Yeryüzünün en büyük su kütlesi Pasifik Okyanusu’nu uzunluktan boya kat eden devasa fay çizgisi, dünyada en fazla zelzelenin gerçekleştiği yer. Tarihteki en büyük zelzelelerin birçoğunun kaydedildiği fay sınırı, güneyden ilerleyerek Hint Okyanusu’nu geçip Arap Yarımadası’na ulaşıyor. Burada ikiye ayrılan fay çizgisinin bir ucu Umman Denizi’nden İran topraklarına giriyor, akabinde Irak ve Türkiye’ye kadar ilerliyor. Kelam konusu fay çizgisi, Doğu Anadolu Bölgesi’nde son buluyor.
İkinci sınırın güzergahı ise Kızıl Deniz’den başlayıp Suudi Arabistan, İsrail, Lübnan üzere ülkelerden geçerek, Hatay’dan Adana ve Kahramanmaraş’a kadar ulaşıyor. Daha sonra Akdeniz açıklarına dönen fay sınırı, Kıbrıs, Rodos ve Girit adalarının güneyinden İyon Deniz’i açıklarına kadar devam ediyor.
Üç büyük levhanın kavşak noktası
Türkiye’de 6 Şubat 2023 tarihinde yüzlerce binayı yıkan zelzele fırtınası, ikiye ayrılan devasa fay çizgisinin batı kolu üstünde gerçekleşti. Amerikan Jeolojik Araştırma Merkezi (USGS), büyüklüğünü 7.8 ve 7.5 olarak duyurduğu zelzelelerin faal bir sismik bölge olduğunu vurgulayıp sarsıntının merkez üssünü Anadolu, Arabistan ve Afrika levhaları ortasındaki kavşak olarak tanımladı. USGS’ye nazaran, 7.8’lik sarsıntının merkez üssünün 250 kilometre etrafında 1970’lerden bu yana büyüklüğü 6’yı geçen üç zelzele gerçekleşti. USGS, bu üç büyük sarsıntıdan birinin 24 Ocak 2020’deki Elazığ sarsıntısı olduğunu kaydetti.
7.8’lik sarsıntıya sığ derinlikte doğrultu atımlı fayın neden olduğunu aktaran USGS, sarsıntının kuzeydoğu-güneybatıdaki dikine bir sol yanal fayı yahut güneydoğu-kuzeybatıdaki sağ yanal fayı kırdığını belirtti. USGS’ye nazaran, 7.8 büyüklüğündeki bir doğrultu atımlı zelzele, 190 kilometre uzunluğunda ve 25 kilometre genişliğindeki fay çizgisini kesimler.
Yaklaşık dokuz saat sonra 7.8’lik zelzelenin merkez üssüne 95 kilometre uzaklıkta 7.5 büyüklüğünde öteki bir sarsıntının daha kaydedildiğini vurgulayan USGS, yeni sarsıntının doğu-batı istikametinde dikeye yakın sol yanal atımlı fayı ya da kuzey-güney doğrultusunda sağ yanal atımlı bir fayı kırarak gerçekleştiğini bildirdi. USGS’ye nazaran, 7.5’lik doğrultu atımlı bir sarsıntı 120 kilometre uzunluğunda ve 18 kilometre genişliğindeki bir fayı koparır.
Tarihi sarsıntıları hatırlattı
Türkiye’nin güneyi ve Suriye’de son yüzyıllarda on binlerce insanın hayatını kaybettiği sarsıntılar yaşadığını hatırlatan USGS, kelam konusu sarsıntıların kesin yerlerinin ve büyüklüklerinin yalnızca kestirim edilebildiğini yazdı. Suriye’nin kuzeyindeki Halep’te 1138 tarihinde gerçekleşen zelzelenin büyüklüğünün 7.1 olduğunu belirten USGS, 1822 tarihindeki sarsıntının ise 7 büyüklüğünde olduğunu öngördü. 1822’deki sarsıntıda 20 bin ila 60 bin ortasında can kaybı olduğu iddia ediliyor.
