Selim Martin*
Dünyada, insanın beslenmesi için en değerli bitki tartışmasız buğdaydır. En azından 15 bin yıldır bu böyledir. Epipaleolitik Devir ile birlikte buzulların erimeye başlaması ve yağışın artması, otsu bitkilerin çoğalmasını sağlamıştı. Yerleşik hayata geçilmesi ile bu bitkiler yavaş yavaş evcilleştirildi ve tarım üretimi evcil buğday ve arpa ile başlamış oldu. Eldeki kaynaklara nazaran, Karacadağ ve civarı evcil buğdayın anavatanıdır.
Neolitik çağ boyunca Kuzey Mezopotamya’da, Dicle ve Fırat’ın çok kollu-çok kesimli coğrafyasında, bu ırmakların taşkınları ve yağmurlarla yapılan buğday üretimi, Kalkolitik çağın ortalarından itibaren, sulamalı tarımın öğrenilmesi ile birlikte Güney Mezopotamya düzlüklerine taşındı. Böylelikle bu yeni teknik sayesinde gereksinimden fazla buğday üretilebildi.
Ah canım okuyucu, ne olduysa bundan sonra oldu işte. Artı eserin yararlarını ve ziyanlarını saymaya kalksak ne sözler ne kağıtlar ne de günler yetmez. Olsun, biz yeniden de birkaç adedinin altını çizelim de Mezopotamyalıların emeği boşa gitmesin. Artı eser başlangıçta uygun projelendirme, çok sayıda su kanalı personeli ve çiftçi ister; sonrasında ise büyük depolar, yanlışsız bir geri dağıtım sistemi, satacak tüccar ve koruyacak asker ister. Bu kadar kişi bir ortaya gelince; sistem ister sistem ister devlet ister işler berbat gidince bir yaratıcı/ gözetici ister. Devlet de din de kayıt ister, vergi/kazanç ister ve natürel ki düşman ister. Buyurun efendim, işte size medeniyetin (!) tarifi.
Kalkolitik Çağ ve Tunç Çağı Mezopotamya’sının kısa tarihini şimdilik bir kenara bırakalım ve asıl işimiz olan söylencelerde, bu ziraî dünyanın nasıl şekillendiğine, her vakit yaptığımız üzere birkaç coğrafya ve çokça yüzyıl geze geze bakalım.
Ana Tanrıça Heykelciği, pişmiş toprak, Çatalhöyük. Neolitik topluluklar tarım toplumuna dönüşürken, mitolojilerinin nasıl biçimlendiği ile ilgili bilgilerimiz şimdi kâfi değil. Bolluk ve rahmetin, üreme ve çoğalma ile binlerce yıldır ayrılmaz birlikteliği bize, birinci üretimcilerin de hikayelerini emsal halde kurgulamaları gerektiğini düşündürür. Tıpkı vakitte bayanlar ile bitkilerin, Paleolitik çağdan beri gelen bağlantısının tarım üretilirken de sürdüğünü biliyoruz. Üstüne, sonraki kültürlerde görülen uygulamaları da eklediğimizde; çıplak, tabiata hükmeden ve doğuran bayan figürlerinin, toplumun üreyip çoğalması kadar, bitkilerin büyüyüp gelişmesine de yönelik bir iletisi olduğunu rahatlıkla tez edebiliriz. Ayrıyeten Neolitik yerleşimlerinin Cet Kültü ritüellerinin; kurucuların anıldığı örneklerle birlikte bolluk rahmete yönelik merasimleri de olmalıdır. Bu durumlarla ilgili en dikkat alımlı kanıtı; binlerce yıl sonrasında ortaya çıkan birinci yazılı metinlerde, geçmişe yönelik bir hikayenin izlerinin sürülebileceğini, bir evvelki sayıda anlatmıştık. Fakat bahsin ehemmiyeti bakımından alıntılayıp burada bir defa daha değinmekte yarar var.
Sümer mitlerinde, Annunakiler olarak isimlendirilen; çoğul, erkek ve bayanlardan oluşan, Sümerlilerden uzun uzun yıllar evvel dünyada karar sürmüş bir tanrı-tanrıçalar topluluğundan bahsedilir. Eski hoş vakitlerin – büyük ihtimalle eski kelamlı geleneğin mirası – kıssalarının anlatıldığı bu mitlerde, Du-ku kutsal dağında yaşayan Annunakilerin, insanlara evcil buğdayı, evcil koyunu ve dokumayı armağan ettiklerinden bahsedilir. Bugün, buğdayın anavatanı olarak kabul edilen – eski volkan- Karacadağ’ı ve bu dağın görülebildiği coğrafyalarda birinci yerleşik yaşama geçen toplulukların, bitkilerin kültüre alınması, hayvanların evcilleştirilmesi ve dokuma teknolojisinin geliştirilmesinde öncü olduğu düşünülürse, Sümer söylencesi daha anlaşılır hale gelmektedir. Görünen o ki; başlangıçta Neolitik ihtilali gerçekleştiren birinci yerleşik köylüler ve bu muvaffakiyetlerini kutladıkları ata-kültü ritüelleri vardı. Vakitle bizim Karacadağlılar bir Annunaki’ye, evcilleştirdikleri buğday da – her vakit olduğu üzere – bir ilah armağanına dönüşmüş görünmektedir. (S. Martin- İlahların armağanları: Bitki, ağaç ve bahçe – ArkeoDuvar 9. Sayı.)
Evrenin dağlarında An, dünyaya getirdiğinde Annunakileri
Dünyaya getirmedi tıpkı anda Tahılı (Aşnan) ortaya çıkarmadı
Ne de üretti ülkede ipliklerini Uttu’nun
Ne de hazırladı ona dokuma tezgahını…
**
Dolayısıyla bu eski vakitlerin insanları
Ne ekmek yemeyi bilirlerdi ne de giyinmeyi; Çıplak dolaşırlardı; koyunlar üzere yeşillikle beslenirler, yerdeki çatlaktan çukura biriken suyu içerlerdi yalnız,
İşte o vakit “Kutsal Tepecik’te” ilahlar;
Ana dişi koyunu ve tahılı yarattılar
**
Enki bunun üzerine Enlil’e şöyle dedi:
“Ey Saygıdeğer Enlil ana dişi koyun ve tahıl Kutsal Tepecikteler aslında –yere indirelim onları”
İşte böylelikle ana dişi koyun ve tahıl Kutsal Tepecikten aşağıya indiler. (Küçükbaş Hayvan Tahıla Karşı – Sümer Miti)
Büyük bir anlatımdan birkaç modül seçerek aktardığım bu metinde, rablerin, tarımı ve dokumayı nasıl yarattığını görmek mümkün. Söylencenin buraya taşımadığım kısımlarında, Annunakilerin kendi muhtaçlıkları için insanlara bunları armağan ettiği bilgisi veriliyor. Metinden anlaşıldığı üzere; ilahların oturduğu bu yerden (Kutsal Tepecik) aşağıya (insanların yaşadığı yere) bu armağan iniyor. Âlâ, hoş. Pekala bu metnin, binlerce yıl öncesinde var olan bir gerçekliği efsaneleştirdiğini de nereden çıkartıyorsun diye soracak olursanız, onunda yanıtını 1961 yılında S.N. Kramer ve I. Bernhardt tarafından yayınlanmış, şimdilik elimizde yalnızca bir tane kısa metnin yer aldığı bir tabletteki çeviriden vereyim.
Oysa bir gün Ninazu, erkek kardeşi Ninmada’ya şöyle dedi:
Arpa ve ketenin yetiştiği “Dağ’a” gidelim;
“Dağ’dan”arpa indirelim ve Sümer’e kadar getirelim bu arpayı.
Böylece tanıtmış oluruz arpa nedir bilmeyen Sümer’e. (Tahılların Sümer’e Tanıtılması – Sümer Mitolojisi)
Metnin devamında, kardeşlerden bir tanesi bu işe itiraz edecek ve babalarının buna müsaade vermeyeceğinin altını çizecek. Mezopotamya panteonunda pek tanınmayan bu iki erkek rabbin, bilinen hikayedeki anlatımdan farklı olarak, babaları Enlil yasakladığı halde, evcil bitkiyi insanlara taşımalarını anlatan bu söylence, kayıp modüllerine karşın epeyce dikkat caziptir. Düzlük Sümer topraklarına (Güney Mezopotamya), dağlık bir yerden (Kuzey Mezopotamya) evcil tahıl gelmesini aktaran bu hikaye, bilimsel olarak takip edebileceğimiz bir sürecin mitolojik anlatımı üzere görünmektedir.
