Berzan Cihat Aykaç
DİYARBAKIR – Diyarbakır’ın tarihi çok da eskiye dayanmayan, köy yakma devrinde göçle oluşturulmuş, en düşük gelirli ilçesi Bağlar’da son birkaç yıldır kentsel dönüşüm yapılması konuşuluyor.
Şehir Plancıları Odası bu projeyi yargıya taşıdı ve iptali kararı alındı. Kayapınar İlçesi’nin Peyas Mahallesi’nde yapılması öngörülen kentsel dönüşüm projesi için de yürütmeyi durdurma kararı çıktı. Bahse bahis kentsel dönüşüm projelerini, nasıl uygulanacağını, nelere itiraz edildiğini Kent Plancıları Odası Diyarbakır Şubesi Lideri Çekdar Taşkıran’la konuştuk.
‘İNSANLARI ‘SÜRGÜN’ EDEREK YENİ BİR HAYAT TASARLAYAMAZSINIZ’
Diyarbakır’ın Bağlar ilçesi için bir kentsel dönüşüm projesi hazırlandı. Kent Plancıları Odası olarak bu projeyi mahkemeye taşıdınız ve yürütmeyi durdurma kararı aldınız. Bağlar için hazırlanan kentsel dönüşüm projesinde yanlış olan neydi?
Kentsel dönüşüm, Sur ilçesiyle başlayan bir süreç… Sur’da çatışmalı devirden sonra, ivedi kamulaştırma kararıyla bir kentsel dönüşüme gidildi. Hak sahiplerinin mağdur edildiği bir süreçti bu. Daha sonra ‘Eski Bağlar’ dediğimiz bölgede bir kentsel dönüşümden bahsedildi. 90’lı yıllarda köyleri yakılan insanlarımızın, konar-göçer mantıkla kurduğu, sonrasında hisseli-bölüntülü yapılaşmayla inşa ettiği yapılardan oluşuyor burası. ‘Eski Bağlar’ dediğimiz bölgenin Kaynartepe Mahallesi kentsel dönüşümün birinci ayağı olarak belirlendi. Biz mesleksel yükümlülük olarak imar kanununa bağlıyız. Bu kanun, kişi başına düşen yeşil alanı, eğitim alanını, sıhhat alanını, yol alanını, teknik altyapı alanlarını vs. belirliyor. Bu alanların büyüklükleri çok değerli. O bölgede yaşayan insanlara hizmet verilebilmesi için kâfi büyüklük ve verimlilik gerekiyor. Aksi takdirde insan ömrü olumsuz etkileniyor. Bahsedilen Kaynartepe planında yeteri kadar donatı alanı bırakılmadığı için imar kanununa karşıttı. Kanuna ters bir durum olmasaydı, bir usulsüzlük olmasaydı mahkeme iptal etmezdi aslında. Bu proje birebir vakitte etaplara bölünmüştü ve etap etap bir dönüşüm yapılması öngörülüyordu. Proje etap halinde yapıldığı için kurgusu da büyük ölçek üzerinden değil, etap üzerinden kurulmuştu. Sürdürülebilir bir dönüşüm isteniyorsa, geleceğe aktarılacak bir çalışma yapılmak isteniyorsa kent planları bir bütün olarak oluşturulmalıdır. Ulaşım aksları hakikat tanımlanmamıştı, oluşabilecek trafik yoğunluğu hesaba katılmamıştı. Bu nedenlerden dolayı mahkemeye başvurduk ve mahkemenin atadığı eksper de bizimle birebir doğrultuda nedenler sununca yürütme durduruldu. İşin elbette bir de sosyolojik boyutu var. Türkiye’de yürütülen kentsel dönüşüm projelerine baktığımız vakit, kullanıcıyı yerinden eden, kendi kültüründen, mahallelik kavramından uzaklaştıran bir anlayış var. İnsanları doğup büyüdükleri alanlardan alıp öteki yerlere sürgün ederek yeni bir ömür tasarlayamazsınız. Onların kültürüne, sosyo-kültürel hayatlarını dikkate alan düzenlemeler yapılmadığı surece kentlerde farklı getto alanları oluşturursunuz.
‘İTİRAZIMIZIN POLİTİK BİR ALTYAPISI YOK’
TMMOB’un Bağlar’da yapılacak bir kentsel dönüşüme karşı olduğu söyleniyor. Hakikat mudur?
Bağlar’daki insanların mevcut şartlarda yaşaması gerektiğini ne TMMOB ne de bilim-teknik ismine konuşan rastgele biri söyledi. Biz dava açmadan evvel de yaptığımız basın açıklamasında bu alanda bir kentsel dönüşüme muhtaçlık olduğunu, bu yapıların bilim-teknik açısından yaşama uygun olmadığını tabir ettik. Fakat bize yönelik güya kentsel dönüşüme topyekun karşıyız üzere bir algı oluşturulmaya çalışılıyor. ‘TMMOB iptal ettirdi’ deniyor. Bu bahis bizim çalışma alanımız olduğu için biz yargıya taşıdık. Fakat bunun karar alıcısı biz değiliz, mahkemelerdir. Yaptığımız itirazın da politik bir altyapısı bulunmamaktadır. Kent Plancıları Odası olarak kent siyasetleri da yürütüyoruz lakin bu itirazımızı büsbütün teknik nedenlerle yaptık. Kimi etraflarda bu zelzelenin yıkıcılığında TMMOB’un da kabahati var diyor. Bu hükümet periyodunda TMMOB’un bütün odaları, bütün kontrol organizmaları pasifize edilmeye çalışılmıştır. Öte yandan, TMMOB’un dahil olacağı kontrol düzenekleri kurmak isteyen lokal idarelere müsaade edilmemiştir. Kent için gönüllülük temeliyle çalışma yürüten teknik insanlarız biz. Birinci gün de söyledik, bugün de söylüyoruz; bu kent, atanmış bireylerin vicdanına bırakılamayacak kadar kıymetlidir bizim için. Zira biz yaşıyoruz bu kentte. Kentin kullanıcısı biziz. Konar-göçer de yaşamıyoruz. Evveliyatımız buradadır, burada yaşıyoruz ve burada yaşamaya devam edeceğiz. Bu yüzden teknik manada tasa güdüyoruz. Bu yüzden insani ömür şartlarının tesis edilmesi gerektiği konusunda diretiyoruz. Biz kentsel dönüşüm uygulamalarına karşı değiliz. Hele ki mimarlık, mühendislik hizmeti almamış, ruhsatsız yapıların acilen bir kontrolden geçmesi gerekiyor. Can sıhhatini tehdit eden ve mal kaybına yol açan bir durum varsa tedbir alınması gerekiyor. TMMOB, bunun dışında bir açıklamada bulunmadı.
Bağlar’da yapılmak istenen projenin kurgusu şöyleydi: Muhakkak bir alan var, bu alanda yaşayabilecek maksimum/minimum insan sayıları var. Biz buna yoğunluk diyoruz. Bir hektarlık alana kaç kişi düşüyorsa ona nazaran bir yoğunluk atanmış oluyor. Bağlar’ın mevcut yoğunluğu çok yüksek. Mevcuttaki yapı stokunun mimarlık/mühendislik hizmeti almadığını biliyoruz. Elazığ zelzelesinden sonra TMMOB Amed olarak bir çalışma yaptık. Bu bölgedeki yapıların problemli olduğunu, sahiden bir dönüşüme gereksinim duyulduğunu biz de vurguladık. İnsanları olumsuz şartlarda yaşamaya zorlamanın hiçbir haklı münasebeti yoktur. Ancak bunun, bahse husus kentsel dönüşüm projesinden daha farklı sistemleri var. Bağlar’da yüksek yoğunluklu bir yerleşim var. Bu insanların en azından büyük bir çoğunluğuna, borçlandırmadan, toplumsal konut anlayışıyla konut tahsis edilmelidir. Zira oradaki insanların, Diyarbakır’da son yıllarda revaçta olan, site mantığında bir ömür alışkanlığı yoktur. Aidat, kapıcı, güvenlikçi parası vermezler; mevcutta bu hizmetleri almıyorlar zira. Sokakla birebir alaka ağları vardır. Kurguladıkları alanlar bu türlü alanlar değil. Burada yaşayan insanların yeni yapılacak konutları alacak bir mali gücü de bulunmamaktadır.
