İZMİR – İzmir İktisat Kongresi’nin 100’üncü yılı münasebetiyle İzmir’de iki başka iktisat kongresi yapılacak. İzmir Valiliği 100 yıl evvel kongrenin yapıldığı binayı, yerinde aslına uygun olarak inşa ederken, kongrelerden birini Hazine ve Maliye Bakanlığı, başkasını ise İzmir Büyükşehir Belediyesi gerçekleştirecek. İzmir Büyükşehir Belediyesi’nce düzenlenecek olan “İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi”, birinci kongrenin ruhundan yola çıkarak geleceği inşa etmeyi amaçlıyor.
15-21 Mart tarihleri ortasında düzenlenecek olan kongreye, Türkiye Cumhuriyeti’nin yeni devrinin iktisat siyasetini belirlemek üzere tüccarlar, çiftçiler, personeller ve endüstriciler ve esnaflar katılacak. “Geleceğin Türkiye’sini inşa ediyoruz” başlığıyla düzenlenen kongrenin kapsamı, sarsıntının akabinde “Dirençli kentler ve iktisat” başlığını da içerecek biçimde genişletildi. Kongrede, Türkiye’nin inşasında sivil dayanışmanın ve mahallî idarelerin kıymetine dair oturumlar da yer alacak.
Yaşar Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Meneviş Uzbay Pirili ile 100’üncü yılında İzmir İktisat Kongresi’nin bugünkü manasını ve İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi’ni konuştuk.
‘İKTİSAT KONGRESİ OLMASINA RAĞMEN SİYASAL İLETİ DA İÇERİYORDU’
İzmir İktisat Kongresi’nin toplanması o devrin şartlarında hangi gereksinimden ötürü ortaya çıktı?
Öncelikle, 100 yıl evvel İzmir’de (17 Şubat-4 Mart 1923) toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nin içinde bulunduğu tarihî şartları belirtmek gerekir. Ülke Kurtuluş Savaşı’ndan yeni çıkmış, İstanbul hala işgal altındadır. Lozan Barış Görüşmeleri bilhassa isimli ve mali kapitülasyonlar nedeniyle kesintiye uğramıştır ve birebir vakitte ülkenin iktisadı üzerinde önemli sıkıntılar vardır. Kongre, 3,5 yıllık düşman işgalinden çıkalı yalnızca 4 ay olmuş olan İzmir’de düzenlenir.
İşte bu tarihi şartlarda Mustafa Kemal ve arkadaşları ülkenin dört bir yanından gelen bin 135 sivil delegeyi bir ortaya getiriyor ve 17 Şubat ile 4 Mart ortasında, fevkalâde bir özgüvenle Türkiye iktisadının geleceğinin konuşulduğu büyük bir toplantı düzenliyorlar. Kongrenin emeli öncelikle Kurtuluş Savaşını kazanmış ve yeni kurulmakta olan bağımsız Türkiye devletinin, gelecekteki iktisat siyasetlerine yeni bir istikamet vererek ülkenin ulusal iktisadını tesis etmektir. Fakat birebir vakitte kongrenin emeli, genç Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsız bir devlet olduğu üzere iktisadının de bağımsız olacağını dünyaya duyurmaktır. Ulusal egemenliğin lakin iktisadi egemenlik ile imkanlı olduğu kongreye damgasını vuran çok değerli bir saptamadır. Hasebiyle bu kongre bir iktisat kongresi olmasına rağmen siyasal bir bildiri da içermektedir; Türkiye devletinin Batı sistemi içerisinde yer alacağı, fakat iktisadının bağımsız olacağı, hiçbir ülkenin egemenliğine boyun eğmeyeceği iletisini dünyaya iletmektir. Hakikaten kongrenin açılış bildirgesinde Misakı Ulusal sözü misakı iktisadi sözü ile teyit edilmiştir.
Meneviş Uzbay Pirili ‘KONGRE SİVİL BİR İNİSİYATİF OLARAK TASARLANDI’
Kongrenin toplanmasının Lozan Barış Görüşmeleri ile bir bağlantısı var mıydı?
Bu kongrenin, o tarihlerde kesintiye uğramış olan Lozan Barış Görüşmeleri ile dolaysız bir bağlantısı olmamasına karşın – çünkü kongreyi gerçekleştirme kararı Lozan’dan bir yıl evvel alınmıştı – misakı iktisadi (yani “iktisat yemini”) sözü, Lozan’ın kesintiye uğramasına neden olan kapitülasyonlar konusunda önemli bir ikaz niteliğindedir. Bir başka sözle nasıl ki Misakı Ulusal sözü, Türkiye Cumhuriyeti’nin ülkesinin sonlarından taviz verilmeyeceğini söz ediyorsa, kongrenin ana kavramı olan misakı iktisadi, ekonomik bağımsızlıktan taviz verilmeyeceğinin, ülke iktisadının büyük devletlerin boyunduruğu altına girmeyeceğinin bir sözü olarak Lozan’a ve tüm dünyaya bir duyurudur.