Sümer mitleri, kendi coğrafyasında yaşayan daha sonraki kültürleri de epeyce etkilemiştir. Mezopotamya’da egemenlik kurmuş Akkad, Babil, Assur üzere uygarlıklar, dilsel ve ırksal farklılıklarına karşın, bir iki isimlendirme ve erkek hâkim anlatımları haricinde, çok fazla değişiklik yapmadan, bu hikayeleri çeşitlendirerek kullanmaya devam ederler. Bu sebeple Mezopotamya’da söylencelerin, en azından Tunç Çağı boyunca ortak hikayeleri içerdiği bilinmelidir. Daha sonra bu hikayeler, doğudan batıya gerçek gitgide yayılacak, MÖ 1. binyılda Batı Anadolu’da -başka yerlerden gelme hikayelerle bir ortaya gelip dünya kültürünün temelini oluşturacaklardır.
Evcil tahılı bir formda insanlara ulaştırdık. Tamam da bunu yetiştirmek için ne yapmak gerekir? Kalabalık nüfusu besleyecek formda, evimize/ kentimize zenginlik getirecek halde nasıl yetiştireceğimizi bize kim söyleyecek? Natürel ki tanrılar! Mezopotamya mitlerinde tarım denilince birinci akla gelen kişi, hepinizin çok uygun bildiği üzere tarım ve savaşın ilahı Ninurta’dır. Kendisini; “Taş Ülkesindeki” isyanı kanlı bir formda bastırıp döndükten sonraki hizmetlerinden kısaca bahsederek bir kere daha hatırlayalım.
Yukarıdan aşağıya gerçek yolunu kendi eliyle çizdiği suları; emanet etti.
Bereket kaynağı, kendi icat ettiği sabanı; kazmayı öğrettiği düz oyukları,
ve yığdığı tohum doruklarını ve doldurduğu siloları… (Ninurta ve Taşlar – Sümer Mitolojisi)
Ninurta’nın –tarımı icat eden ve birinci uygulayan olduğu için- tarımın hamisi ilah olarak tanınmasını “açıklamaya ve gerekçelendirmeye” çalışan bu metinden, ırmaklardan su kanalı kazıldığını, toprağı işlemek için saban kullanıldığını ve bu sayede çok fazla eser elde edildiğini; hülasa “sulamalı tarımın ve artı ürünün” mitolojik hikayesini öğrenebiliyoruz.
Evcil tahıldan sonra, tarım yapmayı da öğrendik nihayet. Artık sırada bu kadar kıymetli bir olayın, beslenmenin; azlığı-çokluğu, varlığı-yokluğu hayatımızı nasıl şekillendirmiş ona bakalım.
MEVSİM MİTLERİ
Yaşadığımız Yakındoğu coğrafyası, yüklü olarak sıcak mevsimlerde yetişen yiyecekler üzerinden besin iktisadını yönetir. Geçmişten günümüze bu coğrafyayı asıl şekillendiren şey, havaların ısınması ile bolluğun ve rahmetin arttığı, soğuyan havayla birlikte besinlerin azaldığı binlerce yıllık bir döngüdür.
Mimarimizden günlük yaşama, siyasi hayatımızdan gelenek göreneklerimize, çabucak her şey bu döngüye nazaran belirlenir. Size bir tüyo vereyim; bizde seçimler de birebir düğünler üzere bolluk aylarında yapılır. Kimse besinin az olduğu vakitte rakipleriyle seçim yarışına girmek istemez! Hayatı şekillendiren bu döngünün olağan ki söylencelerde de baş köşeyi kapacağı rahatlıkla iddia edilecektir. Dünyanın en eski söylenceleri, mevsimlerin döngüsünü açıklamak üzere ortaya çıkmış öykülerdir. Bilhassa Anadolu ve Mezopotamya’nın kadim mitleri, baharın gelmesini ya da havaların soğumasını birebir nedene dayandıran hikayeler barındırır.
Mevsim mitleri için en bilinen kurgu, aile içi sorunlar ya da ergenlik sorunu üzere görünen; meskenden kaçan tanrı/tanrıça ve bunun çeşitlemesi olarak kabul edilen kaybolan tanrı/tanrıça hikayeleridir. Toplumların ataerkil veyahut anaerkil olması hikayedeki başkarakterin cinsiyetini belirler.
