ODATV ÖZEL
Soğan…
Bir mutfağın olmazsa olmazı… Her yemeğin içine girer soğan, en şatafatlısından en mütevazısına kadar… Menemeni bile soğanlı mı yesek diye az mı tartıştık…
Yokluk vakitlerinde ‘kuru soğan kırar yeriz’ diyerek sarıldığımız can simidi…
Şimdilerde soğan gündemde, ancak maalesef astronomik sayılabilecek satış fiyatıyla…
Odatv’nin merceğine takılan bir orta direk marketteki fiyatı bile 23,99TL… İki adet orta uzunluk soğan tam 12,99TL…
Türkiye bir tarım ülkesi, ne oldu da soğanın fiyatı altınla yarışır hale geldi… Sokak röportajında bir vatandaş şöyle diyor:
“Soğan olmuş 30 lira. Ben bunun yeşil tarafıyla salata, kendisiyle yemek yapacağım, yazıklar olsun”
Sosyal medyadaki ‘soğan fiyatı’ paylaşımlarının arkası ardı kesilmiyor: Fiyatlar o kadar önemli ki soğan artık şahsiyet kazanmış üzere…
SEÇİM DEVİRLERİNDE BAŞ AKTÖR: SOĞAN
Bir evvelki seçimlerde de tablo benzeri bir seyirdeydi.Ocak 2018’de 1,47 TL olan kuru soğanın kilosu, Ocak 2019’da 4,86 TL oldu. Kuru soğanın son bir yıldaki fiyat artışı %231 olarak kayda geçti.
Habertürk’ten Yiğitcan Yıldız’ın haberine nazaran (20 Haziran 2018), 2018 Haziran ayı prestijiyle ziraî eserlerdeki en besbelli fiyat değişimleri patates ve soğan ikilisinde yaşandı:
“Mayıs ayında kilosu İstanbul halinde 1 ile 1.6 lira ortasında değişen fiyatlardan satılan soğanın, haziran ayı prestijiyle ise fiyatı 3 ile 5 lira aralığına yükseldi. Bundan bir yıl evvel soğanın kilogramının halde 60 kuruş ile 1 lira ortasında alıcı bulduğu göz önüne alındığında, bir yıllık farkın yüzde 400 olduğu görülüyor. 1 aylık fiyat artışı da yüzde 212 düzeyinde. Fiyatlardaki artış, 1 kilogram soğanın market raflarında 6.5 liradan tüketiciyle buluşmasına neden olmuş durumda.”
Saadet Partisi önderi Temel Karamollaoğlu, o devir yaşanan soğan artırımını şöyle bir paylaşımla vurgulamıştı:
2018 yılına ilişkin bir öbür farklı habere göz atalım:
“Ankara’da son günlerde yüksek fiyatıyla dikkat çeken soğanı istifledikleri tez edilen üç kişi hakkında cürüm duyurusunda bulunuldu.”
Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) 237’nci unsuruna nazaran ‘fiyatları etkileme suçu’ işleniyor ve soğan stokçularına baskınlar düzenleniyor…
Tarım Dünyası müellifi Ali Ekber Yıldırım, soğan fiyatlarındaki artışı yılladır işliyor. Yıldırım’ın 23 Kasım 2018 tarihli yazısındaki şu kısma bir bakalım:
“Kuru soğan fiyatındaki artışın çiftçiye bir faydası yok.
Tarım ve Orman Bakanlığına bağlı Ziraî İktisat ve Siyaset Geliştirme Enstitüsü datalarına nazaran son 5 yılda çiftçi kuru soğanın kilosunu ortalama 51 ile 73 kuruştan sattı.
Buna nazaran 2014 yılında üreticinin 1 kilo kuru soğan satış fiyatı ortalama 51 kuruş, 2015’te 72, 2016’da 73, 2017’de 52 ve 2018’in birinci 6 aylık ortalaması ise 63 kuruş.
Yani çiftçi son 5 yılda kuru soğanın kilosunu en yüksek 2016’da 73 kuruştan satmış.
Tüketici fiyatı ise ortalama olarak 2014’te 1 Lira 11 kuruş, 2015’te 1 lira 53 kuruş, 2016’da 1 lira 54, 2017’de 1 lira 30 ve 2018’in birinci 6 aylık ortalaması ise 1 lira 95 kuruş.
Geçen Eylül Ekim ayında kuru soğanın kilosu 2.5 lira iken, Kasım ayında artmaya başladı ve 20 Kasım’da 5 liraya çıktı.
Artan bu fiyatın çiftçiye hiç bir faydası yok. Zira üreticide eser yok.Soğan tüccarın elinde.”