Diğer kıymetli bir özelliği bu kongrenin sivil bir inisiyatif olarak tasarlanmış ve örgütlenmiş olmasıdır. Ülkenin dört bir yanından gelen, çiftçi, endüstrici, tüccar ve personel temsilcilerinden oluşan dört temel kümeden, 1135 delege bir ortaya gelmiştir. Ortaya konulan görüşler ve lisana getirilen problemler açısından son derece değerli bir müzakere ortamı sergilenmiş ve kongrede alınan kararlar ve kongrenin çizdiği istikamet hükümete uzun bir müddet rehber olmuştur.
Ayrıca bayan delegeler de kongreye davet edilmiş ve büyük bir sevinç ve umutla kongrede yer almışlardır. Kongre kapanışında Emekçi Bayanlar Murahhası İzmir Delegesi Rukiye Hanım yaptığı konuşmada bu memnuniyeti şöyle tabir eder:
“Türkiye’de «memleket işlerine» bayanların da iştirâk etmesi birinci kez vuku buluyor. Bu erdemin bize müyesser olması kalplerimizi refah ve gurur hisleriyle doldurdu. … Yaşasın Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun Hükümeti, yaşasın Türk emekçi ve köylüleri, yaşasın çalışkan Türk emekçi kadınlığı!»
Kongrenin ortaya çıkmasındaki bir öteki faktör ise ülke iktisadının içinde bulunduğu güç şartlardır. Örneğin Lozan ile görüşmeler sürerken, Yunanistan ile nüfus mübadelesi muahedesi imzalanmıştır ve 2 milyona yakın Rum nüfus Yunanistan’a giderken 700 bine yakın Türk vatandaşı ülkeye gelecektir. Yunanistan’a gidecek kesitinin değerli bir kısmının tüccar olduğu düşünülecek olursa, iktisatta var olan ve ortaya çıkacak önemli zafiyetin nasıl giderileceği konusu da kongrenin beklenen telaşlarından birisi olmuştur.
‘KONGREDE BENİMSENEN EKONOMİK MODEL KARMA EKONOMİ’
İzmir İktisat Kongresi genç Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda, iktisadına taraf verebildi mi? Hangi ekonomik modeli temel alıyordu?
Öncelikle şunu belirtmek gerekiyor, geçmişte Osmanlı’nın uyguladığı kapalı, ikili görüşmelere dayalı, şeffaflığı olmayan iç ve dış siyaset usulleri düşünüldüğünde, bu kongre yeni doğmakta olan Türkiye devletinin, halkın tüm bölümlerinin iştirakine açık, şeffaf ve birebir vakitte rasyonel ve kurumlarıyla çağdaş bir devlet olacağının ipuçlarını vermektedir.
Kongrede misakı iktisadi altında oybirliğiyle benimsenen kararlar; ulusal kaynakların kıymetlendirilmesi; yabancı sermayenin ülke maddelerine uygun bir formda gelmesi, üretici, endüstrici, ihracatçının desteklenmesi, kredi ve teşvikleri sağlayacak ulusal bankaların kurulması, çiftçi ve Türkiye tarımının teşvik edilmesi, ulusal endüstrinin oluşturulması üzere, tüm bu kararlar hem Türkiye’nin karşı karşıya olduğu iktisadi problemlere hem de bu problemleri çözmeye yönelik önemli bir ekonomik kalkınma stratejisine işaret etmektedir.