Sevdiklerimizin bir halde elimizden alınması yahut bizden uzaklaşması bizi sarartıp soldururken, onlara kavuşmak içimizde çiçekler açtırır. Biz de tabiatın bir kesimi değil miyiz? O halde süreç, tabiatta da tıpkı halde olmalı. Tek farkı, bu olan bitenin, doğayı etkileyecek kadar kudretli karakterlerin başına gelmesidir.
İlkbahar yaz, sonbahar kış
Geri dön sevdiğim, bırakma bizi… (S. Martin)
Önceden de belirttiğim üzere, eski söylencelerde bolluk ve rahmet, üreme çoğalma ile muadil tutulur ve sıklıkla birbirlerinin yerine konulur. Soyun devamını sağlayacak kişinin ortadan kaybolması, içinde bulunduğu toplumun bolluk ve rahmetinin yok olması manasına gelir. Kişi şayet meskenden kaçmışsa çabucak ikna edilip meskene döndürülmeli, kaybolduysa da tez vakitte kesinlikle bulunmalıdır. Kendinizi hikayedeki karakterlerin yerine koyun, en sevdiğinizin, çocuğunuzun meskenden kaçtığını ya da kaybolduğunu düşünün; hayat sizin için biter, bir şey yemek ya da içmek istemezsiniz, dünyaya küsersiniz. Bir an evvel onu bulmak meskene döndürmek istersiniz. İşte dünya da birebir sizin üzere küser bu süreçte. Kaçan/kaybolan yerine dönmediği sürece solgun, verimsiz bir yer haline gelir.
ERGEN YARADANIMIZ KONUTTAN KAÇMIŞTIR
Bu hikayelere verilebilecek en hoş örneklerden birincisi Hitit mitolojisindendir. Telepinu’nun meskenden kaçışı olarak isimlendirebileceğimiz bu hikayede; meskenin genç oğlu olan ilah, öfke ile ailesini ve yurdunu terk edecek, ailesi ve öbür rabler onun gidişiyle birlikte çok çaresiz bir duruma düşüp Telepinu’yu geri döndürmenin yollarını arayacaklardır. Elimizdeki tabletlerde çokça eksik kesim olduğu için, kıssanın başlangıcı yani allahın niye öfkelendiği tam olarak anlaşılmaz. Lakin metinde yer alan Telepinu’nun meskeni süratle terk ederken ayakkabılarını aksi giymesi üzere ayrıntılar, ilahın öfkesi, telaşı ve şaşkınlığını çok hoş anlatır. Bir çocuğun meskenden uzaklaşmasının bence dünya üzerindeki en hoş anlatımlarından biri olan bu söylenceye bir göz atalım.
Sis pencereleri kapladı, meskeni duman kapladı. Ocaktaki kütükler sıkışıp boğuldu, ağıldaki koyunlar bunalarak sıkışıp boğuldu. Koyun kuzusunu reddetti. İnek buzağısını reddetti. Telepinu da çekip gitti. Hububat ve hayvanların, bolluk ve gelişme zenginliğini, bozkır ve verimsiz çayıra döndürdü. Telepinu da şikâyet edip mırıldanarak ormanın içlerine yanlışsız çekip gitti. Ülkede kıtlık baş göstersin diye otlaklar, pınarlar kurudu. Arpa ve buğday yetişmez oldu, inek, koyun ve bayanlar gebe kalamaz oldu, gebeler doğuramadı. Beşerler ve rabler açlıktan ölüyordu.
Ergen yaradanımız konuttan kaçmıştır kaçmasına ancak birebir biz olağan insanlarda olduğu üzere, ülkenin ve ailesinin ona, onun da ülkesine ve ailesine muhtaçlığı vardır.
Bu kuraklığa deva olur diye, büyük Güneş Rabbi bir ziyafet vermek için şenlik düzenledi ve bin tanrıyı davet etti. Yediler lakin doymadılar, içtiler lakin kanmadılar, susuzlukları geçmedi. Fırtına ilahı ülkede olan bu kuraklığın sebebinin oğlu Telepinu olduğunu hatırlayarak: Oğlum Telepinu burada değil, o öfkelendi, çekip gitti ve düzgün olan her şeyi beraberinde götürdü der. Bunun üzerine büyük ve küçük ilahlar Telepinu’yu aramaya koyuldular.
