Türkiye hafta başında meydana gelen iki başka sarsıntının tesiriyle derinden sarsılırken, sarsıntıların üstünden 48 saati aşkın bir vakit geçmesine rağmen arama kurtarma çalışmalarının yetersiz olduğuna yönelik tenkitler gözleri devlet kurumlarına ve Afet ve Acil Durum İdare Başkanlığı’na (AFAD) çevirdi.
İçişleri Bakanlığı’na bağlı olarak çalışan AFAD, afetlerle ilgili misyon yapan İçişleri’ne bağlı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğü ve Başbakanlık’a bağlı Türkiye Acil Durum İdaresi Genel Müdürlüğü’nün kapatılması ve tüm bu kurumların tek bir çatı altında toplanmasıyla 2009’da kuruldu.
DW Türkçe’de yer alan habere nazaran; AFAD’ın misyonları ortasında, afetlerin önlenmesi ve ziyanlarının azaltılması, afetlere müdahale edilmesi ve afet sonrasındaki uygunlaştırma çalışmalarının hızla tamamlanması gayesiyle gerekli faaliyetlerin planlanması ve koordine edilmesi ve aktif uygulanması için tüm kurum ve kuruluşlar ortasında iş birliği sağlanması üzere unsurlar yer alıyor.
Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan 12 Kasım’da “deprem anı ülke tatbikatı” nedeniyle yayınladığı bildiride, zelzelelerin yaşanmasını engellemenin mümkün olmadığını lakin can ve mal kayıplarının önüne geçecek önlemleri almanın insan elinde olduğunu söylemişti. Erdoğan, “Geçmişte yaşadığımız acı deneyimlerden çıkardığımız dersler ışığında yaptığımız hazırlıklarla hamdolsun artık hiçbir afette vatandaşlarımızın ‘nerede bu devlet?’ diyen feryadını duymuyoruz” demişti.
Ancak son zelzelelerin akabinde yıkımın çok fazla olduğu vilayetlere geç ulaşıldığı, arama kurtarma çalışmalarının kâfi olmadığı ve enkaz altında hala hayatta kalanlar için vaktin giderek daraldığı üzere çok sayıda nedenle AFAD ve devlet kurumları tenkitlerin odağında.
AFAD büyük bir zelzeleye hazır mıydı?
Peki önceliğini “kriz yönetiminden” “risk yönetimine” verdiğini belirten AFAD, bu kadar yüksek şiddette ve geniş bir alanı etkileyen sarsıntıya kâfi ölçüde hazır mıydı?
Gazi Üniversitesi Sarsıntı Araştırma Merkezi Müdürü Prof. Dr. Samet Arslan, iki sarsıntının tesir alanının çok fazla olduğuna ve yaklaşık 13-14 milyon insanı etkilediğine dikkat çekerek, şunları söylüyor:
“Maalesef sarsıntının tesir alanı o kadar büyük ki bizim AFAD’ın bu işe yetişmesine imkan yok. Mehmetçik, polis, jandarma ve sivil arama kurtarma takımları yardım ediyor fakat alan fevkalade derecede büyük. Türkiye’deki bütün grupların şu anda oraya yönlendirildiğini biliyorum fakat bu yalnızca beşerle ilgili de değil. Her binanın zirvesine bir vinç koymanız gerekiyor, bu toplam yaklaşık 6-7 bin vinç yapar.”
AFAD’dan yapılan açıklamaya nazaran dün gece prestijiyle bölgede AFAD, PAK, Jandarma, DAK, Ulusal Savunma Bakanlığı, UMKE, İtfaiye, Ulusal Eğitim Bakanlığı, İtimat, STK ve gönüllüler, güvenlik, lokal dayanak takımlarından görevlendirilen işçi ile milletlerarası arama kurtarma gruplarından oluşan toplam arama ve kurtarma çalışanı sayısı 60.217.
Afet bölgesine sevk edilen ekskavatör, alımlı, vinç, dozer, kamyon, arazöz, treyler, greyder, vidanjör vb. iş makineleri olmak üzere toplam araç sayısı ise 4.746 olarak veriliyor.
“Kıymetli saatler kaybedildi”
Ancak arama kurtarma çalışmaları için birinci 24 ila 48 saatin saatin çok kritik olduğuna işaret eden uzmanlar ve zelzele bölgesindeki vatandaşlar, AFAD’ı bilhassa sarsıntının birinci günü ve akşamında alanda yeteri kadar bulunmamakla eleştiriyor.
Afet Uzmanı Dr. Kubilay Kaptan, arama kurtarma çalışmalarının afet sonrası yapılacak işlerin yalnızca bir tanesi olduğunu, bunun dışında barınma, besin, ısınma, sıhhat, gebe yaşlı ve engellilerin korunması üzere çok sayıda yapılması gereken başlık bulunduğunu belirterek, şunları lisana getiriyor:
“Arama kurtarma çalışması da maalesef başlangıçta afetin büyüklüğü anlaşılmadığı için ve tıpkı vakitte bölgede ve ülke genelinde hazır durumda olunmadığı için son derece yavaş başladı. Hatta hiç başlayamadı bile. Lakin vatandaşların kendi imkanlarıyla bir şeyler yapılmaya çalışıldı. Yavaş yavaş afetin büyüklüğü ortaya çıktıkça ufak çapta arama kurtarma çalışmaları başladı. Son derece değerli saatler maalesef kaybedildi.”