Benimsenen ekonomik model konusuna gelince; kongrede, genç Türkiye Cumhuriyeti’nde takip edilecek iktisadi sistemin o gün dünyada var olan sistemlerin – yani özgür piyasa sisteminin yahut komünist sistemin- hiçbiri ile birebir olmayacağının altı çizilmiş ve memleketin tarihine ve gereksinimine uygun ve özgün bir model oluşturulması fikri ön plana çıkmıştır. Kongrede benimsenen ekonomik model karma iktisat olarak söz bulmuştur. Yeni Türkiye’nin iktisadi işleyişinin hem devlet hem de piyasanın bir ortada bulunduğu formuyla özgür olması gerektiği belirtilmiştir. Öncelikle, piyasa ünitelerine özgür bir alan açmak ve ulusal bir burjuvazinin tesisi eforu vardır. Lakin bütün iktisadi faaliyetlerin işlemesinin yeni oluşan bir iktisatta yalnızca piyasa yoluyla gerçekleştirilemeyeceği, devletin burada bilhassa yönetici ve yönlendirici bir öge olarak iktisadi kümelere, piyasanın bittiği yerde piyasaya yardımcı olması beklenmektedir. Yabancı sermaye konusunda Mustafa Kemal Paşa, kongre konuşmasında, dış sermayeye karşı olmadıklarını zira memleketin pek çok emek ve sermaye gereksinimi olduğunu, ülkenin kanunlarına uymak kuralıyla dış sermaye gerekli teminatı vermeye hazır olduklarını belirtir.
‘BUGÜNKÜ KONGRENİN DE MAKSADI GELECEĞİ İNŞA ETMEKTİR’
İzmir İktisat Kongresi’nin toplanmasından 100 yıl sonra günümüzdeki manası nedir? Kongre bugüne ışık tutacak bir perspektife sahip miydi?
100 yıl evvelki kongrenin günümüze ışık tutabilecek en kıymetli yanı o devirde kongrenin aldığı kararlardan çok hem kongrenin son gayesidir hem de kongrenin tasarlanma ve uygulanma metodudur. Kongre yepisyeni bir Türkiye iktisadı, geleceğin iktisadını inşa etmek için yola çıkıyor. Lakin bu inşayı doruktan inme bir metotla gerçekleştirmiyor. Örneğin 1923 yılında Büyük Millet Meclisi kurulmuş durumda, münasebetiyle meclis kapsamında da Türkiye’nin gelecekteki iktisat siyasetlerine ait bir evrak hazırlanabilirdi. Halbuki bu kongre bir sivil inisiyatiftir. Farklı halk kesitlerinin, çiftçi, endüstrici, tüccar, bayanlar, işçilerin iştirakiyle organize oluyor ve yesyeni bir Türkiye iktisadını tüm paydaşların ortak aklının eseri olan bir toplumsal mutabakatı ortaya koymayı amaçlıyor. Gerçekten Mustafa Kemal de kongreye sivil kıyafet ile katılmıştır.
İzmir Büyükşehir Belediyesi’nce düzenlenecek olan İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi’nin 100 yıl evvel düzenlenen kongre ile ne cins benzerlikleri var?
Günümüzde, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nce düzenlenen İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi de 100 yıl evvelki kongrenin bu mirasını ve ruhunu devralmıştır ve hem son gayesi açısından hem de tıpkı metodu, kongre formatı açısından çok benzeşmektedir. Bugünkü kongrenin de maksadı geleceğin iktisat stratejisinin kodlarını ortaya koymak ve geleceği inşa etmektir. Öteki yandan bu emeli yeniden bir asır evvelki kongrenin tıpkı formatıyla ve yoluyla gerçekleştirmektedir. İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi de mümkün olan en geniş temsil temeli ile ve Türkiye’nin her tarafından paydaşlar, yani personel kuruluşları, endüstrici, tüccar ve esnaf odaları, TOBB, TUSIAD, MUSIAD, çiftçi kuruluşları, ziraat odaları kooperatifler ve sivil toplum örgütlerinden 180 kurumsal temsil bir ortaya gelmiş ve bir sivil inisiyatif ortaya konmuştur.
Günümüzdeki İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi, Ağustos 2022 tarihinden bu yana 7 aylık bir hazırlık sürecini içermiştir. Birinci etapta gerçekleşen paydaş buluşmalarında, çiftçiler, çalışanlar ve endüstrici ve tüccar temsilcileri başka ayrı buluşarak Türkiye iktisadının problemleriyle ilgili kendi kesimleri açısından değerlendirmeler yaptılar. Tıpkı yüzyıl evvel atalarımızız yaptığı üzere kendi dalları açısından geleceği planlamaları istendi onlardan. En değerlisi de her oturumda alınan kararların oylaması yapılmıştır ve tüm iştirakçilerin oy birliği ile 51 prensip ve 189 karar alındı. İkinci etapta ise, yapılan paydaş toplantılarından elde edilen sonuçların, dört başka masada, uzman ve akademisyenlerce kavramsallaştırılacağı, bilimsel katkıların verileceği toplantılar düzenlenmiştir.