Öfke ile meskenini terk eden tanrıyı bulmak elbette kolay olmayacaktır. Çabucak her hikayede hem gösterilen uğraş hem de geçen vakit sıklıkla vurgulanır. Yıkmanın kolay lakin onarmanın ne kadar da sıkıntı olduğu herkese hatırlatılır.
Güneş Rabbi süratli kartalı gönderdi ve dedi ki: Git dağları, ovaları ve derin koyu mavi suları orta. Kartal gitti ancak onu bulamadı. Bu sefer Fırtına Yaradanı çıktı oğlunu aramaya, kendi kentinin kapısına vardı, kapıyı çaldı ancak açtıramadı ve fazla zorlamaktan çekicinin sapı kırıldı. Bunun üzerine vazgeçti ve dinlenmek üzere oturdu.
Gösterilen bu kadar gayrete karşın bulamamak hikayenin her iki tarafındakiler için hayli değerlidir. Kaçan kendisine verilen ehemmiyeti görür bu uğraş sayesinde, başkaları de sevdiklerini kazanmak için ne kadar emek harcamak gerektiğini bir kere daha öğrenirler.
Sonra Telepinu’yu bulmak için bir arı göndermeyi önerir ilahlar ve Fırtına Yaradanı buna itiraz eder. Onu büyük ve küçük bütün rabler aradılar ancak bulamadılar. Bu arı onu arayıp bulmayı nasıl başaracak ki? Hem kanatları hem de kendisi küçücük.
Ummadık taş baş fayda demiş cetlerimiz. Arı gitti, dağları, ırmakları, pınarları aradı ve Telepinu’yu bir otlakta uyurken buldu ve onu uykusunda sokmaya başladı.
Çok kızgınım dedi Telepinu; ben uyumaya ve kızgınlığımı yatıştırmaya çalışırken siz niye beni konuşmaya zorluyorsunuz? Daha sonra arı ile birlikte konutuna dönerken telaşa geldi. İnsan jenerasyonunu, öküzleri ve koyunları yok etmeye başladı. Şimşekler çakıyor ve gök gürlüyordu. Aşağıda kapkaranlık dünya tam bir karmaşa içindeydi. Rabler, kartalın üzerinde Telepinu’nun geldiğini gördüler. Onun öfkesini yatıştırmayı bildiler; gazabını yumuşatıp, hiddetini azaltıp, taşkınlığını dizginlemeyi bildiler.
Telepinu tapınağına döndü. Ülkesini düşünmeye başladı. Pencerenin önündeki tozu, bulutu dağıttı, meskenin üzerindeki dumanı dağıttı. Rablerin sunakları hazırlandı. Ocaktaki korların tutuşmasına müsaade verdi; koyunların ağıldan, öküzlerin ahırdan çıkmasına müsaade verdi. Ana yavrusuna, koyun kuzusuna, inek buzağısına kavuştu. Bu sefer kral ve kraliçeyi düşündü. Onlara ilerisi için güç, sıhhat ve hayat bahşetti.
(Telepinu’nun Konuttan Kaçışı – Hitit Mitolojisi)
ÖLÜLER ÜLKESİ’NİN YARADANI HADES
Evden kaçanları bulduk bulmasına da ya kaçırılanlara ne yapacağız? Bu mevzudaki karşılığı bulmak için haydi daima bir arada Ege Denizi’ne gerçek yola çıkalım. Birinci hikayemiz iddia edebileceğiniz üzere, Helen kültürünün rahmet tanrıçası Demeter üzerine. Kızı Persephone’nin kaçırılışı, Demeter’in başrol sayılabileceği tek hikaye olmakla birlikte, tıpkı vakitte tanrıçanın insan hayatı üzerindeki o büyük tesirini net bir formda göstermektedir.
Zeus ile Demeter’in birleşmesinden doğan Persephone, bir gün arkadaşlarıyla birlikte çayırda çiçek toplarken aniden yer yarılacak, Ölüler Ülkesi’nin Yaradanı Hades, kızı yakaladığı üzere yerin altına geri dönecektir. Kızı konuta dönmeyince çaresiz Demeter, bütün dünyada dolaşmadık yer bırakmayacak lakin kızını bir türlü bulamayacaktır. Ümitsiz tanrıça sonunda her şeyi gören ve bilen güneş yaradanı Helios’a kızının yerini soracak ve onun Hades tarafından yer altına kaçırıldığını böylelikle öğrenecektir. Buraya kadar günlük hayattan bir bahis üzere gelişen hikayenin tanrısal kısmı asıl bundan sonra ortaya çıkar.