Kaptan, en berbat senaryonun yani kış kaidelerinde iki arka arda zelzelenin gerçekleştiğini kabul ettiğini söyleyerek, “Çok fazla yer etkilendi ancak esasen zelzele gerçeği budur. Afete dönüşmesi olayı budur. Türkiye’de beklenen büyük zelzele dediğimiz devamlı dediğimiz büyük bölge sarsıntıları budur” diyor.
Saadet Partisi Genel Lider Yardımcısı Cafer Güneş de Adıyaman’da dün yaptığı açıklamada, alandaki durumu şu sözlerle ifade etti:
“Valiyi ziyarete gittik, konferans salonunda birbirlerine bakarak bekliyorlar. Şimdi müdahale edilmemiş yüzlerce bina, her binanın köşesinde battaniyelere sarılmış cenazeler var. Müdahale edilen binalarda azamî iki AFAD vazifelisi var, onlar da çaresiz bir formda yorgun argın, vinç ya da dozer gelecek diye bekliyor. Beşerler bizi görünce ağlamaklı yanımıza koşuyorlar, devlet vazifelisi sanıp ‘Neredesiniz?’ diyorlar.”
Prof. Arslan da bölgedeki hava kaideleri nedeniyle enkaz altında kalanlar için vaktin daraldığını söyleyerek, “Özellikle soğuk olan bölgeler için fazla ümitlenemiyorum. Kahramanmaraş merkez; Elbistan bölgesi ve Malatya tarafları, Pazarcık çok soğuk yerler. Fakat Hatay’da mesela ya da Adana’da tahminen biraz daha vaktimiz var” diyor.
AFAD ile ilgili zahmetler neler?
Bir taraftan bölgedeki AFAD takımlarının çalışmaları sürerken, öbür yandan kurumun işleyişi, yeteri kadar kişiyi istihdam edip etmediği, bu çalışanın hepsinin liyakata nazaran mi seçildiği üzere çeşitli bahislerde soru işaretleri var.
Muhalefet milletvekilleri 27. Periyotta yani 24 Haziran 2018’den itibaren AFAD ile ilgili toplam 45 yazılı soru önergesi verirken, bunların büyük kısmı yanıtlanmamış durumda.
CHP Milletvekili Gamze Taşçıer, 6 Şubat zelzelesinden tam bir gün evvel verdiği soru önergesinde de AFAD’ı “Çadır takibi dahi yapamamakla” eleştirerek, “AFAD’da bir usulsüzlük tertibi var ve Erdoğan bu kurumun bütçesini ikinci örtülü ödeneği olarak kullanmaktadır” demişti.
Çevre ve Şehircilik Bakanı Murat Kurum ise dün, “AFAD dışında rastgele bir uyuma müsaade etmeyeceğiz” derken, AFAD’ın gerekli uyumu ne kadar ve nasıl yaptığı ile ilgili muhalefetten tenkitler yükseliyor. Son olarak dün bölgede bulunan CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu iktidarı muhalefet belediyelerinin yardımlarını engellemeye çalışmakla suçladı.
Kaptan, AFAD birinci kurulduğu sırada kendinin de buna dayanak verdiğini fakat olayların daha sonra istikamet değiştirdiğini belirterek, süreci şöyle aktarıyor:
“AFAD tıpkı Merkez Bankası üzere özerk olacaktı, hiçbir siyasala ya da kuruma bağlı olmayacaktı ve kendisi inisiyatif alacaktı. Zira afetlerde kimseden direktif beklemeden kendinin koordinatör olduğu ve herkesin ona bağlandığı bir kurum gerekir. Özelikle de bu türlü akut durumlar için.”
AFAD’ın, kuruluşunun akabinde alandaki benzeri başka tüm kurumları içine almak yerine o kurumların içinin boşaltıldığını belirten Kaptan, yaşananları “Balık adamlar bile, farklı teşkilatlar kapatıldı ve AFAD’a bağlandı. Haydi ona da tamam derken ansızın AFAD’ın özerk kimliği de yok oldu. O da yetmezmiş üzere 2018’de değişen hükümet sistemiyle AFAD İçişleri’ne bağlandı ve de bilgi birikimi olarak sıfırlandı” diye anlatıyor.
AFAD’ın işçi ve ekipmanı kâfi mi?
AFAD ile ilgili gerek insan kaynakları gerekse toplanan yardımların şeffaflığı ile ilgili dertler çeşitli raporlara da yansımış durumda. Kurumun 2023 Strateji Raporu’nda, “Personel sayısında istenen seviyeye ulaşılamadığı” not düşülürken, 2021 sayılarına nazaran ise AFAD’ın merkezde 558 takımlı ve 141 süreksiz misyonlu olarak çalışan toplam 699, taşrada 7 bin 81 işçisi bulunuyor.
Peki bu sayılar sarsıntı ülkesi olan Türkiye için kâfi mi?
Kaptan’a nazaran kurumun işçi sayısı kadar ekipmanı da çok eksik. Kaptan, kurumla ilgili kendinin gördüğü en değerli badireyi ise şöyle aktarıyor:
“Daha evvelki sarsıntılarda, afetlerde de görüldü ki AFAD’ın reaksiyon verme biçimi yavaş. Yavaş olması da son derece olağan zira harekete geçmek için buyruk bekliyorlar. Ne yapacaklarını bilmek için bir yerlerden bir şey gelsin diye bekliyorlar.”
Kaptan, gelişmiş ülkelerde afet kurumlarının özerk yapıda olduğuna ve hiçbir siyasetçinin işlerine karışamadığına işaret ederek, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) FEMA’yı buna örnek gösteriyor.