyle…