“Paşanın açık havadan yanmış, resmi yapılacak hoşluktaki derisine birden fazla bayan hayran kalırdı lakin gözlerinin delici, sert denebilecek bakışları, size ne söylemek istiyorsanız açıkça, sükunetle söyleyip lafı fazla uzatmadan gitmeniz gerektiğini de unutturmayacak nitelikteydi. Çok pratik ve enerjik olmakla birlikte sesinin çok hoş bir tınısı vardı. Fransızcayı seçkin sözcüklerle konuşuyordu. Türkçede ise usta bir konuşmacı olduğu belirliydi. Karşımda bir fatihin yüzü ve sözü, sesinde ise gün görmüş, kültürlü bir ton vardı.”
İngiliz gazeteci Grace Ellison, 1922 yılının sonbahar aylarında, Ankara’da Mustafa Kemal’le birinci müsabakasını bu cümlelerle anlatıyor.
Bu birinci irtibatı takip eden periyotlarda Ellison, birçok defa Mustafa Kemal ile görüştü.
Ellison’ın hem gazete yazıları hem de kitapları, vakit içinde hem çağdaş Türkiye’nin doğuşuyla ilgili tarih yazımında hem de Atatürk biyografilerinde başvurulan kaynaklardan birine dönüştü.
Grace Ellison kimdir?
Grace Ellison birinci olarak 2. Abdülhamid’in saltanatının son yıllarında Osmanlı topraklarına geldi.
19. yüzyılın son, 20. yüzyılın birinci periyotlarında yaşayan Ellison, bayan haklarına değer veren ve İngiltere’deki oy hakkını savunan Sufragette hareketinin de destekçisi olan bir gazeteciydi.
Osmanlı İmparatorluğundaki siyasi gelişmelere ve Osmanlı kültürüne özel ilgili duyuyordu.
İlk olarak 2. Abdülhamid’in saltanatının son yıllarında Osmanlı topraklarına geldi.
Mustafa Kemal ve Halide Edip Adıvar. Grace Ellison’ın Ankara’da Bir İngiliz Kadını kitabında Adıvar’la ilgili bir kısım de yer alıyor
Pierre Loti’nin Umudunu Yitirmiş Kadınlar romanına da ilham veren ve sonrasında Avrupa’ya kaçan iki kız kardeş olan Hatice Zennur ve Nuriye Neyrel Nisa ile arkadaş oldu.
Avrupa’da, Zennur’un A Turkish Woman’s European Impressions (Bir Türk Bayanın Avrupa İzlenimleri) ve Neyrel El Nisa’nın Abdulhamid’s Daughter (Abdülhamid’in Kızı) kitaplarının hem yazımına hem de basımına takviye oldu.
1908 ihtilali sırasında İstanbul’daydı.
Hatta Meclis-i Mebusan’ın yine açılış merasimine katıldı.
Hem 2. Abdülhamid ile hem de periyodun önde gelen devlet adamlarıyla tanıştı.
Osmanlı ile ilgili yazdığı birinci kitap, 1915’te yayımlanan An English Woman in a Turkish Harem (Türk Hareminde Bir İngiliz Kadını) oldu.
Ellison, 1908 yılında İstanbul’daydı.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Batı’da, hemşirelerin tertibiyle ilgili çeşitli çalışmalar içinde yer aldı.
İngiltere’nin o dönemki sömürgeci siyasetlerine tümden karşı çıkmamakla birlikte Londra’nın Osmanlı’yla ilgili siyasetini eleştirdi ve 1919’da Anadolu’da başlayan Kurtuluş Savaşı’nı destekledi.
Morning Post gazetesinin muhabiri olarak, 1922 yılında deniz yoluyla Atina’dan, harap olmuş İzmir’e gidip oradan da Ankara’ya geçti.
1923’te yayımlanacak An English Woman in Angora (Ankara’da Bir İngiliz Kadını) kitabında bu devirdeki görüşmelerini ve izlenimlerini ayrıntılı olarak anlatacaktı.
