Onur Erem
2023’te uygulanacak minimum fiyat, Aralık ayı başında toplanması beklenen Taban Fiyat Tespit Komitesi tarafından belirlenecek.
Toplantıya bir ay kala, yeni taban fiyata dair çeşitli beklentiler lisana getirilmeye başlandı.
Basında taban fiyatın 8 bin 500 TL olacağına dair tezler yer alırken, bunun bekar bir emekçinin aylık yaşama maliyeti (9 bin 450 TL) yahut dört kişilik bir ailenin yoksulluk hududunun yarısı (11 bin 800 TL) olması gerektiğini söyleyenler de var. Bu, neredeyse yüzde 100 oranında bir artış demek.
Yeni taban fiyata dair 14 Ekim’de bir açıklama yapan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Çalışma ve Toplumsal Güvenlik Bakanı Vedat Bilgin’in “Bundan evvelkilerden çok daha farklı bir hazırlığın içinde olduğunu” söyledi.
Bakan Alım de 13 Ekim’deki açıklamasında “Enflasyonun işçiler üzerindeki tahribatını ortadan kaldıracak bir düzenleme yapacağız” demişti.
Merkez Bankası 27 Ekim’de yıl sonu enflasyon iddiasını yüzde 5’e yakın artışla yüzde 65’e yükseltti.
Öte yandan 2022, minimum fiyata en yüksek artırım yapılan yıllardan biri olmasına karşın tıpkı vakitte dar gelirlilerin geçim derdini en çok hissettiği yıllardan biri de oldu.
Peki bu şartlarda 2023 için minimum fiyat artırımı ne kadar olmalı? Türkiye’deki minimum fiyat öbür Avrupa ülkelerine kıyasla ne durumda? Bilgileri inceledik ve uzmanlara sorduk.
Türkiye’de taban fiyat Avrupa’ya kıyasla ne durumda?
Türkiye’deki minimum fiyat 2015 yılına kadar pek çok Doğu Avrupa ülkesinin üzerindeydi. Lakin o tarihten sonra tablo bilakis döndü.
Kocaeli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde sanayi alakaları, emek tarihi ve çalışma hukuku üzerine çalışmalar yürüten Doç. Dr. Aziz Çelik Avrupa Birliği’ne (AB) giren gelir seviyesi düşük ülkelerin ortak pazar ve emeğin özgür sirkülasyonunun bir modülü haline gelmesiyle, bu ülkelerde minimum fiyatın artmaya başladığını söylüyor.
Öte yandan Türkiye’deki taban fiyat sırf AB üyesi ülkelerin gerisinde kalmadı, Sırbistan ve Karadağ üzere ülkeler de Türkiye’yi geride bıraktı.
Öyle ki, Avrupa İstatistik Ofisi (Eurostat) bilgilerinde yer alan 27 Avrupa ülkesi ortasında Türkiye, Arnavutluk’un akabinde en düşük taban fiyatı veren ikinci ülke oldu.
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İşletme Kısmı’ndan Prof. Dr. Yalçın Karatepe, bunda Türk Lirası’nın büyük bedel kaybının da tesirli olduğunu söylüyor.
Prof. Karatepe, “İhracatı artırmak isteyen iktidar, eser fiyatlarında denetim edebildiği tek kısım olan personellik fiyatlarını baskılayarak avantaj elde etmeye çalıştı fakat ithalat ihracattan daha fazla arttı” diyor:
“Vatandaşı fakirleştirerek dış ticarette rekabetçi olunamayacağını da net bir biçimde gördük. Fiyatları baskılayan siyasetlerin beklenen sonucu vermeyeceğini, yalnızca yoksulluğa yol açacağını görüyorum.”
Aziz Çelik, Türkiye’deki sendikalaşma oranlarının öbür Avrupa ülkelerinde daha düşük olmasının da taban fiyatın düşük kalmasında kıymetli bir etken olduğunu ekliyor:
“Avrupa’ya kıyasla Türkiye’de bir de Toplu İş Mukavelesi (TİS) sorunu var. Türkiye’de TİS’ler yalnızca sendikalı çalışanları kapsarken örneğin Fransa’da o işyerindeki herkes TİS’ten faydalanıyor. Böylelikle Fransa’da sendikalaşma oranı yüzde 10’un altında olsa da TİS kapsamında çalışanların oranı yüzde 90’ın üstünde oluyor.”
2023’te minimum fiyat ne kadar olmalı?
Doç. Dr. Aziz Çelik taban fiyatın en az, dört kişilik bir ailenin yoksulluk sonunun yarısı kadar olması gerektiğini, böylelikle iki ebeveynin çalıştığı iki çocuklu bir ailenin yoksulluk sonu üstünde kalabileceğini söylüyor.
Türk-İş’e nazaran Eylül ayında dört kişilik bir ailenin yoksulluk sonu 23 bin 600 TL oldu. Bunun yarısı 11 bin 800 TL yapıyor.
