Domatesi bugünlerde yiyebildiğiniz kadar yiyin. Yiyemediğinizi konserve yapın, zira bu kış domates fiyatları çok yükselebilir, geçen kış yakındığımız fiyatları aratabilir. Sebebi Avrupa’nın güç krizi. Gerçi Avrupa’nın güç krizi olmasaydı da yerli üreticinin artan üretim maliyetleri nedeniyle bu kış da domatesi geçen yıl olduğu üzere değerliye yiyecektik lakin Avrupa güç krizi pazarı yeterlice bozacak üzere görünüyor.
Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin akabinde başlayan güç ve besin krizi tesirini değişik biçimlerde hissettiriyor. Güç kesintisi ve artan fiyatlar nedeniyle Avrupa’nın birçok ülkesinde seralarda domates yetiştirmek daha zorlaştı, daha kıymetli hale geldi.
İsveç’ten İspanya’ya İrlanda’dan Yunanistan’a kadar birçok ülkede seracılar artan maliyetler nedeniyle ağlıyor. Bu yılın başında kimi üreticiler artan maliyetler karşısında üretim yapmamayı tercih ettiler. Hal bu türlü olunca Avrupalıların domates gereksinimini karşılamak için geriye domatesi ithal etmek kalıyor. Türkiye de domates ihraç eden ülkelerden biri. Rusya’dan Kanada’ya kadar yaklaşık 60 ülkeye ihracat yapılıyor. Bizim TL bazından yüksek hissettiğimiz maliyetleri düşük kur nedeniyle Avrupalılar o kadar berbat hissetmiyorlar. Güç sorununun olduğu bir devirde kendi ülkelerinde üretmek yerine kur avantajından da yararlanarak ithal etmek daha ucuz ve kolay bir alternatif olarak ortaya çıkıyor. Hakikaten son periyotta birçok Avrupalı kontratlı tarım yapabilmek için Türk seracılara yöneliyorlar.
Bakanlık tedbir aldı
Türkiye’de ise domates ihracatı ne vakit çok canlansa içeride arz azalır ve fiyatlar artar. Üreticiler yüksek talep geldiğinde iç pazara yönelik ürettikleri domatesi de yurtdışına satmak isterler. İç pazara yönelik arzın azalması ve fiyat baskısının artması durumunda ekseriyetle Tarım ve Orman Bakanlığı iç pazardaki arz-talep istikrarını korumak için ihracat kısıtlaması getiriyor. Gerçekten Avrupa kaynaklı tehdidi gören bakanlık eylül ayında “İhracı Kayda Bağlı Mallara Ait Tebliğ”de değişiklik yaparak domatesi de listeye dahil etti. Böylelikle domates ve türev eserleri olan domates konservesi ve salça ihracatı için Ticaret Bakanlığı’ndan müsaade alınması gerekebilecek.
Tamamen ihracat odaklı üretim yapanlar ise ihracat kısıtlaması karşısında tedirginler. İhracat kanalının kapatılması halinde içeride arzın artması fiyatları süratle aşağı çekecektir lakin bu sefer da ihracata güvenerek yatırım yapan seracılar ziyan edeceklerdir. Yani sıkıntı bir durum, iki ucu keskin bıçak.
Çare yenilenebilir enerji
Avrupa’da uzun yıllar 20-30 euro civarında seyreden megavat-saat fiyatları 2022 sonunda 80 euro’ya ulaşmıştı. Bu yılın birinci aylarında ise 220 euro’ydu. Sonra fiyatlar geriye geldi fakat hala bir yıl öncesine nazaran çok yüksek düzeylerde dalgalanıyor. Seracılık güç fiyatlarındaki artıştan çok etkileniyor. Bu tesir bilhassa domateste çok ağır hissediliyor. Avrupa’da domates yetiştiriciliği ise büyük ölçüde seralarda yapılıyor. Mesela Fransa’da sera domatesinin toplam domates üretimine oranı yüzde 95’e ulaşıyor. Yalnızca elektrik fiyatları değil, güç fiyatlarına bağlı olan gübrede de birebir sorun var. Tıpkı formda işgücü maliyetleri de artıyor.
Şu anda seracılıkta ısıtmadan sulamaya kadar birçok iş için kömür, odun ve gaz kullanılıyor. Meğer tarım kesiminin kurtuluşunun yolu fosil yakıta olan bağımlılığın azalmasından geçiyor. Güneş, rüzgar, jeotermal ve biyo güç tarımda ve bilhassa seracılıkta aktif biçimde kullanılabilir. Yenilenebilir güç kaynaklarının kullanımı bölüme uzun devirli istikrar kazandırabilir. Bu yolla maliyet azalabilir, arz güvenliği sağlanabilir. Örneğin güneş gücü hem ısıtma hem sulama için de aktif biçimde kullanılabilir. Direkt yetiştiricilik ve gübre etabında olduğu üzere paketleme ve taşımada devreye girebilecek yenilenebilir güç kullanımı yoluyla hem üretimin sürdürülebilirliğine katkı yapılabilir hem de üretim yapılırken etrafa daha az ziyan verilir. Sürdürülebilir tarım için teknolojinin sürecin her etabına girmesi gerekiyor. Bu evrede hükümetlerin hudutlu da olsa teşviklerle solar panelleri yerleştirmek isteyen üreticilerin bilhassa başlangıçtaki yatırımlarına dayanak olması gerekebilir.
Domates sembol üründür
Domates beden dostu bir bitkidir. İçindeki A, B ve C vitaminleri ve flavonoidlerin yanı sıra potasyum ve demir mineralleri ile birçok hastalığa yeterli geldiğine inanılan likopen barındırıyor. Domates kullanımı çok yaygın olan besinlerden biri olduğu için enflasyon takibinde öne çıkan eserlerden biri olmuştur. Gazetelerde her yıl domates fiyatlarına ait çokça haber çıkar, zira bu haberlerin okuyucu da bir karşılığı vardır. Kimi vakit yüksek fiyat artışı, kimi vakit çok düşük fiyatlar ve çöplere dökülen domateslerle ilgili olan bu haberler her daim ilgi çeker, okunur ve paylaşılır.
Meyve mi, zerzevat mi?
Domates meyve midir, zerzevat mi? Sıhhate faydalı mı, zararlı mı? Bunlar yıllarca tartışıldı. Domates de patates ve patlıcan üzere Amerika kıtasında yetişen, Avrupa’ya Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfinden sonra getirilen bitkilerdendir. 1550’lilere kadar Avrupalılar tadını bilmiyordu. Avrupa’ya geldiğinde acı yapraklı garip bitkiyi bir şeye benzetemediler. Süs bitkisi muamelesi yaptılar. Mutfağa birinci sokan İtalyanlar oldu. 1800’lerde İtalyan mutfağının vazgeçilmezi olmaya başladığında İngilizler domatesi hâlâ saksıda ya da vazoda tutmaya devam ettiler. Hatta zehirli olduğu sanılarak uzak bile durmuşlar. Osmanlı domatesi 1800’lerin birinci yarısında tanımış ve mutfağın tacı yapmış. O tarihe kadar kayısı, erik ve ayvayla tatlandırılan yemekler salçaya boğulmaya başladı. Türkiye vakitle dünyanın en büyük 5 üreticisinden biri oldu. Sürdürülebilir yöntemler ve yeşil güç kaynakları ile üretilen domatesi taze olarak satmaktan çok salça ve sos haline getirip, yüksek katma bedelle ihraç etmek değerlidir. Yani domates, üretiminde istikrar sağladıktan sonra, endüstriyel bir eser ve değerli bir ihraç kalemi haline getirilmelidir.