‘TÜRKİYE’NİN İKİNCİ YÜZYIL İKTİSADINA YOL GÖSTERECEK KARARLAR ALINACAK’
15-21 Mart tarihleri ortasında gerçekleşecek en son büyük kongre de ise her toplumsal kesim başka kesitlerin benimsediği prensip ve kararları tekrar müzakere edecek, oylayacak ve tekrar bir asır evvel olduğu üzere kongre Türkiye’nin ikinci yüzyıl iktisadına yol gösterecek unsur ve kararları ortak bir akla dayalı olarak ve uzlaşmayla alınacaktır.
Dolayısıyla bugünkü iktisat kongresi de 100 yıl evvelki kongreden ilham alarak, geleceğin iktisat stratejisinin kodlarını, ülkenin geleceğini inşa etmeye çalışıyor lakin bu inşayı, yeniden birinci iktisat kongresinde olduğu üzere tüm kısımların ülke geleceğine ait ortak hayaller oluşturması ve ortak bir aklı ve uzlaşmaya dayalı olarak gerçekleştirmeyi amaçlıyor
İzmir Büyükşehir Belediye Lideri Tunç Soyer’in kelamlarıyla tabir edersek, “Hayallerimizi ortaklaştırmaya muhtaçlık var, sürdürülebilir bir gelecek inşa etmenin tek yolu ortak akılla ve ortak hayallerle oluşturulan bir gelecektir.”
‘KONGRENİN GENEL PRENSİPLERİ BUGÜNE IŞIK TUTUYOR’
İzmir İktisat Kongresi’nin Türkiye’nin bugün yaşadığı ekonomik krizlere tahlil olabilecek bir yanı, bu tarafta ders alınabilecek nitelikte kararları var mıydı?
100 yıl evvelki kongrede alınan kararların teğe bir günümüz meselelerine tahlil olmasını beklemek gerçek olmayacaktır. Fakat kongrenin genel unsurları açısından bugüne ışık tuttuğu söylenebilir. Öncelikle yukarda belirttiğim üzere, tıpkı 100 yıl evvelki kongrede yapıldığı üzere, bugün de ülkenin gelecekteki ekonomik stratejisi tüm bölümlerin isteği ve mutabakatı ile oluşturulmaktadır. Ayrıyeten, Türkiye’nin iktisadıyla başka ülkelerin ekonomileri ortasında gerçekçi ve ülkeye katkı sağlayacak temasların tesisi; tarım ve endüstrinin güçlenmesi, devletin ekonomiyi yönlendirmedeki rolünün vurgulanması (özellikle yoksullukla gayret, toplumsal hakların tesisi, küçük işletmelere ve çiftçiye teşvikler üzere konularda), ekonomik kalkınmaya yönelik siyasetlerin şekillenmesinde, toplumsal çatışma yerine, paydaşlar ortası ahengi, uzlaşmayı destekleyici biçimde gerçekleşmesi üzere prensipler günümüzde yaşanan ekonomik ve toplumsal krize istikamet gösterici niteliktedir.
İzmir İktisat Kongresi’nin 100’üncü yılında hem Büyükşehir Belediyesi hem de Hazine ve Maliye Bakanlığı uyumunda başka farklı kongreler düzenlenecek. Bunu nasıl değerlendiriyorsunuz?
İzmir Valiliği, bundan 100 yıl evvel kongrenin yapıldığı binanın yerinde aslına uygun olarak yeni kongre binasını inşa ediyor. Yıllardır bu alan otopark olarak kullanılıyordu. Ben iki kongrenin birbirine rakip olacağını düşünmüyorum. Öncelikle günümüz çoğulculuk çağıdır, hasebiyle tıpkı mevzuda iki kongrenin yapılıyor olmasının bir sakıncası yok.
Ayrıca Hazine ve Maliye Bakanlığının düzenleyeceği kongre daha fazla 100 yıl evvelki kongreyi bir anma niteliğini taşıyor. 100 yıl evvelki kongre vesilesiyle bir anma toplantısı olacak. İzmir Büyükşehir Belediyesi’nce düzenlenen kongre ise birinci kongrenin ruhundan yola çıkarak geleceği inşa etmeyi amaçlıyor; sivil, iştirakçi ve şeffaf bir teşebbüs olarak tasarlanmıştır ve siyasi kimliklerden bağımsız olarak, düzgün tasarlanmış bir geleceğin ipuçlarını miras bırakmayı amaçlamaktadır. Tıpkı vakitte Belediye tarafından düzenlenen kongrenin bir öbür gayesi da bu kadar geniş iştirakli ve ortak akılla inşa edilmiş kongre çıktılarının, yalnızca Anadolu’yla hudutlu kalmayıp, tüm dünyaya ilham verebilmesidir.