Kent Plancıları Odası Diyarbakır Şubesi Lideri Çekdar Taşkıran ‘KENTSEL DÖNÜŞÜM ÇOK AKTÖRLÜ OLMALI’
Bağlar üzerinden tekrar bir kentsel dönüşüm yapılsın talebi dillendiriliyor. Çok sayıda bina sarsıntıyla birlikte ağır hasarlı yahut orta hasarlı olarak nitelendirildi. Zelzeleden hasar görmemiş yapıların da yapısal hasarları olduğu söyleniyor. Bu bölgede nasıl bir kentsel dönüşüm uygulanmalı?
Maalesef tabiat olayları içinde yaşadığımız dünyanın gerçeği. Tabiat olaylarını afete dönüştüren devrin yöneticileri, mimarları, müteahhitleri, mühendisleridir. Bu sorumluluğun farkına varılmadığı surece tıpkı kusurlara düşmek işten değildir. Nasıl bir kentsel dönüşüm modelinin olması gerektiğini söyleyebilmek için öncelikle çok önemli bir biçimde hane halkı anketleri yapılmalıdır. Alanda yaşayan insanların ne iş yaptığı, dairesinin kaç metrekare olduğu, nasıl bir yaşama alışkanlığının olduğu tespit edilmelidir. Şayet bu alanda yaşayan insanlara yönelik bir kentsel dönüşüm uygulanacaksa onların gereksinimlerini temele oturtan bir yaklaşım geliştirilmelidir. Öte yandan; kentsel dönüşüm yapılması gereken alanlarda çoklukla ekonomik olarak dezavantajlı beşerler yaşar. Bağlar da bu durumdadır. İnsanlara istihdam alanları öngörülmediği ve farklı çalışma şartları tasarlanmadığı surece, yapılacak yeni konutlar fiyatsız verilse bile, bu beşerler meskenlerini satıp tekrar kentsel dönüşüme gereksinim duyulan alanlara yerleşebilir. Zira kendi hayatını idame etmeye odaklanır beşerler. İşte bu durumun yaşanmaması için ‘falan mahalleyi kentsel dönüşüme sokuyorum’ mantığından çok; 30 yıllık, 50 yıllık kalkınma planlarını da içeren büyük ölçekli dönüşüm projeleri hazırlanmalıdır. Bunun için de öncelikle ekonomik alışkanlıkların tespit edilmesi ve farklı güçlendirme usullerinin uygulanması gerekiyor. Potansiyelimizi, güçlü/zayıf taraflarımızı, yaşayabileceğimiz riskleri ortaya çıkarabilmeliyiz evvela. Kentsel dönüşüm planlamaları olağanda çok katılımcılı, çok aktörlü olmak zorundadır. Halk, lokal idareler, kalkınma ajansları, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları bir ortaya getirilerek ortak bir planlama yapılmalıdır. Aksi takdirde katılımcılıktan mahrum, tekdüze bir planlama anlayışı ortaya çıkıyor. Bunun ismine da TOKİ diyoruz. Halbuki kentsel dönüşüm planlamasının ruhunda katılımcılık unsuru vardır.
‘SUR’DAKİ MAĞDURİYET BAĞLAR’DA YAŞANMASIN’
Bağlar’daki yapı stokunun çoğunlukla kaçak olduğu söyleniyor. Kentsel dönüşümle birlikte hak mağduriyetleri yaşanacak mı?
Biz kentsel dönüşüm planlarının layıkıyla yapılması gerektiğini neden söylüyoruz? Vatandaş devletten bir takviye görmediği takdirde kendi imkanlarıyla barınma muhtaçlığını çözmeye mecbur kalıyor. 90’lı yıllarda da bu yaşanmıştır. Eski Bağlar bölgesindeki birçok arazi imarlı değil. Tapuda ya tarla olarak ya bağ olarak görünürler ya da hisseli-bölüntülüdür. Kentsel dönüşümde bu durumda önemli bir sorun olarak karşımıza çıkacak. Yapı kaçak olduğunda kıymetlendirilmesi farklı olacak, imarlı ve ruhsatlıysa kıymetlendirilmesi farklı olacaktır. Böylece orada konut sahibi olmak isteyen kaçak yapı sakinleri çok fahiş fiyatları ödemek zorunda kalabilir. Suriçi’nde hak mağduriyetleri çok fazla yaşandı. Bağlar’da da birebir mağduriyetlerin yaşanmaması için gerekli önlemlerin alınması gerekiyor. Bu hassasiyet güdülürse, vatandaşın refahı baz alınırsa tahlil üretmek güç bir iş değildir. Yanlışsız bir yaklaşımla, gerçek bir kurguyla yaklaşılmazsa birçok insan evsiz kalabilir. Birçok insan kentin farklı noktalarına göç etmek zorunda kalabilir. Dediğim üzere; burada kurgu değerlidir. Şayet arazinin kamulaştırılması dahil edilirse ruhsatsız, imarsız bir yapının maliklerine en azından arazi hissesi ödenir. Lakin bu meblağ çok az olacaktır. Hükümetlerin bu cins çalışmalara yönelik farklı siyasetleri oluyor. Mevcut konutunun yıpranma hissesi üzerinden cüzi bir ölçü belirleniyor. O ölçü peşinat olarak kabul ediliyor. Kişi tıpkı alandan konut istiyorsa düşük faiz oranlarıyla borçlandırılıyor, yıllarca bitmeyecek bir ödeme sarmalının içine düşürülüyor. Bir öbür prosedür de direkt kamulaştırmaya gidilmesidir. Kişinin yeniden yıpranma hissesi üzerinden yapısının yahut yerinin değer takdir bedeli belirlenir ve bireyle uzlaşma yoluna gidilir. Belirlenen fiyatı kabul edersen anlaşırız üzere bir yoldur bu. Diyelim ki bu mutabakat sağlandı. Bu beşerler nereye gidecek? Alacakları düşük fiyatla daha güzel yahut muadili bir yere gidemeyecekler. Yanlış kurgulanan bir kentsel dönüşümle Bağlar üzere büyük bir alandan insanları farklı yerlere göç ettirmekten diğer çıkış yolu bırakılmıyordu. Bir dönüşümün sosyolojik olarak daha âlâ kurgulanabilmesi için o insanların birçoğu o bölgede yahut o bölgeye yakın bir yerde, insanların barınma hakkını gözeten toplumsal devlet anlayışıyla, fiyatsız konut sahibi yapılmalı.
Sur’da nasıl mağduriyetler yaşandı?
Sur’da, Bağlar’a göre daha esaslı bir yerleşim vardı. Beşerler bu bölgeyi terk etmek istemedi, yeni yapılacak konutlardan almak istediler. Lakin öylesine berbat bir kentsel dönüşüm kurgusu yapıldı ki. Başta konut yüklü tasarlanan projeyi, ziyan ettiklerini görünce, ticari üniteye döndürdüler. Bu değişiklikten sonra, daha evvel uzlaştıkları bireylere konut veremediler. O devir konut veremedikleri bireylere 50 bin, 60 bin, 70 bin, 100 bin lira üzere teklifler götürüldü ve uzlaşma sağlanmadı. Hâlâ davaları sürüyor. Enflasyon devi bir ülkede değer takdirlerinin nasıl yapılacağını çok merak ediyorum. Bir kısmına aşikâr artışlarla yeni teklifler iletilmiş fakat uzlaşma sağlanamamış.
‘SUR’DA SOSYOLOJİK DÖNÜŞÜM YAŞANDI’
Sur’da uygulanan kentsel dönüşümü nasıl değerlendiriyorsunuz?
