Özgür His Durgun
Maraş merkezli zelzelelerde enkaz kaldırma çalışmaları devam ederken zelzelenin toplumsal ve ferdî ölçekte yarattığı ruhsal problemlerle yüzleşme süreci yeni başlıyor.
Kadir Has Üniversitesi Psikoloji Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Adil Sarıbay, sarsıntının toplumda yarattığı ruhsal tesirleri ve düzgünleşme sürecini anlattı.
‘HAYATI ÖZGÜRCE KEŞFEDEBİLEN GÜÇLÜ BİREYLER ÜRETEMİYORUZ’
Toplumların felaketlere yönelik yansıları birbirinden çok farklı olabiliyor. Örneğin zelzele ülkesi olan Japonya’da, 2011’de yaşanan büyük zelzele sonrasında Japonların olan biteni büyük bir tevekkülle kabullenmeleri, kayıpları için sessizce matem tutmaları şaşkınlıkla karşılanmıştı. Batılı bedellerin benimsendiği toplumlarda ise acıyı ötelemek tercih edilebiliyor. Türkiye’ye bakınca ne görüyoruz, felaketler karşısında toplumsal reaksiyonumuzu aşikâr ölçülerle tanımlamak, sınıflandırmak mümkün mü?
Japonya, kimi açılardan tüm dünya için çok düzgün bir model fakat oradaki olguları alıp buraya uyarlamak hatta karşılaştırma yapmak bile çok güç. Örneğin, Japon okullarında çocuklar kendi sınıflarını ve birtakım okullarda tuvaletlerini bile temizliyorlar; doğal olarak fütursuzca kirletmemeyi de öğreniyorlar zira kendileri temizleyecekler.
Bizim toplumda imece gibisi olgular yok oldu. Çocukların manalı ortak amaçlar etrafında iş birliği yapabilecekleri ve gerçek manada öz-denetimi öğrenebilecekleri ortamlar bence az. İş birliğini, yeri gelince kendini değil, topluluğu yahut toplumu ön planda tutmayı öğrenebilecekleri bir ortam yok. Çocukların yarış atı üzere yetiştirildiğini gözlemliyorum ve o yüzden öncelikleri aslında bunun hıncını almak oluyor; toplumsal açıdan olumlu davranışları göstermek değil. Çocuğun kendisi görülmez oluyor, yalnızca ulaştığı gayeler kadar bedelli oluyorlar ve bu önemli öfke yaratan bir durum.
Kendimizi çok da yermeyelim, mesela İstanbul kadar kaotik bir kentte insanlarımız aslında birbirlerini bence genel olarak yeterli yönetim ediyorlar.
Japonlar, çay içmek üzere en kolay bir olayı bile ruhsal bir merasim olarak yaşıyorlar. Biz bu cins ufak keyifleri kanıksıyoruz bence; bu ufak keyifleri savunmaya kalkınca yoksulluğu ve çileciliği savunduğum yaftasını yiyorum ve bu da görüşümü destekliyor.
Biz kolay ve gerçek hazlardan çok, kendi gücümüzü, haz verme fonksiyonu olduğu sav edilen objelerle kendimizi donatarak, etrafa göstermekle meşgulüz. Önümüzdeki çayın keyfini çıkaramıyoruz zira gözümüz iPhone fiyatlarında.
Sonuç olarak kendini ve hayatı özgürce keşfedebilen güçlü bireyler üretemiyoruz, onun yerine narsist bireyler üretiyoruz. Ondan sonra bu bireylerin bir ortaya gelip hizada durmalarını bekliyoruz. Japonlar, biraz öteki uçta ve onların da kendi sistemlerinden kaynaklı öteki sıkıntıları var lakin toplumsal uyumluluk konusunda çok avantajlılar.
‘SOSYAL YÖNELİMİ KUVVETLİ BİR TOPLUMUZ LAKİN ANLIK REAKSİYONLARDA KENDİNİ GÖSTERİYOR’
Türkiye, bireyler ortası inanç düzeyi düşük ülkelerden biri. Zelzele ve gibisi büyük afetlerde dünyanın çabucak her ülkesinde sivil toplum büyük değer taşıyor. Şu anda 1999’un bilakis sivil toplum dediğimiz olgunun çeviklik kapasitesini, örgütlülüğünü kaybetmiş olduğu tarafında yorumlar var. Buna katılıyor musunuz?
1999’a oranla temel farkın, devlet denetiminin sivil topluma daha ağır nüfuz etmiş olması olduğunu düşünüyorum. Bu da tahminen sivil toplumun imkanlarını zorlaştıran yahut bireylerin motivasyonunu azaltan bir faktör olabilir. Lakin sivil toplumun kendi potansiyelini kaybettiğini düşünmüyorum.
