Kahramanmaraş sarsıntılarında en çok hasarı gören vilayetlerden biri olan Hatay’ın tekrar onarımı için kurul kurulması gerektiğini söyleyen tarihçi Prof. Dr. İlber Ortaylı Habertürk’ten Afşin Yurdakul‘un sorularını yanıtladı.
Prof. Ortaylı’nın açıklamalarından öne çıkan başlıklar şöyle:
“1963’de gördüğüm Hatay var. Yol çok virajlıydı. Fransız devrinden kalma asfalt yol vardı. İskenderun tarafından seyahat yapılıyordu. Olağanüstü romantik yerdi. Hatay’a her gidişlerimde bu romantik, bize binlerce yılları hatırlatan Hatay, birinci sefer künefe yediğimiz yer, tahminen onun tadı da artık değil. Antakya’nın Habib-i Neccar Camii’nin yıkılmasını insan anlayamıyor. Lakin yıkıntıdan sonra baktığınız vakit göreceksiniz, bu mescide vakit zaman kimi ekler yapılmıştır. Galiba eski yapının bu kadar feci formda yıkılıp, ortada yalnızca bir duvarın kalması bunu göstermektedir. Ortodoks kilisesi, Katolik kilisesi bunlar 19. asır yapılarıdır görünüşte. Temelleri ve asılları eski asırlara uzanıyor. Demek ki binalara yapılan ekler temele, eski yapıya sadık kalmazsa, eskinin statik hesaplarına riayet edilmezse, onarım ve değişime itaat edilmezse bu türlü bir olay ortaya çıkarıyor.
Şimdi karşınıza eski Antakya daha fazla çıkacak. Bu yıkıntılar kaldırıldıktan sonra onları göreceğiz. Mozaikli otelden Habib-i Neccar’a kadar bütün o yolda eski Roma İmparatorluğu’nun eski çağın en güçlü kentlerinden biri arşınıza çıkacak. Bu onarım alanı ne olacak bilmiyoruz. Bir yandan Antakya kentinin daha öteki düz bir alana inşa edileceği konuşuluyor. Bir bakıma buna pek uyulmayacağını düşünüyorum. Zira kentin görüntüsü, etrafı bakışı, kendine mahsus iklimi, insanların burayı terk etmesine pek müsaade etmeyecek. Her vakit için bu türlü bir vatan çok kıymetlidir. Yeni periyodun bütün Türkiye’nin üniversitenin, uzmanların nezareti altında yapılması, bu nezaret için plan ve projelerin yurt içi ve yurt dışından takviye alması düşünebilir.
‘Aslı ile ortaya çıkarmak koşul olmalı’
Antakya bize binlerce yıllık imparatorlukların mirasıdır. Onu korumak zorundayız. İnanıyorum ki, bu müdafaayı da Türkiye Cumhuriyeti yapacaktır. Etrafta buna el atabilecek, düzenleyebilecek öbür bir güç düşünülemez. Eski ile yeni yan yana. Eskiye aşikâr ki berbat müdahaleler yapılmış vakit zaman. Onu tekrardan aslı ile ortaya çıkarmak kaide olmalı. Antakya için özel bir kurul kurarak işi götürmeliyiz.
Mühim olan bakanlıkların bir ortaya gelmesi değildir. Türkiye üzere bölgenin en güçlü devleti için bütçenin de büyük sorun olacağını zannetmiyorum. Türkiye’de eski yapıtlara yatırım yapmak, onları korumaktan çekinmeyen kuruluşlar, zümre ve yurttaşlar, fabrikatörler, şirketler vardır. Sorun o değildir. Sorun buradaki gözetimdir. Beşerler ne derecede bilimin ve sanatın gösterdiğine hürmet ediyorlar. İşe el atanlar ne kadar işin kolayına kaçmaktan kaçınacaklar. Ve iş ne kadar yandaşların kullanımına, ehliyetsiz insanlara bırakılmaktan imtina edilecek, buna bağlıdır. Burada ben farklı kontrol odaklarına müracaat edilmesine, üniversitelerimiz, ilmi kurumlarımız, sanat tarihçelerimiz başta olmak üzere, icabında dışarıdaki kuruluşların, üniversitelerin de mütalaa ve nezaretine açık tutulmasına taraftarım. Zira bu ortak mirastır. Üç büyük dinin izleri var, menkıbeleri ve tarih burada geçiyor. Her köşesinde bunu görüyorsunuz.
Antakya büyük sarsıntılar geçirmiştir. Zelzelelerin şiddetini mukayese ederken nüfusa bakamayız. Sarsıntıların getirdiği tahribatı bilmiyoruz. Bugün baktığımızda Antakya ve bütün Hatay çok fazla yıkılmış vaziyette. Herhalde bu gerçek bir yer ile yeksan olma dedikleri şey. Buna karşın gördük ki kimi binalar ayakta. Zira onların inşaatına dikkat edilmiş. Kimi eski yapıtlarda tahribat çok az. Zira kendilerine gereksiz ilave ve müdahalelerle, temelden değiştirme, haline müdahale etme olmamış. O yüzden bunlar daha çok ayakta kalıyor. Kimi sokaklarda eski Antakya’nın izini görebiliyorsunuz. Onarımla geriye dönüş mümkün. Kimi tarihi köprüler ayakta. Zira burada pak bir mühendislik var. Birtakım duvarlar asırlara dayanıyor. Kimileri dayanmıyor. İstinat duvarları bile çöküyor. Antakya’nın yeri son derece engebeli olduğu için bu üzere kusurları affetmiyor.
‘Ümidimizi kırmayalım’
Yapılacak şey şu; dar sokaklara göz atın, ekleri, manasızlıkları düşünün. Antakya’nın aslı Kurtuluş Caddesi dediğimiz yerdir. O caddenin üzerindeki eski binalara gereksiz ekler, tekrar dikilenlere dikkat edin. Hepsinin bugünkü hali birbirinden farklıdır. Bu insanlara bir şeyi gösteriyor. Bu çevreyi, bu tabiatı seviyorsak, bunun için Antakyalı, İskenderunlu olmak fark etmiyor. Bunun kadar hoş kent çok az bulunur yeryüzünde. El birliği ile bunu düzenleyeceğiz. Ümidimizi kırmayalım.
Bizim Topkapı Sarayı’nda fil duvarı yıkıldığında gerisindeki molozu bile eledik, içinden son derece enteresan çini kesimleri çıktı. Mostar Köprüsü en ülküsüydü. Zira orada her taş bulundu, dalgıçlar çıkardı, numaralandı ve kullanıldı. Sahiden önünüze geleni atarsanız, iş ivedi diye vakit yok derseniz iş değişir. Antakya alanı için Kurtuluş Caddesi, Müze ve cami ortası kelam konusu olmalı. Çok dikkatli elemeci, hafriyat ve kıymetlendirme yapmak lazım. Ortaya çok yeni eserler çıkacak. Ona nazaran eski taşların kullanılması lazım. Bodrum’da bile eski binaları yıkarken o güzelim binaları atıldı. Az insan o taşların bedelini anlayarak yeni konutlarında kullandılar.
‘UNESCO’ya müracaat edilmeli’
Yıkılan yapının içindeki materyaller farklı. Yepyeni olanların numaralandırılması ve saklanması ve yine kullanılması lazım. Kilise, cami ve öbür kimi kalıntılar için bunların olması kaçınılmaz. Temel öge hiç değişmeyen mihrap ve ana duvarlar kalmış ayakta. Öbür tarafta müdahale ve değiştirmeler laubali formda yapıldığı için bugün ayakta değil. Bir an önce burayı iskana açalım da ne olursa olsun zihniyetini bırakmamız lazım. İskanın bir süre için yandaki alanda devam etmesi, kentin yavaş yavaş yine ayağa kaldırılması gerekiyor.
Bunun için UNESCO’ya müracaat edilecek. UNESCO’nun dayanılmaz propagandasıyla istifade edilecek. Bir mevzuyu unutmamak lazım UNESCO bazen faydadan çok yük olur. UNESCO eski eser , onarım bankası değil. Her şeyden evvel biz kendimiz kendi yapıtımız için gereken parayı, ölçüsü, bütçeyi ayıracağız. Sureti katiyede ehliyeti olmayan, deneyimi olmayan restoratörler buraya sokulmayacak. Birtakım beşerler gelir, ondan ona devredilir, öbürü daha düzgün yapacağını tabir eter. Biz da maalesef onarım bir süre sonra onarımla ilgisi olmayanların eline geçiyor. Bu iş üstatların işidir. Mühendislik ve mimarlık diye zenaat var, sanat tarihi ve arkeoloji diye bir kısım var dünyada. Kazarak ve öğrenerek maharet sahibi olan kollar var. Bu uzmanlar konuşacak. Kesinlikle âlâ bir taş personelliği var, makûs bir sıvacılık var. Bunun üzere ne yanılgılar yapılıyor. Eski eserler oradan çöküyor.
‘Atatürk bölgenin Türkiye’de kalması gerektiğinin en çok şuurunda olan kişidir’
Roma çağından beri 1500-2000 yıl ayakta kalan yapının, sarsıntısı atlatan yapının aniden bugün çökmesi aşikâr ki son 100 yılın hüneridir. Mustafa Kemal Atatürk, Gazi paşamız her şeye karşın imparatorluğunun generalidir, çağdaşlaşan imparatorluğun münevveridir. Bugünkü münevverden farklı olarak koca imparatorluğun her köşesini tanımış, her türlü etnik, dini kümeye yakından temas etmiştir. Hatay ona nazaran o imparatorluğun Türkiye Cumhuriyeti’ne kalan son kalıntısıdır. Rengarenk ülkedir, halkının ortasında büyük bir insicam ve sistem vardır. Bu bugün de devam etmektedir. Bölgenin aslında Türkiye Cumhuriyeti’nde kalması gerektiğinin en çok şuurunda olan insandır. ‘Bu benim şahsi meselemdir’ dediği budur. ‘Bunun en düzgün biçimde çözüldüğünü görmem lazım’ dedi ve öldü. Tabiplerin yasaklamasına karşın oralara seyahatler yaptı.