Yakup Kadri, ‘Bir Sürgün’ isimli romanına bir Jön Türk’ün Paris’e kaçışıyla başlar. İzmir’de bindiği vapurla kendini Paris’te bulan Dr. Hikmet, bohem kahvelerde Yıldız’daki “baba”nın mevtini ya da onun tarafından affedilmenin hazzını tatmak için bekleyen Jön Türkleri boş verip zihnindeki Paris imgelerini gerçekle buluşturmaya koyulur. Sokaklar, beşerler, eşyalar, her şey ne kadar da tanıdıktır. Her şey, Hugo’nun, Balzac’ın satırlarındaki üzeredir. Rastignac da kesinlikle Dr. Hikmet’le tıpkı kaldırımları arşınlamış olmalıdır. Paris’in sefaleti bile Dr. Hikmet’e edebi bir yakınlık içerisindedir. Osmanlı aydınının Bovarizmi lakin yoksulluğun duvarına çarpınca son bulacak, sefil, hasta bir vaziyete düştüğünde Dr. Hikmet’in Paris sokaklarındaki mihmandarı, Fransız muharrirlerin sözleri değil, Rus devrimcilerinin nutukları olacaktır.
Paris’te tanıştığı bir Rus devrimcisi, Jön Türklerin kim olduklarını, ne istediklerini sorduğunda, Dr. Hikmet’in dudaklarından, tılsımlı olduğuna inandığı bir söz dökülüverir: “Hürriyet!” Ne var ki, Rus devrimcinin ikna olmaya niyeti yoktur: “Hürriyet mi? Ne yapmak için?” Rus, karşı karşıya olduğu naif idealizmi yerle bir etmek için uzun bir tirada başlar, Dr. Hikmet’e Osmanlı Bankası’nı, kapitalizmi, sınıfları, emperyalizmi, azgelişmişliği vs. vs. anlatır. O anlattıkça, Osmanlı aydınının yıllarca terennüm ettiği hürriyet müziği artık duyulmaz olmuştur.
Dr. Hikmet bir türlü kabul edemez gerçeği. O denli ya, “Hürriyet davasının bütün lirik ve idealist tarafını birtakım iktisat ve finans düsturları içine hapsedip ezmek” olacak iş midir? “Tayif’te boğazlanan kahramanın şahadeti boş bir hareketin cezası” mıdır? “Magosa kalesindeki zincirbent hürriyet aslanının Vaveylaları beyhude bir şamatadan” mı ibarettir? “[B]ütün bunların dini, imanı olan hürriyet ve meşrutiyet bir çocukça emelden öteki bir şey değil” midir?
O güne kadar zihnini şekillendiren Doğu-Batı, medeni-barbar ayrımında Rus devrimcinin anlattığı sınıfları, Osmanlı Bankası’nı, kapitalizmi ve emperyalizmi nereye yerleştirmesi gerektiğini bilemeyen Hikmet, uygar Batı’nın parıltılı imgesinden bir türlü kurtulamamaktadır:
“Türkiye’nin inhitat ve indihamına (çöküş ve yıkılışına) sebep Avrupa devletleriymiş. Ne tuhaf bir iddia! Ne garip bir paradoks! Bilakis, Avrupa devletleri nereye gitmişlerse oraya hayat ve medeniyet götürmüşlerdir. İşte Mısır! Daha düne kadar bizim yönetimimiz altında asırlarca bir mezbele halinde kalmış olan bu ülkeyi İngilizler, işte yirmi beş yıla varmadan bir cennete çevirdiler. Oraya hem umran hem zenginlik hem de Hürriyet götürdüler. Hekim Hikmet’e, babası, ebediyen kederi ki: “Oğlum, bu işin yalnız bir çıkar yolu var. Günün birinde İngilizler mi olur, Fransızlar mı, Almanlar mı, herhalde Düveli muazzamadan biri gelip bu memlekete vaziyet edecek ve bizi, başımıza vura vura insanlığa, medeniyete alıştıracak ve illâ felâ…”
Konaklarda büyümüş Dr. Hikmet’in Paris’teki rehberi, o pek sevdiği Fransızca romanlardır fakat Bekir Fahri’nin ‘Jönler’ romanının Necip’i Kahire sokaklarında hiç bilmediği bir dünyanın içine tarafsız ve rehbersiz fırlatılmıştır. İmparatorluğun bu azgelişmiş vilayetini Necip için anlaşılabilir ya da aşina kılacak ne bir roman vardır ne de bir lisan. Necip, yalnız imparatorluğun değil, edebi coğrafyanın da sürgün yerine düşmüştür.
‘PİS’ OLAN GERÇEK MİDİR?
Bekir Fahri’nin ‘Jönler’i birçok açıdan farklı bir roman. Roman için seçilen coğrafya da kahramanın sınıfsal kökeni de edebiyatımızda görmeye alışık olduğumuz cinsten değil. Abdülhamid istibdadında, “Taşkışla, Trablusgarp zindanlarını dolaşa dolaşa Kahire’ye düştüğü günden beri çekmediği sefalet, geçirmediği horlanma kalmayan” Tıbbiyeli Necip, “Anadolu vilâyetlerinin birinde esnaf ekibinden birinin oğlu”dur. Romanı okumaya devam ettikçe öğreniriz ki Necip Sivaslı’dır. Sivaslı Ermeni Vartan’dan ailesiyle ilgili haberler alır. Onu sürgün hayatında rahat ettirecek bir maaşı; ona bakacak varlıklı bir “peder”i ve “devletlü” bir hamisi yoktur. Kahire’deki günlerini Jön Türklerin toplandığı İstanbul Kahvesi’nde ve aç karnını doyurmak için gittiği sütçü dükkânında geçirir. Hasebiyle Mısır’daki sürgün hayatı, Türkçe romanda okumaya alışık olduğumuz, paşa mahdumlarının sergüzeştlerinden farklı seyreder. Mısır’ın Ortadoğulu fukaralığı, Necip’in Anadolulu fukaralığına harika bir fon oluşturmuş, payitahttan uzaklaştıkça romancının lisanı de ağdalı bir romantizmden coşkun bir gerçekçiliğe geçiş yapmıştır. ‘Jönler’i yayına hazırlayan Atilla Özkırımlı’nın önsözünden öğrendiğimize nazaran, fanatik bir Zola hayranı olan Bekir Fahri, Zola’ya olan borcunu natüralizmle değil, ‘Yaban’ın Ahmet Celal’i misali zehirli sıfatlarla öder:
Jönler, Bekir Fahri, 191 syf., Bağlantı Yayınları, 2004. “Necip ilerledikçe, kendini meçhul bir âlemin içine atılmış üzere, kalbinde garibâne bir yalnızlık duyuyordu. Önünde, gitgide bir haraplığa yanlışsız açılan caddenin dar yolları ortasında gözüne ilişen bir cami yapıtıyla kendini bir İslam memleketinde bulmaktan diğer fikrini destekleyecek bir şey göremiyordu. Her şey bir pislik, intizamsızlık içinde yüzüyordu. […] Necip ilerlemekten bıkmıştı. Mamafih ekseriya fevkalade bir bezginliğe uğradığı günler kendini bu türlü Mısır’ın karanlık köşelerine atar, nereye gittiğini bilmezdi. O çok vakitler hayatını bir temele bağlayamamaktan hâsıl olan yeis ve ümitsizliği ile bu türlü serseriyâne gezmekten lezzet alır üzereydi. […] Necip iliğine kadar işleyen bir his ve hiddetle Mısırlıların hoşluktan mahrum hayatlarını beceriksizce buluyordu. […] Her şey kendine mahsus miskinlik, intizamsızlık içinde gözüküyordu. Çarşının karanlık, sakin müşteri[si] içinde birkaç ayak satıcısı, acayip bir cezvesiyle dükkânları dolaşan kahveciler gözüküyordu. Dükkânlar, karanlık çatı altında birtakım kirli metalarla dolu idi. Ekserisinin sahipleri mukadderata boyun eğen bir duruşla bekliyordu.
Necip artık çarşının sonundan kıvrıldığı vakit daha yakışıksız bir yol ağzında bulundu. Burası artık ne mahalle, ne Pazar denilecek bir halde değildi. Yalnız ileride seyrek birtakım yük otomobilleri gözüküyordu. Yol ileriye gerçek kuru, harap bir görüntü ile uzuyor, iki taraflı boş dükkân ağızlarında hiçle meşgul olan esnaf bozuntuları gözüküyordu.”
Bekir Fahri’nin kahramanının gözleri Kahire’de hoş tek bir şey görmez, göremez, “Mısır’ın yabancı çehresine” alışamaz. Gördüğü her şey, sokaklar, caddeler, beşerler ve yerler kir içindedir; her yerde Necip’in içinden çıkamadığı “melez” bir kaos vardır. Jön Türk sürgünlerinin her gün karınlarını doyurdukları sütçü dükkânını ve onun ihtiyar sahibesini şöyle tanım eder anlatıcı:
“Selamı müteakip Avni’nin masası hizasında, mermeri kırık, kirli ikinci masaya geçti.
[…] Bu sırada sütçü bayan meyyit benzi, patlak göz[ü], harice mütemayil alt dudağıyla elinde tuttuğu süt kadehini sakin, sessiz Necip’in masası üzerine bıraktı. Yanıbaşındaki camı kırık dolaptan çektiği yuvarlak bir bira fırancalasını da birlikte koydu. Dükkân tenha idi. Yerin toprağından yüksek tavana hakikat nemli bir koku kabarıyordu. Kapının yanına tutturulmuş kirli bir camekân içinde birtakım turşu şişeleri kapalı duruyordu. Hariçten zorla nüfuz eden gün, dükkânın lakin yarısını aydınlatıyordu. Duvarlar rutubetin tesiriyle kirli, iğrenç gözükmekte idi.”
Dükkân sahibesi Hacı Nine, “yanındaki yılışkan Arap çocuğunu kızgın bir kedi hiddetiyle haşlayıp çimdik[lemektedir].” Necip Kahire’yi bir flanör’ün değil lakin düşmüş bir imparatorluğun altın çağlarına hasret duyan muhalif sürgününün öfkeli adımlarıyla dolaşır. Bekir Fahri’nin, Jön Türklerin bir devrini gerçek isimlerle, muhtemelen kendi tanıklıklarıyla anlattığı romanda, Osmanlı yarı aydınının ufku, soyut bir hürriyet fikriyle sonludur. O denli ki, bu hürriyetle ne Yıldız’ı ne “hariçte oldukları için oturup memleketi konuşabildiği” Ermenileri ne Kürtleri nereye koyacağını, onlarla ne yapması gerektiğini bilemez. Beklediği, umut ettiği tek bir şey vardır, onu dilek objesi olan topraklara götürecek bir vapur.
GECİKMİŞ AVRUPA VAPURU
Necip bir meslek olarak gördüğü Jön Türklükten öbür bir şey yapmayı, karnını doyuracak para kazanmayı tramvayların etrafında dolaşan Arap satıcıları gördüğü vakit aklına getirir fakat acilen bu kanıları zihninden kovar. “Canım biraz da insaf lazım idi. Kendisi bu kadar yıllık tahsil hayatını Mısır’da kartpostal yahut gazete satmak için mi geçirmişti?”
Sürgünler Kahire’de kendilerini Avrupa’ya götürecek bir vapura binmeyi hayal ederler. Reformist aydının Yıldız’a öfkesinin nedenlerinden biri de budur zati. Yıldız istibdadı, süzülerek gelen o nazlı vapurun kıyıya demir atmasına bir türlü müsaade vermez. Bu yüzden, Dr. Hikmet İzmir’de kahvesini yudumlayıp Fransızca gazetesini okuyarak Necip ve arkadaşları ise Kahire’de sefalet içinde gecikmiş Avrupa vapurunu beklerler.
ZAMANSIZ DOĞU’NUN SAAT KULELERİ
Malum, Batı’da yeni ortaya çıkan kentlerde ahalinin adımlarını yeni ekonomik tertibe uydurmak için meydanları saat kuleleri süslüyordu. Saat kulesi artık horozun ötüşüne, güneşin batışına nazaran devinmeyen yeni kentli sınıfa Protestan ahlakını hiç durmaksızın hatırlatacak alametifarikalardı. Gecikmeye, tembelliğe tahammülü olmayan kapitalizm vaktin nakit olduğunu hatırlatırcasına, devasa saat kulelerini dikiyordu kentin göbeğine. Halbuki, Doğu’ya giden Oryantalist gezginlerin söylediklerine nazaran, orada vakit yoktu, her şey mistik bir varoluş içerisinde eriyip gidiyordu. “Katı olanın” daha da katılaştığı bir yerdi Doğu. “Kadere boyun eğen duruş”larıyla bekleyen dükkânların “hiçle meşgul” esnaf bozuntuları meyyit bir dünyanın kalıntısıdırlar. Kahire sokakları paranın ışıltısından mahrumdur. Bu yüzden Necip durmaksızın arşınladığı meydandaki saat kulesine bakıp söylenir: “Canına yandığım vakti geçmiyor.”
Necip’e vaktin varlığını hissettiren şey, varlıklı mahalleler ve İngilizlerin karargâh binalarıdır. Kentin melez manzarası değişir buralarda. Necip fakir sokakları arşınlarken kendi kendine söylenir: “Oh ne pislik, Avrupalıların tahakküme hakkı varmış.”
Dr. Hikmet, ışıltılı Paris hayatında sefalete sürüklenir. Necip Bulgaristan’a giden bir gemiye biner, o vapurun dilek objesine varıp varmadığını öğrenemeyiz. Osmanlı münevveri, Rus devrimcisinin söylediklerini hiç anlamayacak, gözlerini tembelce ufka dikip gecikmiş Avrupa vapurunun gelmesini bekleyecektir. Lisanında o pek sevdiği hürriyet türküsü, soyut kavramlarla, ikili aksiliklerle açıklamaya çalıştığı dünyayı gerisinde; istibdadı koltuğunda; Mısırlıları ise İngiliz efendileriyle başbaşa “kaderine boyun eğmiş” bir halde bırakır. “Kahire Sıkıntısı”na gerçekte neyin sebep olduğunu düşünmez bile.