Tanrıça olan bitene bir deva bulamayınca, yaradanlara küsüp onların yanından ayrılacak ve sızlayan yüreği ile ıssız bir yere çekilecektir. Demeter, rastgele bir kişi değil, rahmet tanrıçasıdır. O küserse, toprak da küser. Bolluk rahmet biter, eserler yetişmez, meyveler büyümez ve dünyada beşerler ortasında büyük bir kıtlık baş gösterir. Baş İlah Zeus, bu duruma bir deva bulmak ümidiyle kâh Demeter’i geri getirmeye, kâh Hades’i kızı geri vermeye ikna etmeye çalışacak fakat başarılı olamayacaktır. Çünkü, Ölüler Ülkesinden bir lokma bir şey yiyen kimsenin asla geri dönemeyeceği kesin bir kuraldır ve ne yazık ki Persephone orada bir nar adedini çoktan ağzına atmıştır. Kısacası kelam; anne üzgün, tabiat küsmüş, beşerler hala aç.
Önceki yazıları takip eden okuyucular hatırlayacaktır; Hitit Hükümdarı II. Murşili’nin, ülkedeki kıtlık ve salgın hastalıklardan sonra ilahları kibarca (!) uyaran bir duası vardı. Bu türlü yapmaya devam ederseniz, size dua edecek, kurban kesecek kimse kalmayacak diye söylüyordu. Burada da o hesap; bu kadar uzun süren kıtlıktan sonra beşerler yaradanlara biraz başkaldırmış olmalı. Nihayetinde Zeus; Persephone’nin yılın farklı vakitlerini farklı yerde geçireceği bir yol ile herkes için en uygun tahlili bulacak ve sorunu ortadan kaldıracaktır. E liderlik herkesi mutlu etme sanatı değil midir?
Persephone’nin Dönüşü- Frederic Leighton, 1891. Efendim yeni mutabakata nazaran, Persephone yılın üçte ikisini, yani Ege coğrafyası için çiçek açma ve meyve vakti olan sıcak ayları annesi Demeter’in, geri kalan üçte birini, yani kışı da eşi Hades’in yanında geçirecektir. Anne kızından ayrılmayacak, eşler ortada birbirini özlediği için evlilik canlı kalacak, yılın birçoklarında eser olduğu için de beşerler aç kalmayacaktır. Böylelikle hem anne hem eş hem de beşerler keyifli olacaktır. Ölüler Ülkesi’nin kesin kuralları ne oldu, hani bir lokma yiyen geri dönemezdi diye sorduğunuzu duyar üzereyim. E kurallar çiğnenmek için değil midir sevgili okuyucu?
Kaçırılma hikayelerine isterseniz bir örnek daha verelim. Ünlü Adonis efsanesi, Akdeniz etrafına yayılmış Mezopotamya İnanna-Dumuzi ve Anadolu kökenli Kybele-Attis hikayelerinin, Helen mitolojisine yansımış bir örneğidir. Kaçırılan kişinin bu sefer bir erkek olduğu bu hikaye; kökeninin Anaerkil yapısını koruyarak Helen mitolojisinde kendine yer bulmuş, buradan da tekrar Akdeniz coğrafyasında çeşitlenerek yayılmış ve günümüze kadar tesirlerini sürdüren büyük bir efsaneye dönüşmüştür.
GELİNCİKLER VE KIRMIZI GÜL
Söylence, Aphrodite’nin lanetine uğrayan bir kızın, kendi babasına tutulması ve onunla birlikte olmak için çeşitli oyunlar yapması ile başlar. Hikayenin en bilindik çeşitlemelerinde bu kız, Suriye yahut Kıbrıs hükümdarının kızı olarak anlatılır. Baba oyuna gelecek ve 12 gece kızıyla birlikte olacaktır. 12. gece durumu fark eden kral, bu utançla kızını öldürmeye çalışır fakat rabler, kıza acıyarak ve onu bir Mersin ağacına çevirir. Hikayenin bu açılışı, berbatlığın rablerden gelmesi, aile içi alakaların utancı üzere çok farklı iletiler içermesi bakımından değişiktir.