Peki, sivil toplumun harcını ne oluşturur? Karşılıklı inanç mi, hürmet mı, hassaslık eşiğinin yüksek olması mı, empati mi?
Vatandaşların genel olarak birbirlerine güvenebilmesi, sivil toplumun yeşermesi için uygun yeri hazırlayan en değerli faktörlerden birisi. Farklı araştırmalarda Türkiye’nin kişilerarası itimat düzeyi en düşük ülkelerden biri olduğunu görüyoruz. Bir yandan da toplumsal yönelimi çok kuvvetli bir toplumuz; fakat bu yönelim, daha çok anlık reaksiyonlarda kendini gösteriyor.
‘BİLGİSİ OLAN UZMANA HÜRMETİMİZ YOK’
Ne çeşit anlık reaksiyonlar?
Sıra dışı olaylara, süratli ve olumlu reaksiyon verebiliyoruz. Mesela birisi bir kaza geçirdiği anda etraftaki neredeyse herkesin merak ve yardım etme güdüsüyle oraya toplandığını görüyoruz. Lakin bu durumlarda yapılması ve yapılmaması gerekenler konusunda bilgimiz yok, bilgisi olan uzmana hürmetimiz yok ve prensipli düşünüp hareket etme konusunda zayıfız. İlkyardım eğitiminde öğrendiğim bir hadise bunu hoş özetliyor: Trafik kazası geçiren bir hekimi etraftakiler, yangın tehlikesi olmamasına karşın karga tulumba otomobilden çıkarmaya girişiyorlar. Şuuru açık olan kazazede, tabip olduğunu söylüyor ve bunu yapmamaları için yalvarıyor fakat müdahale edenler, kişinin kendisinde olmadığına karar verip devam ediyorlar ve sonucunda tabip hayatı boyunca felç kalıyor.
‘Cehenneme giden yol düzgün niyet taşlarıyla döşelidir’ kelamını anımsatıyor verdiğiniz bu örnek.
Sivil toplum dediğimiz şey, insanların bu çeşit anlık ve duygusal yansılarından ibaret olamaz. O yüzden anlık yansıyı yaratan uyaranların yokluğunda, yani kaza daha olmamışken, o mevzuyu gündemde tutup hazırlanmayı becerebilmeliyiz. Sivil toplum illa ki bir derneğe üyelik de değildir. Birinci yardım eğitimi almak, bu eğitimi alırken gereksiz ve önlenebilir acıların asgariye indirilmesi üzere ortak bir yerde buluşabilmek de sivil toplumdur. Bunu da kısa vadeli düşünme ve hareket etme eğilimimiz yüzünden pek başaramıyoruz. Yalnızca kaza olunca süreksiz bir birliktelik yaşıyoruz, onu da elimize yüzümüze bulaştırma riski yüksek oluyor.
Devletin de sivil toplumu destekleyici faaliyetleri değerli. Devletin sivil toplumla münasebetinde kendi düzenleyici fonksiyonunu vatandaşların birbirleriyle ilgilerindeki etik ihlallerle sınırlaması ve bunun için gereken tüzel düzenlemeleri yerleştirmesi; geri kalan sıkıntılarda toplumun kendini düzenlemesine olabildiğince imkân tanıması gerekir.
Sosyal medya paylaşılan bir fotoğrafı hatırlatmak gerekirse, zelzele bölgesinde Türkiye Komünist Partililerin dağıttığı sıcak yemek masasından çorba alan İdeal Ocağı mensubu üzere olağan kaidelerde yan yana gelmeyecek farklı kısımları yahut ‘Türk-Yunan kardeşliği’ bildirilerini nasıl görmek lazım? Felaketler kemikleşmiş toplumsal kutuplaşmaları, ön yargıları yıkabilir mi?
Ben bu olumlu yaşantılar için felaketleri beklememiz konusunda hayal kırıklığı yaşıyorum. Yeniden burada duygusallık ön plana çıkıyor. En çaresiz ve karanlık anımızda bu cins imajlarla bir ferahlık arıyoruz. Elbette insanların daha âlâ geçinmenin, farklı görüşten beşerlerle dayanışmanın mümkün olduğunu görmeleri ismine kıymeti var bunların. Ben de bu imajların yansıttığı kümeler ortası dayanışmayı çok pahalı buluyorum ve burada yakaladığımız şeyi öteki bağlamlara taşımamız gerektiğini düşünüyorum.