Ellison, 1927 yılında tekrar Türkiye’ye gidecek, hem evvelki ziyaretlerinden daha fazla ayrıntıyı hem de bu son ziyaretindeki izlenimlerini 1928 yılında yayımlanan Turkey Today (Bugünkü Türkiye) kitabında aktaracaktı.
Ellison 1922’de Anadolu’ya İzmir üzerinden girmişti. Kitabında yer alan bu fotoğrafta İzmir’in savaşta yaşadığı yıkım görülüyor.
‘Meclis tek adam demek değildir’
Yazar, her iki kitabında da kendisiyle birinci müsabakasından itibaren Mustafa Kemal’le ilgili anılarını ve izlenimlerini ayrıntılı olarak aktarıyor.
Ellison, daha evvel Londra’da görüşmüş olduğu Fethi Okyar’ın da hazır bulunduğu birinci görüşmede, Mustafa Kemal’in astragan bir kalpak giydiğini, sigara üstüne sigara içtiğini ve çabucak İngiltere’den haberleri sorduğunu yazıyor.
Bu görüşmeden bir gün sonra Mustafa Kemal, Hacı Bayram’da kalan Ellison’a bir otomobil yollayarak onu Çankaya’daki konutunda ağırlıyor.
Görüşmeler sonra da devam ediyor.
Ellison, Mustafa Kemal’in çalışma odasında; Osman Gazi’nin portresinin, kitaplarla dolu rafların, Kütahya porselenlerinin ve İran halılarının olduğunu anlatıyor.
Yazar, masada Napolyon Bonaparte ile ilgili kitaplar görünce Napolyon ile ilgili bir sohbet yaşanıyor.
Mustafa Kemal bir noktada Ellison’a, “Napolyon’un dava için değil kendisi için savaştığını, bu yüzden hezimetin kaçınılmaz olduğunu” söylüyor.
Ellison, “Mustafa Kemal’in bir diktatör olmayı tercih etmediği” yorumunu yaptıktan sonra kendisinin meclisle ilgili görüşünü aktarıyor:
“Meclis’ diyor, ‘Tek adam demek değildir. Ben yalnızca Meclisin başkanıyım’”.
İngiliz gazeteci, Mustafa Kemal’in gençlere çok güvendiğini belirtip kabinedeki bakanların hiçbirinin ileri yaşta olmadığına da dikkat çekiyor.
Mustafa Kemal’in güçlü bir konsantrasyon yeteneğinin bulunduğunu ve başını çabucak boşaltıp yeni bir mevzuya odaklanabildiğini belirtiyor.
Ankara’da Bir İngiliz Bayanı kitabında yer alan, Atatürk’ün Ellison için imzaladığı fotoğraf. Üzerinde Matmazel Ellison ve 22.11.1922 yazıyor.
‘Kemalist sözünden hoşlanmıyor’
Ellison, kitaplarında Kurtuluş Savaşı’nı yürüten takımlardan ‘milliyetçiler’ diye bahsediyor.
Mustafa Kemal’in, kendisine ‘Kemalist’ sözünden hoşlanmadığını söz ettiğini de aktarıyor:
“Kemalist sözünü işitmekten hoşlanmıyor. ‘Bu söz hareketin ruhunu anlatmıyor. Ben ölsem de canlı da kalsam hareket devam edecektir’.
“Avrupa’daki birçok büyük devlet adamıyla konuştum ancak onun kadar alçak istekli olanına hiç rastlamadım.”
İngiliz gazeteci, Mustafa Kemal ile birlikte Çankaya’daki konutun etrafındaki konutlara ziyarete gittiklerini aktardıktan sonra şu yorumu yapıyor:
“Mustafa Kemal her vakit, herkesin gelip kendini görme hakkı olduğunu söylüyor ve bunda samimi olduğu anlaşılıyor. Köylülerle konuşmaktan hoşlanıyor ve onların saf bedelini çok takdir ediyor.”
Lozan sürecinde Mustafa Kemal ile röportaj
Grace Ellison, İsviçre’nin Lozan kentinde düzenlenen barış görüşmelerini de gazeteci olarak izledi.
Bu periyotta hem Türk hem de İngiliz heyetleriyle görüştü.