Yıldırım mevcut ‘göz yaşartıcı’ soğan fiyatları hakkında da 10 unsurluk bir liste yayınladı:
1-Fiyatlar ithalatla düşürülmeye çalışıldı: Bundan 5 yıl evvel 2018’in Mayıs ayında iklim şartlarına bağlı olarak üretimin azalması, yaşanan hastalık ve depodaki çürüme nedeniyle piyasaya arz edilen soğan ölçüsü azalmış ve fiyatlar artmaya başlamıştı. O periyotta markette, pazarda 1,5-2 lira olan kuru soğan 5 lirayı gördü. Devrin İktisat Bakanı Nihat Zeybekçi fiyat artışına kızdı ve ithalat yapacaklarını açıkladı. İthalatla fiyatlar düşürülmeye çalışıldı. Bugün gelinen noktada kuru soğan fiyatı 5 yıl öncesinin 5 katı. Yani ithalat deva olmadı. Bundan sonra da olmayacaktır.
2- Merkez Bankası’na nazaran enflasyonunun sorumlusu kuru soğandı: Tıpkı yılın Temmuz ayında “2018 Yılı 3. Enflasyon Raporu”nu açıklayan Merkez Bankası, besin enflasyonundaki yükselmenin kıymetli nedenlerinden birinin kuru soğan fiyatı olduğunu sav etmişti.
3- Depolar basıldı, soğan tüccarları terörist ilan edildi: Artan kuru soğan fiyatına karşı Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan harekete geçti. Soğan depoları basıldı, tüccarlar terörist ilan edildi. Medyada çabucak her gün farklı bölgelerden baskın haberleri yer almaya başladı. Narkotik polisinin uyuşturucu operasyonlarından sonra medyaya yansıyan haberler üzere, “yapılan baskın sonucu 30 ton soğan ele geçirildi” haberleri medyada geniş yer buldu. Soğan neredeyse uyuşturucu ile muadil görülmeye başlandı. Vatandaş konuta soğan almaya korkar hale geldi.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 21 Kasım 2018’de muhtarlarla buluşmasında yaptığı konuşmada şunları söyledi :” Patatesi stokluyorsunuz. Soğanı stokluyorsunuz, sebzeyi, meyveyi stokluyorsunuz. Bundan sonra aldığımız ihbarlar sebebiyle bütün bu stokların yapıldığı depoları basacağız. Kimse benim vatandaşıma, benim halkıma pahallı eser yedirme hakkına sahip değil, bu bu türlü biline. Ondan sonra da ne diyorlar, hastalıklı, çürüdü. Ya sen çürüttün be. Sen hastalıklı hale getirdin. Bunlar havasız kalınca ne olacak, olağan ki çürüyecek. Onun için asla taviz yok.”
4- Soğan depolanmazsa fiyat artar: Türkiye’de soğan ekimi ve hasadı iki periyotta yapılır. Turfanda ve depolanabilir olmak üzere iki çeşit soğan ekimi ve hasadı olur. Kısa gün soğanı olarak bilinen çeşitler Eylül-Ekim aylarında tarlaya ekilir. Nisan – Mayıs devrinde ise bunların hasadı yapılır. Turfanda soğan olarak da bilinen kısa gün soğanı bu devirde tüketilir. Yani uzun periyodik depolanamaz. Uzun gün soğanı olarak isimlendirilen çeşitler ise Ocak, Şubat, Mart aylarında tarlaya ekilir. Temmuz-Ağustos-Eylül aylarında hasat edilerek depolanır. Depolanması gerekiyor. Zira Sonbahar ve kış devrinde bu soğanlar piyasaya arz edilerek tüketilir. Depolanmazsa yiyecek soğan olmaz. Fiyat artar.
5- İthalat vergisi sıfırlanarak ithalat kapısı açıldı: Hükümet depo baskınlarıyla yetinmedi. Soğan ithalatının da kapısını sonuna kadar açtı. Mahallî seçimler öncesinde 15 Ocak 2019 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kuru soğanda yüzde 49,5 olan gümrük vergisi 28 Şubat 2019’a kadar sıfırlanarak ithalat kapısı açıldı.
6- İthalat özgür, ihracat müsaadeye bağlandı: 2018 ve 2019’da yaşanan fiyat artışını tekrar yaşamamak için bu sefer 2020 yılı başında soğan ve patates ihracatına kısıtlama getirildi. İhracat müsaadeye bağlandı. Periyodun Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli, soğan ve patates ithal etmemek için ihracatı müsaadeye bağladıklarını söyledi. İthalat serbestçe yapılırken, Ticaret Bakanlığı’nın 7 Ocak 2020 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan bildirisi ile kuru soğan, taze yahut soğutulmuş (tohumluk hariç) patates ihracatı Tarım ve Orman Bakanlığı müsaadesine bağlandı.