‘TEMASIN EN KOLAYI BİLE İYİDİR’
Hangi bağlamlara taşımalıyız?
Araştırmalara nazaran, kümeler ortası bağlardaki en kuvvetli yumuşatıcı faktörlerden biri, temastır. Temasın, en kolayı bile (olumsuz olmamak koşuluyla) ‘iyidir’ diyebiliriz lakin daha düzgünü, temasın arkadaşlık potansiyeli içeren, uzun vadeli, eşitlik içinde ve varsa ortamdaki otoritelerin desteklediği halde olanıdır. Tartışma kültürümüz zayıf olduğu için olağanda bu teması kuramıyoruz. Farklı görüşleri bir dakika bile olsa dinlemeye tahammülümüz yok. Geriye bir tek yardımlaşma zorunluluğunu dayatan felaket anlarındaki bu kolay temaslar kalıyor ve bu da kutuplaşma üzere olguların önüne geçmek için kâfi değil.
‘MANİPÜLASYONA AÇIK BİR ORTAMDAYIZ’
Hızla toplanan yardımlar, 7/24 çalışan gönüllüler, hayat kurtaran madenciler, depremzedelere meskenlerini açanlar… Türkiye toplumu dayanışmanın en hoş örneklerini vermekle birlikte bölgedeki mülteciler tabir yerindeyse ateş altında. Mültecilere yönelik kullanılan argümanların, halkın öfkesinin tarafını değiştirmek maksadıyla şuurlu servis edildiği yorumları yapılıyor, katılıyor musunuz?
Tabii ki her türlü olayı fırsata çevirmeye çalışan aktörler mevcuttur, hasebiyle net bir ispat olmadan bu çeşit teşebbüslerin olduğunu varsayabiliriz; fakat kim oldukları, neyi amaçladıkları, ne kadar sistematik oldukları benim uzmanlığımı aşar. Bu cins aktörler varsa, işleri çok da sıkıntı değil zira beşerler bu cins durumlarda günah keçisi aramaya meyilliler.
Bu kadar büyük bir felaket esnasında da eleştirel niyet eğilimimiz, yani ‘bu yaydığım bilgi gerçek mudur’ ya da ‘bunu yaymam toplum ismine faydalı mıdır’ diye sorabilme kapasitemiz, aslında olağandan daha düşük oluyor. Hasebiyle insanları manipüle etme imkanı şu anda olağandan de fazla.
‘DESTEK VE DAYANIŞMA EFORLARIMIZI SÜRDÜRMELİYİZ’
Peki bu ortamda sağlıklı düşünmek, üretebilmek, paylaşabilmek, ‘normal’ hayata dönebilmek mümkün mü?
Geniş manasıyla hayır. Bu kadar büyük bir felaketten sonra ‘normal’ sözü manasını yitiriyor; boş pembe vaatler vermemeliyiz kimseye. Lakin dar manasıyla evet, hayata tutunma kapasitemiz sandığımızdan yüksek oluyor genelde. Oradaki insanların, hayata tutunabilmeleri için fizikî tehditten uzak olan bizlerin dayanak ve dayanışma eforlarımızı sürdürmemize muhtaçlıkları olacak.
İlk etapta verdiğimiz süratli lakin duygusal reaksiyon, söndüğü vakit yardımları devam ettirebilmeliyiz zira bölgedeki insanların ayağa kalkması uzun sürecek. Bu daima takviyesi sağlamak için de olağan hayatlarımızı devam ettirmemiz lazım. Olağan hayat aslında bu felaket içinde bir mola, hem güvenlikte olanlar hem de felaket bölgesindekiler için. Öğrencilerime şunu söylüyorum; 24 saat boyunca yalnızca bu karanlık tabloya bakarsak duygusal ve zihinsel olarak çökeriz. Yeri ve vakti gelince garip hissettirse de derslere başlamalıyız.
Ben de şu anda mesela bu periyot verdiğim Psikoloji Tarihi dersini anlatmayı çok anlamsız buluyorum. Lakin yapabildiğim vakit hepimiz için zihinsel bir mola olacak. Rutinlerimizi kesinlikle tekrar canlandırmalıyız. Şu ortamda ‘vur patlasın çal oynasın da yapabilmeliyiz’ manasında söylemiyorum. Lakin sıradan hayatımızı yaşamaya devam etmeliyiz ve duygusal olarak bize güzel gelen faaliyetlerden kaçınmamalıyız. Lakin o sayede bu felaketin tesirine karşı çabalamaya devam edebiliriz. Bu açıdan insanlara teklifim, günlük sıradan işlerini yaparken kendilerini hırpalamamaları ve suçluluğa kapılmamaları.