Döviz kurlarındaki süratli artış nedeniyle dış borçların geri ödenmesi her geçen gün zorlaşırken, Türkiye’nin moratoryum ilan edebileceğine yönelik kaygılar de lisana getirilmeye başlandı. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Binhan Elif Yılmaz, son 6 ayda kurlardaki süratli yükseliş nedeniyle dış borçların geri ödenmesinin her geçen gün zorlaştığına dikkat çekerek, durumun 1958 yılında Adnan Menderes’in başbakanlığı periyodunda ilan edilen moratoryum devriyle benzerlik gösterdiğini belirtti. Yılmaz, dış borç stokunun 2 yıldır yüzde 106 arttığını belirterek, “İhracat artış suratı borç ödeme suratının üzerinde olmalıdır. 6 aydaki yükseliş ihracat sayılarına olumlu yansısa da dış borç ödeme kapasitesi düşüyor. Misal bağ 1958 moratoryumuna giden süreçte de yaşandı” dedi.
Yılmaz, 20 Haziran’da Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından açıklanan mayıs ayı kamu borç göstergelerinin alt kalemleri içinde yer alan merkezi idare borç stokunun tüm riskleriyle birlikte süratle arttığını gösterdiğini vurgulayarak, “Mayıs 2020’de 1.633 milyar TL olan merkezi idare borç stoku yüzde 106 artarak Mayıs 2022’de 3.364 milyar TL’ye ulaştı. Merkezi idare borç stokunun %68’i döviz cinsindendir. Döviz cinsi borç 2 yılda %237 oranında artış gösterdi, kur artışı da 2 yılda %135 olarak gerçekleşti” diye konuştu.
“İhracat borç servisinin üzerinde olmalı”
Dış borcun geri ödeme kapasitesinin bir ölçüsü olarak dış borç servisi/ihracat oranının kullanıldığını vurgulayan Yılmaz, buradaki bozulmaya dikkat çekti. “Ülkeye ihracat ile döviz girişinin artması, borç servisini gerçekleştirmek için çok değerlidir. Aylara nazaran ihracat artış suratı, borç servis artış suratının üzerinde olmalıdır” diyen Yılmaz, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Son 6 ayda kurdaki yükseliş ihracat sayılarına olumlu yansısa da, dış borç ödeme kapasitesi düşüyor. Örneğin nisan ayı ihracatı 23.4 milyar dolar fakat dış borç servisi 2.9 milyar dolar olarak gerçekleşti. Mart ayında ihracat sayısı 22.7 milyar dolar ve dış borç servisi de 2.3 milyar dolar olarak gerçekleşti. Buna karşın ithalattaki artış daha yüksek seviyede seyrediyor. Mart ayında güç eserleri ve mali olmayan altın hariç ithalat yüzde 9.2 artarak, 19 milyar 615 milyon dolardan 21 milyar 429 milyon dolara yükseldi. Nisan ayı ithalatı ise yüzde 35 oranında artışla 29.5 milyar dolar olarak gerçekleşti. Yani ihracattan gelen para ithalata gitti. Benzeri münasebet 1958 moratoryumuna giden süreçte yaşanmıştır. 1956 yılında borç servisindeki yıllık artış ihracat gelirindeki yıllık artışı büyük ölçüde aşmış, borcun gayri safi yurtiçi hasıla içindeki hissesi artmıştır. Döviz girişinde azalma, dış yükümlülükleri olumsuz etkileyecektir. Ayrıyeten para arzındaki artış oranı da bu türlü risklere eşlik eder. 1954-1957 yılında %30, 1958-1960 ortasında da %23.6 olarak gerçekleşmiştir.”
Dış borç stoku 1 ayda 1 milyar dolar arttı
Merkez Bankası’nın (TCMB) yayınladığı istatistiklere nazaran, 2022 Nisan sonu prestijiyle özgün vadesine bakılmaksızın vadesine 1 yıl yahut daha az kalmış dış borç verisi kullanılarak hesaplanan kalan vadeye nazaran kısa vadeli dış borç stoku 1 milyar dolarlık artışla 182.4 milyar dolara yükselerek rekor tazeledi. Mart ayında bu sayı 181.4 milyar dolardı. Ekonomistler, bu bilginin 800’ün üzerine çıkan kredi risk primi CDS oranlarındaki yükselişin de tesiriyle yüzde 11’e çıkan döviz faizi nedeniyle kurlarda yeni artışın habercisi olduğu yorumunu yapıyor. Dış borç stokunun 17.8 milyar dolarlık kısmı Türkiye’de yerleşik bankaların ve özel bölümün yurt dışı şubeleri ile iştiraklere olan borçlarından oluşuyor. Borçlu bazında değerlendirildiğinde, toplam stok içinde kamu bölümü yüzde 19.4, Merkez Bankası yüzde 16.1, özel bölüm ise yüzde 64.5 hisseye sahip.
1958 Moratoryumu nedir?
Türkiye Cumhuriyeti (Adnan Menderes’in Demokrat Parti hükümeti), 4 Ağustos 1958 tarihinde ülkenin içinde bulunduğu mali zahmetler ve borçların ödenemeyecek hale gelmesi nedeniyle moratoryum ilan etti. Bu tarih birebir vakitte Türkiye’nin IMF ile birinci kere bir düzenleme içine girdiği tarihtir. Bir yandan yapılan devalüasyonla 1 ABD Doları 2.80 TL’den 9 TL’ye eşit hale getirilirken bir yandan da alacaklılarla mutabakata varılarak mevcut borçların 1971 yılına kadar taksitlendirilmesi sağlandı.
Bu moratoryum ve yarattığı sonuçlardan daha farklı olanı o tarihte mevcut olan dış borç ölçüsünün bilinmemesidir. Türkiye’nin ne kadar ve kimlere dış borcu olduğunu alacaklı ülke hükümetleri bildirmiştir. Yapılan muahede, mutabakatın imzalandığı tarihe kadar gelen toplam 422 milyon dolarlık borçları kapsıyordu.
Bu düzenlemelerin değerli bir sonucu da o tarihe kadar kamu kesiti içindeki her yönetimin kendi başına borçlanması uygulamasının kaldırılması ve kamu bölümünün sadece Hazine aracılığıyla borç alabileceği konusunun karara bağlanmasıydı. Bu gelişme aslında ‘her şerde bir hayır vardır’ kelamının tam olarak karşılığıdır. Böylelikle merkezi idare içinde her yönetimin kendi başına borçlandığı, bütçe ve hazine birliği prensibinin çiğnendiği bir devir sona ermiş oluyordu.
Not: Bu kısım, Dr. Mahfi Eğilmez’in şahsî bloğunda 16 Ekim 2021’de yayınlanan “Devletler batar mı?” başlıklı yazısından alınmıştır.