İthalatın özgür ihracatın fiili olarak durdurulması sonucu 2020 yılının Nisan ayında üreticide kuru soğanın kilosu 1 liranın altına düştü. Soğanı tarladan toplama maliyeti bile fiyatın üstünde olunca büyük sorun yaşandı. Tarım ve Orman Bakanlığı ihracatçı birliklerine yazı göndererek 29 Nisan 2020 tarihi itibariyle ihracatçı başına 250 tonu geçmeyecek halde kuru soğan ihracatına müsaade verilebileceğini duyurdu.
7- Pandemi tüketimi azalttı, fiyatlar düştü: Covid 19 pandemisi ile herkes meskene kapandı. Restoranlar, toplu tüketim yerleri, turizm tesisleri kapanınca soğan tüketimi azaldı. Bu türlü bir periyotta Irak Tarım Bakanlığı Mart 2021’de soğan ithalatını yasakladığını duyurdu. Türkiye’nin soğan ihracatında birinci sırada olan Irak’ın bu kararı üreticiye büyük darbe vurdu. İhracat durunca fiyat düştü ve üretici bir defa daha ziyan etti. Soğan ekiminden vazgeçenler oldu.
8- Toprak Mahsulleri Ofisi depodaki soğanları aldı: Pandemi nedeniyle restoranlar, turizm işletmeleri kapanınca tüketim azaldı. İthalatın özgür ihracatın ise kısıtlanması ile kuru soğan ve patates üreticinin elinde kaldı. Depolarda soğan beklerken yeni eser çıkmaya başladı. Üretici tarladaki soğanı toplamak yerine eserle birlikte sürmek zorunda kaldı. Zira toplama maliyeti fiyatın çok üzerindeydi. Tarım ve Orman Bakanı Bekir Pakdemirli imzası ile “İVEDİ” damgası ile 8 Nisan 2021’de 81 Vilayet Valiliği’ne yazı ile elde kalan soğan ve patatesin Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) tarafından alınacağı bildirildi. Yemeklik patates ve kuru soğanlar, Vilayet Toplumsal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarınca Valiliklerin nezaretinde, muhtaçlık sahibi tüketicilere fiyatsız dağıtıldı. Valiler, kaymakamlar parasız soğan dağıtıyoruz merasimi düzenleyip fotoğraf çektirdiler.
9- Üretim azalınca fiyat yine fırladı: Bütün bu uygulamalar, günübirlik siyasetler sonucunda Türkiye İstatistik Kurumu’na nazaran 2021 yılında 2,5 milyon ton olan kuru soğan üretimi, 2022 yılında yüzde 6 oranındaki düşüşle 2 milyon 350 bin tona geriledi. Gerçekte üretim daha çok azaldığı kestirim ediliyor. Pandemi sonrası tüketimde de süratli artış oldu. Ayrıyeten hava koşullarının da tesiri ile depolarda tekrar çürüme oldu. Piyasaya arz edilen soğan ölçüsü azaldı. Fiyat süratle yükselerek 10 liranın üzerine çıktı.
10-İhracata bir kısıtlama daha: Kasım 2022’de İzmir Vilayet Tarım ve Orman Müdürlüğü’nden Ege İhracatçı Birlikleri’ne gönderilen yazıda “Bazı Tarım Eserlerinin İhracatına Ait Tebliğ” kapsamında taze patates ve kuru soğan ihracatına kısıtlama getirildiği bildirildi. Yazıda birtakım muafiyetler dışında besin arz güvenliğinin sağlanması maksadıyla yapılacak ihracat müracaatları için Bitki Sıhhat Sertifikası ve/veya Sıhhat Sertifikası düzenlenmeyeceğine karar verildiği tabir edildi. 8 Mart 2023’te Resmi Gazete’de yayınlanan bildirim ile kimi tarım eserlerinde dönemsel olarak ihracatı düzenleme yetkisi Tarım ve Orman bakanlığına verilmesini öngören bildirim iptal edilerek bu yetki Ticaret Bakanlığı’na verildi. Ticaret Bakanlığı 25 Mart 2023 tarihli Resmi Gazete’de yayınlana bildirim ile kuru soğanın da olduğu 6 eseri “ihracatı kayda bağlı mallar listesine “ aldı. Kuru soğan ihracatında bu karar nedeniyle hala bir kısıtlama var.