Dönemin İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon da görüştüğü isimlerdendi.
Bu süreçte Türk heyetinden ise İsmet İnönü ile yakın irtibat kurdu.
Ankara’da Bir İngiliz Kadını kitabında Ellison’ın Mustafa Kemal ile Lozan görüşmeleri periyodunda yaptığı röportaj da yer alıyor.
Bu röportajda Mustafa Kemal, barıştan yana olduklarını fakat bunun lakin Türkiye’nin bağımsızlığının kabulüyle olabileceğini vurguluyor.
“Büyük devletlerin, özgürlüklerini tanımayan kaideleri kabullenmeyecekleri gerçeğini anlamaları gerektiğini” söylüyor.
Ellison’ın, gazetelerin Ankara’yı kibirlilik ve zenofobi (yabancı düşmanlığı) ile itham ettiğini belirtmesi üzerine Mustafa Kemal, “Bu suçlama propaganda emeliyle ortaya atılmıştır” diyerek bunları reddediyor.
“Benim bütün hayatım ve her faaliyetim Avrupa’dan nefret etmediğimin bir delilidir” diye konuşan Mustafa Kemal, “Bulgarlarla savaştığı halde bugün onlarla dost olduğunu, Yunanlara karşı da tıpkı hislerle dolu olduğunu” belirtiyor.
“Hristiyanları siz mi sürüyorsunuz yoksa Anadolu’yu panik içinde kendileri mi terk ediyorlar?” sorusuna verdiği yanıtta ise şu cümleler yer alıyor:
“Bu bahiste hiçbir önlem almış değiliz. Onları kalmak ya da gitmek konusunda büsbütün hür bıraktık. Onları dini düşmanlığın yönlendirdiği, çoğunlukla Amerikalıların yaptığı propaganda dehşete düşürmüştür. Binlercesi Yunan ordusunun peşine takılmış ve hâlâ kaçarken birçoğu da geri gelmektedir.”
İstanbul’un durumuyla ilgili soru karşısında ise, “Biz Mudanya’da yaptığımız vaatlere sadık kalacağız. Bu ortada İstanbul’da yabancı birlikler görmek doğal değildir ve bunlar mümkün olan en kısa müddette geri çekilmelidir” diyor.
Ellison, İngiltere’de kurulan yeni Muhafazakâr Parti hükümetini de soruyor.
Mustafa Kemal ise “İngiltere’nin siyasi partilerinin kendi sorunları olmadığını, bütün yayılma siyasetlerinin karşısında olduklarını” belirtiyor.
Papa ile görüşme ve Ayasofya’nın durumu
Ellison, Ankara’da Bir İngiliz Kadını kitabında İtalya’nın başşehri Roma’da Papa 11. Pius ile de görüştüğünü, bu görüşmede Anadolu’daki durumu konuştuklarını ve Papa’ya Mustafa Kemal’i övdüğünü yazıyor.
Kitapta bunun akabinde Mustafa Kemal’le görüştüğünü belirtiyor.
Bu görüşmede Ayasofya’nın durumu da konuşulmuş.
Ellison, Mustafa Kemal’e, Hristiyanlara yönelik bir jest olarak Ayasofya’yı Papa’ya vermesini önermiş ve bu husustaki görüşünü sormuş.
Mustafa Kemal ise yanıtında Kilise’nin çok bölünmüş olması nedeniyle bunun mümkün olmayacağını, Ellison’ın barış için düşündüğü böylesi bir jestin Rusların, Yunanların ve Anglikanların Ayasofya için kendi topraklarında savaşmalarına sebep olacağını söylemiş.
Ellison’ın transferine nazaran Mustafa Kemal, kelamlarının devamında müze olasılığından da bahsediyor ve Ayasofya’yı cami olarak koruma etmelerinin Katolik Kilisesi’ni incittiği takdirde orayı müze hâline getirebileceklerini yahut büsbütün kapatabileceklerini belirtip ekliyor:
“Hiç kimse Hristiyan dünyasını taammüden incittiğimizi söyleyememelidir”.