On ay kadar sonra, ağacın kabuğu çatlar ve gövdesinden dünyalar hoşu bir bebek çıkar. Çocuğun hoşluğuna vurulan Aphrodite onu tüm insanlardan saklamak isteyecektir. Birisini insanlardan saklayacak en uygun yer olağan ki ölüler ülkesidir. Aphrodite Adonis’i, büyütsün diye yeraltı tanrıçası Persephone’ye verir. Lakin Adonis serpilip de büyümeye başladıkça Persephone de çocuğa tutulacak ve onu bir daha geri göndermeye hiç yanaşmayacaktır.
Tanrıçalar ortasında kopan arbedeye müdahil olan Zeus, evvelki deneyiminden olsa gerek, tahlili çok kısa müddette bulur. Adonis’in yılın dört ayını Persephone’nin, dört ayını da Aphrodite’nin yanında geçirmesi kararlaştırılır. Güzel genç, yılın geri kalan vaktinde da canı nerede isterse orada yaşayabilecektir. Bizim oğlan, o dört ayda da Aphrodite’nin yanında kalmayı seçince olaylar karışır. Aphrodite, ismi üstünde aşk ve hoşluk tanrıçası; Demirci İlah Hephaistos ile evli, Savaş Rabbi Ares başta olmak üzere çok sayıda ilah ve ölümlü ile de sevgili. Bu türlü bir durumda ortaya çıkan kıskançlığın elbette sonuçları olacaktır.
Öykü, kıskanan ilahların, Adonis’in üstüne gözü dönmüş bir yaban domuzu salmaları ve o domuzun güzel genci kasığından ısırmasıyla devam eder. Zavallı Adonis kanaya kanaya can verecektir. Akan kanların suladığı topraktan, bizim Gelincik (Manisa Lalesi) ismini verdiğimiz bitki yetişir. Öte yandan sevgilisinin yardımına koşmaya çalışan Aphrodite’nin de ayağına diken batacak, sıyrığından akan bir damla kan, kimi hikayelerde kırmızı gülü yaratacak, bazılarında de zati var olan ve tanrıçanın çiçeği olarak bilinen beyaz gülü kırmızıya boyayacaktır. Kışın yer altında saklanan ve baharla birlikte yer yüzüne dönen, hatta Egeliler için baharın gelişinin en net kanıtı olan gelinciklerin bu hikayesinin, mevsimlerin dönüşünü nasıl simgelediği çok açıktır. Tıpkı vakitte yaz başından itibaren görülmeye başlanan kırmızı güller de bu anlatımı pekiştiren başka bir ayrıntısı oluşturur.
Adonis’in Uyanışı, John William Waterhouse, 1899. AHH ADONİS! VAH ADONİS!
Hem Demeter hem de Adonis hikayelerinde, toprağın rahmeti ve değerli olan bitkilerin yetişmesi hadisesi; Rahmet Tanrıçası’nın kızının ya da Hoşluk Tanrıçası’nın sevgilisinin kaçırılması üzere iki farklı biçimde kurgulanmış görünse de aslında daha evvel belirttiğimiz üzere, bolluk-bereket kavramının üreme-çoğalma ile muadil tutulduğunun ve sıklıkla birbirlerinin yerine kullanıldığının en net örneğini ortaya koymaktadır.
Son olarak, Adonis efsanesinin sadeleşerek, bu topraklarda binlerce yıldır, baharın yani bolluk ve rahmetin gelişinin kutlandığı bayramlardan birisine dönüşmesinden kelam ederek yazımıza son verelim.
Yakın vakte kadar Suriyeli bayanlar, bahar bayramı öncesinde saksılara ve sepetlere lale tohumu eker ve onları sıcak su ile sularlardı. Bu sayede bitkiler çok çabuk büyüyerek çabucak çiçek açarlardı. Lakin süratli büyüyen laleler kısa vakitte solup ölünce, bayanlar Adonis Bahçeleri ismi verilen bu saksı ve sepetlerin karşısında yas fiyatlardı. Baharın tekrar gelişini, sevdiğimize tekrar kavuşmayı ve onu çok çabuk tekrar yitirişimizi, Suriyeli bayanların çığlıklarıyla bir sefer daha ünleyelim.
O Ton Adonin! (Ahh Adonis! Vah Adonis!)
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı