Sovyetler’in satrançta son dünya şampiyonu Garry Kasparov’un her satranç müsabakası öncesi en büyük uzunlukta bir çikolata yediğini biliyor muydunuz? Bana da tanıştığım ve Kasparov’un sınıf arkadaşı olan Azeri bir arkadaş anlatmıştı.
Garry’nin çikolata düşkünlüğü ve satranç ustalığının yanı sıra, zekâ ve makine tahsili alanında tarihi bir rolü var. Garry, 1985 yılında Anatoli Karpov’la karşılaşıp şampiyon olmadan evvel Hamburg’da 32 makineye karşı satranç oynamıştı ve hepsini yenmişti. Kimse de maçın sonucuna şaşırmadı. O günlerde bilgisayarlar daha yeni konuşuluyordu. Ruslar da Tetris oyunu ile yazılım konusunda argümanlarını gösteriyorlardı.
Sonra Berlin Duvarı yıkıldı, Sovyetler dağıldı, dünya öteki şeyler konuşmaya başladı. Ortadan 12 yıl geçti, Garry’nin karşısına bu sefer dünyanın en güçlü bilgisayarı olarak kabul edilen Deep Blue’yu çıkardılar. Newsweek Mecmuası bu maçı “Beynin Son Çırpınışı” kapağı ile yorumladı. Bu kıymetli bir dönüm noktasıdır.
Biraz daha geriye gidersek: Son 60 yıldır bilgisayar bilimciler, yapay zekâ üzerinde farklı denemeler yaptılar.
1952 yılında, XOXO oynayabilen bu bilgisayarı geliştirdiler. Bu büyük bir başarıydı. 45 yıl sonra Deep Blue’nun satrançta Kasparov’u yenmesi de o denli. 2011’de Watson isimli bilgisayar, iki kişiyi bilgi müsabakasında yendi ki bu satranç oynamaktan daha zordu. Gerçek şu ki evvelden belirtilmiş talimatlarla çalışmak yerine Watson Bilgisayarı, insan rakiplerini yenmek için mantık kullandı. DeepMind’ın AlphaGo robotu 2015 yılında, satrançtan daha karmaşık olarak kabul edilen Go oyununda dünya birincisini yendi. Go oyununda, kainattaki atom sayısından çok atak mümkünlüğü olduğu biliniyor. Yani kazanmak için AlphaGo’nın sezgi geliştirmesi gerekliydi. Tekrar kimi noktalarda, AlphaGo’nun programcıları onun neyi niye yaptığını anlayamadılar.
Deep Blue’nun galip gelmesi, insan beynini tanımak için rastgele bir katkısı olmadı. Yapay zekâ tartışmaları ile birlikte insan beynini manaya konusunda akıl almaz ilerlemeler yaşanmaya devam ediyor. Değil 50 yıl, on binlerce yıldır üretilen bütün aletler ve makineler pasifti. Gayeleri doğrultusunda kullanıldı. Akıllı aygıtlar bile, yalnızca yapmasını istediğimiz şeyleri yaptı. Yeni yapay zekâ gelişmeleri, maksatlarını kendi belirleyen araçlar devrinin açılmasını sağlayabilir.
Bundan ötürü ki Çinliler, Go oyununda bilgisayara yenilince yapay zekâda dünya başkanı olmak için yeni bir amaç belirledi. Çin, dersini aldı, ya biz?
Beyin hakkında edindiğimiz bilgilerin ölçüsü hudut bilimi sayesinde her sene iki kat artıyor. Ve her tıp beyin taramanın boyutsal çözünürlüğü de her sene iki kat artıyor. Artık yaşayan bir beynin içini bile görebiliyoruz.
Yapay zekâ tartışmaları, makine tahsili ve artırılmış gerçeklik teknolojisi ile birlikte “zekâ” üzerine tartışmalar ve yorumlar da katlanarak artmaya başladı.
Garry Kasparov, daha şampiyon olmamıştı ve ne Deep Blue ne de AlphaGo projesi hayattaydı. 1983 yılında zekâ üzerine bütün dünyanın kabul ettiği teoriyi Howard Gardner ortaya koymuştu. Çoklu Zekâ Teorisi, zekâyı tek ve baskın bir yetenek olarak görmekten çok, çeşitli ve özel boyutlardan oluştuğunu öneren bir modeldi.
Gardner, bilişsel yeteneklerin geniş bir yelpazeden oluştuğunu ve ortalarında yalnızca çok zayıf bir bağ bulunduğunu savunuyordu. Örneğin, teoride matematiksel çarpma sürecini kolay kolay öğrenen bir çocuğun, bu misyonda zorluk yaşayan bir çocuğa nazaran daha zeki olduğu söylenemez. Kolay çarpma süreçlerinde uzmanlaşmak için vakit harcayan bir çocuk ya çarpma sürecini farklı bir yolla öğrenebilir, ya da matematik dışındaki bir alanda üstünlük gösterebilir. Üçüncü ihtimal de çarpım sürecini derin bir düzeyde anlıyor yahut büsbütün farklı bir süreç olarak görüyor olabilir. Temelde derin bir anlayış içermesi de yavaşlığa ve çarpım tablosunu süratli hatırlayan çocuğa göre potansiyel matematiksel zekâsının gizlenmesine neden olabilir.
Gardner, teorisini ortaya atıldıktan sonra farklı yansılarla karşılaştı. Klâsik zekâ testleri ve psikometrikler ekseriyetle zekânın boyutları ve farklı misyonlar ortasında Gardner’ın kuramının öngördüğü düşük bağlantıdan çok yüksek korelasyon bulmaktadır. Yeniden de birçok eğitimci kuramın önerdiği yaklaşımların uygulamalı bedelini desteklemeye devam etti.
Gardner uzamsal, kinestetik, müzikal, sözel, içsel, toplumsal, matematiksel, doğasal ve varoluşsal zekâ cinslerinden bahseder. Üzerine kitaplar yazılır, birçok ideolojiler bina edilir. Ayrıntılarını uzmanlara bırakıyorum.
Bizim toplumumuzda ise bahsin daha keskin tartışma boyutu görülür:
Zekâ mı, akıl mı üzere. Zekâ daha çok matematiksel bir tarif üzere dururken, akıl tarifine ahlaki bir boyut ekleniyor. Bu durumda akıllı aygıtlar tarifi yerine zeki aygıtlar mı demeliyiz… Bir de işin aptallık boyutu var: “yüzde 60’ı…” yargısı her ortamda kullanılmaya devam ettiğini sıkça duyarsınız. Hele seçim sathına girelim daha çok duyacağız.
Bir de Temel’in yaklaşımı var: Aptallığı mı istersin, hoşluğu mi? Temel, “tabii ki aptallık” der. Niçin? Zira hoşluk geçicidir…
Yapay zekâ, artırılmış gerçeklik ve beyin ile ilgili nöroteknolojik adımlarla birlikte bütün zekâ kuramları “geçici” listesine itildi. Yeni bir yüzyıla giriyoruz ve buna en uyan tarif “Artırılmış Çağ” oldu. En çok Z ve Alfa Jenerasyonları olmak üzere hepimiz yeni bir çağı yeni tanımlamalarla karşılamalıyız. Aksi takdirde yalnızca insanın zekâsı değil, kendisi de “geçici” ve “atık” olarak yokluğa mahkum edilecektir.
Malum, son 30 yılda IQ ölçümünün yanına EQ’yu da ekledik ve muvaffakiyet ve verimlilikte EQ’nun da kıymetli olduğu vurgulanıp durdu. Gardner’in çoklu zekâ kuramına nazaran, yenileri de listeye eklenebilir. Artık, teknik tariften çıkıp, hayatın içinden örneklerle hususa yorum yaklaşayım:
Dünyanın farklı ülkelerinde binlerce kişi üzerinde yapılan bir araştırmada; bireylerin yüzde 37’si etraflarını değerlendirirken en kıymetli duyularının “görmek” olduğunu söylüyor. Yüzde 23 oranındaki kişi de “koku”nun hayati ehemmiyet taşıdığını vurguluyor. Ayrıyeten öteki duyularımızdan dokunma, tatma, duyma bir eseri tercih etmede, kabul etmede öncelikle olduğunu belirtiyor. Pekala, zekâ nerede?