Sur’da bir bütün olarak ömür değişikliği yaratıldı. Sur, kentsel dönüşüm öncesinde ömür alanı olarak kullanılan konutların olduğu meskûn bir alandı. Bugün ise geniş caddelerle çevrelenmiş, ticari çizgilerin yaratıldığı, gece-gündüz kullanım müddetlerinin değiştiği, altyapısının, sokak dokusunun ve kullanıcı profilinin değiştiği tanımlanamaz bir hal almıştır. Kentin tarihi belleğini canlı tutan, hassas bir biçimde yaklaşılması gereken bir yere bu türlü bir çalışmayı yapmak yıkımdır. Sur’da kentsel dönüşüm yerine sosyolojik dönüşüm yaşandı. Yapı stokunda da çok önemli değişikliklere gidildi. Orada yaşayan insanların ve orada bulunan yapıların bir bütün olarak silgiyle silinip yeni baştan yapılması üzere bir şeydi. Bunun ismi dönüşüm değil, bunun ismi yık-yaptır. Yıkıp yaparken de o periyodun kullanıcılarına açılmadı. Hâlâ uzlaşılamayan, 6-7 yıldır mahkemesi devam eden malikler var. O beşerler, ellerine verilen üç kuruş parayla, kent içerisinde farklı bölgelere gitmek zorunda kaldılar. Benusen’e, Bağlar’a, Ofis’e gittiler. Bahsettiğimiz planlama bu işte; çıkarılacak nüfusun nereye gideceğini, hangi şartlarda yaşayacağını hesaba katmazsanız kıymetli sorunlar baş gösterir. Yerleri sadece yapılar oluşturmaz; kültürle, sosyo-ekonomik yapıyla yerler oluşur. Beşerler bir ortaya geldiğinde kendi kültürlerine, ekonomik durumlarına nazaran inşa süreçleri yaratırlar.
Peyas Mahallesi’nde de kentsel dönüşümü durdurdunuz. Oradaki sorun neydi?
Peyas’ın kentsel dönüşüm projesini de mahkemeye taşıdık ve imar kanununa muhalif olduğu için yürütmeyi durdurma kararı aldık. Peyas’ta, Bağlar plânlamasında olduğu üzere, kentsel donatı alanları çok düşük tutulmuştu. Kent Plancıları Odası olarak biz sırf olayın teknik boyutunu yargıya taşıyabiliyoruz. Oradaki hak mağduriyetlerini, demografik değişimi, sosyo-kültürel deformasyonu yargıya taşıyamıyoruz. Peyas’ta, metrekareye düşen yeşil alanı kurtarmak maksadıyla, bir yeşil alan bölgesi belirlenmişti. Bu yer arkeolojik sit alanı olarak geçiyor. Bu cins alanları, kentlerin içinde kalsa dahi, yeşil alan olarak kullanıma açamazsınız. Ancak bu alanı yeşil alan olarak göstermelerine karşın yeşil alanda eksiklikler vardı. Eğitim ve sıhhat alanlarında da eksiklikler vardı. Şayet bu alanlarda eksiklikler olmasaydı, bizim korku duyduğumuz sosyolojik yaklaşımlara karşın, projeleri onaylanırdı. Bizim kentsel dönüşümleri durdurma üzere bir uğraşımız yok. Biz kentsel dönüşüm projelerine karşı çıktık. Bu alanlarda bir dönüşüm yaşanması gerektiğini biz de biliyoruz. Mesela Peyas muhtarıyla görüştük ve birçok meskende doğalgaz sisteminin olmadığını, altyapı meseleleri yaşadıklarını, mahallelinin de çaresiz olduğunu bize iletti. Bu şartlarda yaşamak istemediklerini söylediler. Evet, birebir fikirdeyiz. Bütün TMMOB üyeleri bu bölgelerin kentsel hizmetler alması konusunda birebir fikirdedir. Lakin bırakın iştirakçi ve geniş kapsamlı kentsel dönüşüm projeleri yapmayı, imar kanununa bile muhalif projeler üretiliyor.
‘YIKIMIN NEDENİ KAT YÜKSEKLİĞİ DEĞİL’
Depremden çabucak sonra yayınlanan cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle imar koşulu aranmaksızın yapılaşma yapılabilecek. Bu hususta ne düşünüyorsunuz?
Şu an Diyarbakır’da ağır hasarlı ve orta hasarlı yapıların çok fazla olması nedeniyle 200 binle 250 bin ortasında insan evsiz kalmış durumda. Diyarbakır’daki mevcut boş konut stoku da bu gereksinime karşılık olacak büyüklükte değil. Bahsettiğiniz kararnamede orman yerleri, çayır, mezra üzere alanlar çok rahat bir biçimde imar alanı olarak ilan edilebilir. Bütünüyle şehircilik prensipleri göz arkası edilerek alınmış bir karardır. Yaşanan sarsıntıyla canımızı, malımızı, anılarımızı kaybettik. Orman yerlerinin, çayır, mezra yerlerinin imara açılması durumunda geleceğimizi de kaybetmekle karşı karşıyayız. Bir kent oluşturacaksanız bunu kısa bir müddette, söylendiği üzere bir senede yapamazsınız. Layıkıyla yapılacak bir planlamayı bile bu müddette yapamazsınız. Diyarbakır zelzelenin en az hissedildiği, yıkımın da en az olduğu kentti. Buna karşın binlerce yapı ağır ve orta hasarlıysa bundan sonra yapılacak planlama çalışmalarında çok daha hassas olunması gerekiyor. Kimin için yapıldığı belirli olmayan, rant odaklı, birilerini varlıklı etme anlayışıyla başarılı olunamaz. Son yıllarda Diyarbakır’da villa siteleri revaçta. Pandemiden ve sarsıntılardan sonra oluşan gereksinimlere yanıt veriyor üzere görünüyor. Son 20 yılda kendini inşaat bölümüyle var etmiş bir hükümetin yapı ölçeğinde nasıl sınıfta kaldığını gösterir bir tablodur bu. Diyarbakır’da ve zelzeleden etkilenen öteki vilayetlerde villada yaşama isteği hasıl olmuşsa durup her şeyi tekrardan tasarlamak gerekiyor. Üstelik birinci kez başımıza gelen bir tabiat olayı değil bu. Halihazırda afetlere dirençli kentler üretmek üzere bir zorunluluğumuz vardı. Bugün çıkıp 3 katı, 4 katı geçmeyecek yapılar yapacağız demek mantıklı değil. Yıkımın nedeni kat yüksekliği değildir. Yıkımın temel nedeni kontrol organizmalarının, TMMOB üzere bağımsız kuruluşların işlevsizleştirilmesidir. Kendi içerisinde çürümüş bir sisteme dönüşmüş bu yapı. Mahallî idare ayağında, yapı kontrol ayağında bir problem oluşuyor ve bu ıstırapların üstü kapatıldığı için yıkımlar bu derece fazla oldu.
‘BİR KENTİN BAŞINA GELEBİLECEK EN MAKUS ŞEY KAYYIMDIR’
Diyarbakır’da çadır kent kurulması için seçilen alanın yanlış olduğuna dair bir açıklamada bulunmuştunuz. Resmi kanallardan da bu görüşünüzü ilettiniz mi?
İnsanlarımızın değerli bir kısmı süreksiz barınma alanlarının, konteynerlerin eksikliğinden yakınıyor. Veya süreksiz barınma alanlarının olumsuz şartlarıyla cebelleşiyorlar. Diyarbakır için belirlenen çadır kent alanının ne kadar uygun olmadığını ve uygun olabilecek alanların listesini valiliğe resmi kanallar üzerinden ilettik. Bu mevzuda basın açıklamaları da yaptık. Hakikaten Pazartesi gününden beri yağmur yağıyor Diyarbakır’da ve çadır alanlarının sular altında kaldığını gördük. Bilimden, teknikten uzak kara sistem işlerin yapılmasının sonucu maalesef budur. Bir kentin başına gelebilecek en makus şey kayyımdır. Zira o kentin hassasiyetini paylaşmaz, kendini o kentten saymaz, bir gün o çadır kentte yaşayabileceğini tahayyül etmez. Fakat bu türlü biri esasen o alanı çadır kent olarak tercih edebilirdi. Kişi kendine ben bu alanda yaşayabilir miyim diye sormalıdır evvel. Yaşadığımız bu çadır kent olayı, yapılmak istenen kentsel dönüşüm projelerinin bir özetidir aslında.