Dinle ilgili konuşma
Turkey Today kitabında muharrir ile Mustafa Kemal ortasında yapılan, din ve bayan hakları konusundaki dikkat cazibeli konuşmalar yer alıyor.
Ellison’ın aktardığına nazaran Mustafa Kemal, “Bütün bu saçmalıklar sona erecek. Haremler, peçeler, pencere kafesleri ve Bizans’tan kalma tüm geri kalmış sapkınlıklar, vakti geçmiş ve geçmesi gereken bir çağa ilişkin. Nüfusun yarısı esaret altındayken nasıl kusursuz bir demokrasi inşa edebiliriz? İki yıl içinde bütün bayanlar yüzlerini açmalı, erkeklerle yan yana çalışmalı ve tüm erkekler şapka giyecektir” diyor.
Kitapta Mustafa Kemal ile peçe konusunda yaşandığı belirtilen şu diyalog da yer alıyor:
“Ama peçeler çok pitoresk. Bayanlar için onlara daha fazla yakışan bir baş örtüsü keşfedilmedi.
“Yabancı müelliflere materyal sağlamak için Karanlık Çağlar’da kalamayız.”
Ellison, din konusunda ortalarında şu diyaloğun geçtiğini aktarıyor:
“Şüphelerimi elimden gelen en düzgün halde söz ettikten sonra ‘Din hakkında konuşuyorsunuz’ dedi; ‘Benim bir dinim yok. Bazen bütün dinlerin denizin tabanını boylamasını dilek ediyorum’. O anda söyleyebileceğim daha fazla şey yoktu. Lakin elbet, kınadığı, dinin ruhu değil tutuculuklardı.”
Ellison birebir konuşmanın devamında Mustafa Kemal’in, ülkelerini yönetmek için dine muhtaçlık duyanları zayıf yöneticiler olarak niteleyip Gazi’nin şu kelamlarını aktarıyor: “Benim halkım demokrasinin prensiplerini, gerçeğin gerekliliklerini ve bilimin öğretilerini öğrenecektir. Hurafeler gitmelidir. Herkes nasıl istiyorsa o denli ibadet etmelidir. Akla ve mantığa karşıt olmadıkça ve oburlarının özgürlüklerine müdahale etmedikçe herkes kendi vicdanına uygun davranabilmelidir.”
Kitapta yer alan ve Mustafa Kemal’i Çankaya’da yürürken gösteren bir çizim
Türkiye’nin dönüşümü
Ellison, ikinci kitabında, Türkiye’ye beşinci kere gittiğinde, Mustafa Kemal’in artık ülkenin cumhurbaşkanı olduğunu, ülkenin kuruluşu için gece gündüz çalıştığını anlatıyor.
Ülkenin dönüşümü, bayanların hayatındaki değişimi, Ankara’nın gelişimini şaşkınlıkla karşılıyor.
Mustafa Kemal’in çalışmak için Ankara’yı övdüğünü, İstanbul’da çalışmanın imkânsız olduğunu söylediğini yazıyor.
Yazar, ağır çalışma temposu ortasında Atatürk’ün hayatında dansa da yer olduğunu gözlemlemiş:
“Kesinlikle tüm dikkatini bir şeye vermiş durumda. Lakin dans etmeye de inanıyor. Sabahın sekizine kadar süren bir dans olsun, ortamdan son ayrılanlarından biri olarak, bir çocuk üzere ondan keyif alacak ve bir saat içinde, en parlak konuşmalarından birini yapmaya hazır olacaktır. Böylesine bir güç ve canlılık, herkesin imreneceği Allah vergisi özellikler.”
Ellison, Atatürk’ün Kızılay için düzenlenen bir baloda ziyaretçilerini ağırladığını, onlara şampanya sunulduğunu ve kadeh kaldırdığını, burada kendisine de kadeh kaldırıldığı için onur duyduğunu, Atatürk’ün yaptığı konuşmada kendisinin İngiliz muharrir H.G. Wells’in ülkesinden geldiğini söylediğini, H.G. Wells’in ‘Ana Sınırlarıyla Dünya Tarihi’ kitabından kısımlar aktardığını ve H.G. Wells’i övdüğünü aktarıyor.
Turkey Today kitabında Ellison, dünyanın farklı yerlerinde Mustafa Kemal’in tanınan bir isim haline gelmekte olduğunu, Türkiye ile tıpkı devirde Beyrut ve Kudüs üzere kentlere de gittiğini, Filistinliler ve Suriyeliler ortasında Mustafa Kemal’in bir harika adam olarak görüldüğünü yazıyor.
Yazar, Suriyelilerin Türkleri sevmemekle birlikte Mustafa Kemal’i milliyetinin ötesinde bir kurtarıcı olarak gördüklerini ve “Bizim Kemalimiz kim olacak?” sorusunu sorduklarını da ekliyor.
Türkiye’nin yaşadığı değişim karşısındaki şaşkınlığını ise muharrir, Turkey Today’de şu sözlerle ifade etmiş:
“Bu, en son gördüğüm Türkiye, Mustafa Kemal Paşa’nın yarattığı Türkiye. Sanki, 20 yıl evvel bildiğim Türkiye kendi hayal gücüm dışında hiç var olmuş mudur?”
Atatürk’ün 1929 yılında, manevi kızı Nebile İrdelp’in düğünündeki fotoğrafı
Grace Ellison’ın yazdıklarına nasıl yaklaşılmalı?
Peki Grace Ellison’ın yazdıklarına nasıl yaklaşmak gerekiyor?
Ellison’ın çalışmalarını BBC Türkçe’ye pahalandıran İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. Y. Doğan Çetinkaya, Cumhuriyet’i kuran nesillerin yabancı gazetecileri önemsediğini belirtiyor.
Çetinkaya, “Kurucu nesil için ve buna Mustafa Kemal de dahildir elbette, yabancıların yeni cumhuriyeti nasıl gördükleri ve görmeleri gerektiği kıymetli bir problemdi. Bundan ötürü yabancı gazeteciler ile mülakat ve yapılanların yurt dışında temsili önemsenirdi” diyor.
Ellison, Mustafa Kemal’den yaptığı transferler hakkında Türk basınında tartışmalar çıktığını söylüyor.
Çetinkaya; Aralık 1922’de Morning Post’ta yayımlanan Grace Ellison imzalı bir haberde, Mustafa Kemal’in Türkiye’nin müşkül durumda olduğunu söylediğinin yazıldığını, Anadolu Ajansı’nın buna karşı tekzip yayınladığını, bu durumun tartışma yarattığını, Ellison’ın ise kendisinin Türk dostu olduğunu, gazetenin bir yanlış transfer yaptığını, Mustafa Kemal’in dediklerini asla çarpıtmayacağını söylediğini belirtiyor.
“Bu noktada neden rahatsız olunduğu ya da İngiliz basınında neyin nasıl verildiği bile bizim için yorum yapmaya ve sonuç çıkarmaya elverişli verilerdir” yorumunu yapıyor Çetinkaya.
Çetinkaya, Ellison üzere yabancı isimlerin o periyot yazdıklarının tarih açısından pahalı olduğunu savunuyor:
“Kişinin kim olduğunun bilinmesi o tanıklığı değerlendirirken kıymetlidir lakin kim olduğunun değeri yoktur. Onun için birçok yabancı gezginin, devlet görevlisinin ya da Grace Ellison üzere bir yabancı gazeteci bayanın transferleri değerlidir.
“Güvenilirlik ve nesnelliğe ait itidalli eleştirel yaklaşım herkesin yazdıkları için geçerlidir. Elbette Ellison’ın yazdıklarına da kim olduğunu göz önünde bulundurarak yaklaşmalıyız ancak her dokümana yaklaşırken sahip olmamız gereken arayı aldıktan sonra öteki metinlerden farkı yoktur.
“Yabancı olmasının bizim açımızdan dezavantajları olabileceği üzere olumlu tarafları da olacaktır. İstanbul’u ziyaret etmiş Virginia Woolf üzere büyük bir edebiyatçının izlenimleri de bir gazeteci olarak Ellison’ın yazdıkları da bizim için kıymetlidir.”