Aynı araştırma tekniği Polonya’da süt markaları ortasındaki tercihte kullanılmış. Temel, gerekli, seksi olmayan ve günlük bir gereksinim unsuru sütün araştırmada tercih edilmesi gerçek olmuş. Marka tercihinde ortaya çıkan sonuçlar şöyle: Yüzde 54,6 tat, yüzde 41,1 dokunma ve görme, yüzde 31,5’i duyma, yüzde 10,7’si de kokunun öncelikli tercih sebebi olarak gösterilmiş. Yani araştırma, zeki olan şu markayı, aptal olan bu markayı tercih ediyor demiyor. İnsan hisleriyle karar veriyor.
Belli bir kumaşı gören, belirli bir ses kalitesini duyan, belirli bir parfümü koklayan biri yorumuyla hakikat varsayımda bulunabilir: ‘Bu eşimin pardösüsünün sesi, bu sevgilimin parfümü o odaya girdi’ üzere. Beşerler açısından güçlü olan bu özellik, yapay zekâyı nasıl yönlendirebilir?
Muhtemel ki beş ile on yıl sonra, arama motorları yalnızca söz ve ilişki kombinasyonları aramak yerine, hakikaten de algılamaya; internet ağında ve kitaplarda milyarlarca sayfayı anlamak için okumaya dayanacak. Senin hiç aklına gelmediği bir anda Google asistanı seni uyaracak: ‘Bak, bir ay evvel bana akademik ortamlarda tartışılan şu hapların kan-beyin bariyerini geçmediği hakkında kaygılarını lisana getirmiştin. Yalnızca 13 saniye evvel buna orijinal bir yaklaşım getiren ve bu hapları almanın yeni bir yolunu gösteren yeni bir araştırma ortaya çıktı. Sana bunu özetlememe müsaade ver.’ Yahut “Bugün yeniden 125 gram fazla besin ve sıvı aldın, obezite diyeti konusunda 11 saniye evvel, yeni bir bilimsel makale yayınlandı, diyeti denemek ister misin?”
Bu güzel bir şey üzere kabul edebilir. Ancak biraz daha karmaşık durumlar var. Biri yoksulluk başkası zenginlik içinde iki komşunuz var. Makine bunu nasıl yorumlayabilir. Yoksulluğu algılayabilir mi? Malum pek çok kişi yoksulluk, acı, endişe sinemalarını sever lakin gerçek hayatta bu türlü koşullarla karşılaşmak, bunu yaşamak istemez. Yapay zekânın tercihi ne olurdu?
Ya yapay zekâ ve makine tahsilinde bu evreye geçilirse, insanoğlu bu gelişmeye nasıl bir karşılık verecek?
Bir dönüm noktasındayız ve hiçbir mecmua kapağında yahut sayfalarında “beynin son çırpınışı” başlığını atılmasına müsaade vermemeliyiz!
IQ, EQ, LQ, TQ…. Sonu yok… Bana nazaran, üç çeşit zekâ var, siz de pozisyonunuzu ona nazaran belirleyin:
Akıllılar yani çalışanlar: Bedenen yahut aklen hiç fark etmez her türlü işi yapanlar. Boş duramayan, sorumluluk sahibi olanlar…
Yetenekliler yani üretenler: İster sanat üretsin ister mobilya ister yazılım yahut bahçesinde domates, balkonunda çiçek üretsin, isterse meskeninde sabunluk yapsın… Fikren ve bedenen toplum için hiç bir takdir beklemeksizin hiç durmadan daima üretenler.
Asalaklar: Tarife gerek yok, bildiğiniz asalak, tufeyli…
Makine zekâsı mı insan zekâsı mı? Durun, makinelerin kontağını kapatmadan bir seçeneğimiz olduğunu da söyleyeyim.
Yalnızca insanların yapabildiği bir şey var: Hayal kurmak!.. O yüzden hayallerimiz daima büyük olsun…