Merve Küçüksarp
“Tarih, insanlığın en tehlikeli icadı,” der Paul Valery. Tarihin objektif bir toplumsal bilim olmadığını; tersine tekrar kurgulanarak ideolojik emellere alet edildiğini, hatta kimi vakit bir cenahı düşman ilan etmek için referans gösterildiğini düşünürsek Valery’nin kararına hakkını teslim edebiliriz. Çünkü bizler tarihin nasıl provokatif bir güç olduğunu, her kim tarihi yazıyorsa o gücü elinde tuttuğunu, kalemin her dem kılıçtan keskin olduğunu yeniden tarih sayesinde biliriz.
Malum tarih asırlardır, neredeyse yazı bulunduğundan beri erkeklerin elinde, inhisarındaydı. Bu minvalde erkekler tarihi mütemadiyen kendi istedikleri üzere yazdılar, ilgi alanlarına giren sorunları, savaşları, barışları, mutabakatları, göçleri, tiranları, imparatorları anlattılar. Kamusal alanın öyküsüydü onların kaleme aldığı. Toplumun, bireyin, özel olanın kıssası değildi; lisanları ise uzak ve mesafeliydi. Bayanların esamesi okunmadı bu kıssada; okunduğunda da lanetlendiler, kem sözlerle yad edildiler. Bayanlar uzun vakit boyunca, siyaset bilimci Fatmagül Berktay’ın deyişiyle “kendilerine ilişkin bir tarih”, bir bellek yaratamadılar. Onları özel alana mahpus eden, kamusal alandan dışlayan, geleneğin sonlarını en ufak bir ihlalinde kendilerini cezalandıran ideolojiler yüzünden eğitim hakkına, o kılıçtan keskin kaleme çok geç ulaştılar. Gerçekten kişisel yahut kitlesel ne üzere uğraşlardan geçerlerse geçsinler, kazanımlarını bir sonraki jenerasyona ulaştıramadılar; karanlık çağlarda var olmuşçasına unutuldular. Evvel vakit içinde kalbur saman içinde, bayanlar dünya denen bir alemde var olmuşlar, Penelope üzere harıl harıl çalışmışlar; ne var ki gündüz dokuduklarını gece birileri söktüğü için bir sonraki nesillere bir şey bırakamamışlardı.
FEMİNİZM İŞTE BU TÜRLÜ DOĞDU…
Ancak bir vakit geldi; tarihin ibresi taraf değiştirmeye başladı. Hayatın ve tarihin önlenemez akışına ne tarih ne de iktidarlar artık direnebiliyordu. Birileri uyanışa geçmişti zira, o politik ibreyi kendilerine hakikat çevirmeyi başarmıştı: Kadınlar! Dünyanın her tarafında ayaklanmışlar, dünyanın kıssasında yer almak, tarihte enikonu bir iz bırakmak için uğraş etmeye başlamışlardı. Feminizm işte bu türlü doğdu; tarihin ibresine dokunmaya çalışan o birinci kadın(lar)ın çabasıyla birlikte…
Kadınlar gayret etmeye bu türlü büyük bir şevkle başladılar. Ne var ki vakitle fark ettiler ki; uğraş etmek âlâ güzeldi da, her nesil kendi haklarıyla, öyküsüyle gömülüveriyordu toprağa. Kelamlı tarih tekrar bildiğini okuyor; ağızdan ağıza, geceden sabaha değişiyor, apayrı bir biçime bürünüyor; bayanlar kendilerinden evvelki bayanların varlığından habersiz, çabalarından azade gözlerini açıyorlardı ataerkil bir dünyaya.
Evet, “Önce kelam vardı,” diyordu kutsal kitaplar. Hatta talimli bir inançla bu savı savunuyor, kelama methiyeler düzüyordu. Lakin son analizde insanlık evvel kelamın var olduğunu dahi o “kutsal kitaptan” okuyor, yalnızca yazılı metinler, kelamı diyardan diyara beşerden beşere ulaştırabiliyordu. Bizler de anlıyorduk ki, evvel kelam vardı tahminen fakat sona kalan her daim yazıydı.
Kadınlar yazmaya başladılar böylelikle; gayretlerini, hayatlarını, tecrübelerini, hislerini, müşahedelerini, anılarını yazmaya başladılar. Erkekleri, haneleri, o güne dek “tarih meleği”nin görmediği o öteki dünyayı, özel olanı, içtenlikle anlatmaya başladılar. Var olmak için, kamusal alana çıkmak, eşit yurttaş olmak için çektikleri zahmetleri de… Öteki bir tarihin mümkün olduğunu gösterircesine… Toplumun sahih tarihini ilan edercesine…
Feminizm, “kadınlara ilişkin bir tarih” yaratmakla kalmadı; tıpkı vakitte insanlık tarihinin asırlardır ışık görmeyen, izi sürülmemiş bir alanına dikkati çekmeyi başardı; bir nevi madalyonun öbür yüzüne. Burada bayanlar vardı; ezilen öteki sınıflar, beşerler vardı. Feminizm hegemonik ideolojinin –yoksa hegemonik erkeklik mi demeliyiz- üzerinden geçtiği ne varsa, ayağa kaldırmaya çalışırken, feminist tarihçilik de işte bu insanları anlattı, görünür kıldı. Bizler erkeklerin kutsal saydığı bir tarih anlatısı dışında sahiden neler olduğunu işte bu tarihçilerden öğrendik. Onların eforlarının ışık olduğu daha birçok tarihçiden keza…
TÜRKİYE TARİHİ UZUN VAKİT GÖRMEDİ BU BAYANLARI…
Nitekim çok uzaklara gitmeye ne hacet! Bizim topraklarımızda da bayanlar uzun vakit bir bellek oluşturamadılar kendilerine. Halbuki o bayanlar ki, kendi derneklerini kurmuş, uğraş etmiş, Osmanlı’nın siyasetinde, -mesela Meşrutiyet’in ilanında- rol oynamışlardı. Türkiye tarihi uzun vakit görmedi bu bayanları; Fatma Aliye’yi, Emine Semiye’yi, Selma Rıza’yı, Ulviye Mevlan’ı, Nezihe Muhiddin’i ve daha nicelerini… 19. Yüzyıldan itibaren artık bayanların ayak sesleri dünyanın her yerinde yankılanırken, bizim topraklarımızdaki bayanların tüm bunlara bigâne olduğu varsayıldı. Elbette bayan hareketinin bizdeki tarihçesi tıpkı minvalde seyir almadı, Batı’dakiyle. Ne de oradakine yakın bir süfrajet hareketi görüldü bizde. Fakat yeniden de bayanlar bir şeylere itiraz etmeye, haklarını talep etmeye, daha adil, eşit bir hayat arzulamaya başladılar. Buna karşın ne kadar çalışsalar da daha uygun ve adil bir dünya için, eli tutan bir avuç bayanın yazdıkları haricinde feminist bir arşiv bırakamadılar Cumhuriyet bayanlarına. Güya devam eden bir çaba yokmuşçasına, bir gecede Cumhuriyet tarafından altın tepsiyle sunulmuştu uygar haklar. Resmi tarih bu tez ile yazıldı. Cumhuriyetin kızları uğraş eden öteki bayanları tanımadan, salt kurucu babalarının kendilerine bahşettiği kadarıyla çıktılar yola. Tam da yeni rejimin istediği üzere, geçmişten muazzam bir kopuşla… Köksüz, belleksiz bir halde buluverdiler, -bu sefer evet daha insaflı, daha adil ve seküler lakin buna rağmen- ataerkil bir sistemin içinde. Kim bilir tahminen de 1980li ve 90lı yıllarda, cumhuriyetten evvelki bayan hareketini ve onların mirasını keşfeden bir dizi çalışma olmasaydı, bugün hala Türkiye’deki bayan hareketinin miladının 1980’ler olduğunu zannedecektik. Kaldı ki, 1980’lerdeki – bizlerin ikinci dalga feminizm diye nitelendirdiği- feminizmin bile öncesinde bir mayalanma periyodunun var olduğunu artık, Tezer Özlü, Sevim Burak üzere müelliflerin yapıtlarını inceleyen edebiyat tenkitlerinden biliyoruz.
Bilhassa son otuz yılda, bayanların muazzam emekleri sayesinde, bayan belleğinde kıymetli yollar kat edildi. Ortaya çıkarılan dokümanlar, açılan arşivler, bilgiye dönüştürülen kayıtlar ışığında bir vakitler ne olduğuna artık enikonu vakıfız. Hala gölgede kalmış bayanlar ve onların yapıtları olsa da, bugün hatırı sayılır bir varlığa sahip bayan hareketi. Üniversitelerde açılan bayan çalışmaları lisans ve yüksek lisans programları, yazılan kitaplar, yapılan araştırmalar, kayıt altına alınan sempozyumlar, bayan araştırma merkezlerinin faaliyetleri bu mirasa her geçen gün katkıda bulunuyor. Üstelik Osmanlı’dan Cumhuriyete uzanan dikenli yolda, emeği geçen tüm bayanların öyküleriyle, hatıratlarıyla, bazen arşivleriyle muazzam bir bellek oluşturan, geçtiğimiz günlerde otuz ikinci yıldönümünü kutlayan Bayan Yapıtları Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı da, bu belleğin ve uğraşın baki kalması için kıymetli bir kurum olmayı sürdürüyor. Bayanlar insanlığın en tehlikeli icadı olan tarihi, hegemonik erkekliğin avucuna tekrar kaptırmamak için ellerinden geleni yapıyorlar.