Akdeniz’in ortasında son bulan dev fay sınırında, geçtiğimiz yıllarda bilhassa Girit etrafında çok sayıda sarsıntı gerçekleşti. Son olarak Ocak 2023’te 4.4 büyüklüğünde bir sarsıntının kaydedildiği Girit etrafında, 2021’in sonbaharında büyüklüğü 6 ve 6.3 olan sarsıntılar oldu.
‘Hapsedilmiş Tansiyon’un yol açtığı depremler
Washington Post gazetesi ise, Columbia Üniversitesi’nin bir araştırmasına yer verdi. Araştırmaya nazaran, Türkiye her yıl saat tarafının bilakis yavaşça yaklaşık 2,5 santimetre hareket eden ve batıya yanlışsız kayan Dünya kabuğundaki bir blok olan Anadolu Plakası’nın üstünde yer alıyor. Anadolu Plakası, Avrasya, Arabistan, Afrika ve Ege plakalarıyla çevrili. Komşu plakalarla çarpışmaların neden olduğu hapsedilmiş tansiyon, sık sık zelzelelere yol açabilir.
Fay sınırı nasıl bulundu? İsmini verenler anlatıyor
Jeoloji Mühendisi Dr. Esen Arpat, 2020’nin birinci günlerinde Elazığ’da meydana gelen 6.5’lik sarsıntının akabinde Hürriyet gazetesine verdiği bir röportajda, fay sınırını nasıl bulduklarını anlatmıştı:
“1971 yılında Bingöl ve etrafında meydan gelen yıkıcı zelzele için de emsal bir çalışmayı yaparken o zelzelenin bilinen bir fay kesiminin uç kısmında meydana gelmiş olduğunu lakin bu fayın aslında çok büyük olan ve bilinmeyen, haritalarda yer almayan büyük bir fay sisteminin ufak bir modülü olduğunu fark ettim. Bu büyük fay sisteminin Elazığ’ın, Malatya’nın ve Kahramanmaraş’ın güneyinden, Adıyaman ve Gaziantep’in kuzeyinden geçip Antakya’ya kadar uzandığını oradan güneyde Suriye’de varlığı bilinen ve Suriye, Lübnan, İsrail, Filistin, Ürdün’den Kızıldeniz’e bağlanan ‘Ölü Deniz Fay Sistemi’ ismi altındaki fay ile temas kurduğunu fark ettim ve raporladım. Daha sonra, tekrar MTA da çalışmakta olan Fuat Şaroğlu ile bu yeni fay sistemini epeyce detaylı olarak haritalayıp Doğu Anadolu Fayı ismini da vererek yayımladık. Birtakım kesitlerden epey büyük bir direnç ile karşılaştım… Lakin, vakitle kaçınılmaz olarak benimsendi ve sarsıntı haritasında yerini aldı. Doğu Anadolu Fayı’nın Palu ilçe merkezi ile Pütürge’nin Üçyaka köyü ortasındaki 130 kilometrelik kısım tek bir sarsıntıda yırtılarak 7.5 dolayında hatta daha büyük sarsıntı üretebilecek potansiyeldedir.”
Jeoloji Mühendisi Dr. Fuat Şaroğlu ise, şu sözleri kullanmıştı:
“Bingöl zelzelesinden sonra hocam Esen Beyefendi ile bölgede çalışmalara başladık. Kendisi Stanford Üniversitesi’nde eğitim görmüş, dünya çapında bir jeolojisi mühendisiydi. Fayın Hatay’a kadar uzandığını tespit ettik. Bunun Kuzey Anadolu Fayı (KAF) üzere bir fay olduğunu fark ettik ve ismini ‘Doğu Anadolu Fay Hattı’ koyduk. Bir sene sonra MTA mecmuasında makale ile yayımladık. Böylelikle literatüre geçti. Buranın büyük bir fay olduğunu, bir levha olduğunu, büyük zelzeleler üretebilecek potansiyele sahip büyük bir fay olduğunu birinci kere biz makale halinde yayımladık. O tarihten beri bu fay üzerinde araştırmalar var. Son sarsıntı beklenen büyüklükte, beklenen yerde oldu. En riskli segment de Palu-Pötürge ortası kısımdı. Son sarsıntı de bu bölgede yaşandı. Bundan sonra batı kısmına dikkat etmek gerekir.”