Asgari fiyatın bu düzeye gelmesi için 2,14 katına çıkarılması, öbür bir deyişle yüzde 114 artırım yapılması gerekiyor.
Bu, resmi enflasyon oranı olan yüzde 84’ün hayli üzerinde.
Çelik, Türkiye’de taban fiyata resmi enflasyon oranında artırım yapılmasının iki sakıncası olduğunu söylüyor.
Bunlardan birincisi, fakirlerin harcama sepetlerinin ortalama harcama sepetinden fazla olması.
Dar gelirlilerin harcamalarında besin, kira ve faturaların oranı, toplumun geri kalanına kıyasla daha fazla.
Bu yüzden besin enflasyonu ve kira artışının resmi enflasyonun üzerinde olduğu devirlerde taban fiyat artışını enflasyon oranında tutmak, fakirlerin geçimini daha da zorlaştırıyor.
İkinci sakınca ise resmi enflasyonun güvenilirliğiyle bağlı.
Dr. Aziz Çelik, Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) açıkladığı tüketici enflasyonunun güvenilirliğinin bir müddettir tartışmalı olduğunu, hissedilen enflasyonun bu orandan daha fazla olduğunu söylüyor.
Enflasyon Araştırma Kümesi (ENAG) isimli bağımsız oluşum Eylül ayında yıllık tüketici enflasyonunu yüzde 186 olarak hesaplarken TÜİK ise bu oranın yüzde 83,45 olduğunu belirtiyor.
Dr. Çelik, “Asgari fiyatın nominal olarak ne kadar arttığının bir değeri yok, minimum fiyatın alım gücünün ne kadar arttığı önemli” diyor ve son devirdeki minimum fiyat artışlarının alım gücünü artırmadığını söylüyor:
“Reel bir taban fiyat artışı olduğunu söylemek epey sıkıntı.”
Çelik, önümüzdeki yıl seçimlerin olması nedeniyle hükümetin taban fiyatta evvelki yılkilerden daha büyük bir artış yapma ihtimalinin de bulunduğunu lakin bu mevzuda yorum yapmak için erken olduğunu aktarıyor.
Yüksek artırım enflasyonu artırır mı?
Asgari fiyatta gerçekleşecek büyük bir artışın enflasyon oranını da üst çekeceğine dair telaşlar da var.
Prof. Dr. Yalçın Karatepe ise bu görüşe katılmıyor:
“Asgari fiyata yapılan artırımın kıymetli bir kısmı enflasyonun yol açtığı satın alım gücü kaybını telafi etmeye yönelik. Artık siz minimum fiyatı artırarak insanları doğalgaz faturalarını ödeyebilir hale getirmeniz enflasyonu artırabilir mi?
“Türkiye’deki enflasyonun nedeni talep kaynaklı değil. Türkiye’deki enflasyonun nedeni maliyet kaynaklı, bunun ana nedeni de faiz siyasetine bağlı olarak döviz kurlarındaki artış. Taban fiyattaki artış bu yüzden enflasyona yol açmaz, bunu çok net söyleyebilirim.
“Üstelik enflasyonla çabayı vatandaşın fakirleşmesi üzerine kurgulamak bir iktidar siyaseti olamaz aslında. İnsanları domates biber almasına imkan vermeyecek bir gelir düzeyine mahkum ederek enflasyonu düşürüyoruz diyebilir misiniz? Bir iktidarın temel emeli halkın refahını yükseltmek olmalı.”
Karatepe, minimum fiyatı yüksek oranda artırmanın, fakir emekçilerin alım gücünü artırmada tek başına kâfi olmayacağını söylüyor:
“Enflasyonu denetim altına almanız lazım. Enflasyonu düşük düzeylere indirmediğiniz sürece yapacağınız her artış tesirini birkaç ay içinde yitirecektir, elde edilen gelir gereksinimleri karşılamaya yetmeyecektir.
“Türkiye’de fiyatların düşük olması çok büyük bir sorun. Yalnızca taban ücretlilerin değil, tüm çalışanların maaşları düşük. Bunu yalnızca bir müşahede olarak söylemiyorum.
“Yoksulluk sonu olarak açıklanan bilgileri dikkate alacak olursak bugün çalışan nüfusun neredeyse yüzde 90’ı fakir.”
‘Asgari fiyat tuzağı’
Doç. Dr. Aziz Çelik, başka Avrupa ülkelerinde taban ücretlilerin oranının çok düşük olduğuna, Türkiye’de ise işgücünün yarısından fazlasının minimum fiyatla çalıştığına ve böylelikle emekçi sınıfının bir “asgari ücretliler topluluğuna” dönüştüğüne de dikkat çekiyor:
“Avrupa ülkelerinde temel fiyat belirleyicisi toplu pazarlıklarken Türkiye’de minimum fiyat temel fiyat belirleyicisi.
“Bu çok önemli bir sorun. Ben bunu ‘asgari fiyat tuzağı’ olarak isimlendiriyorum.
“Asgari fiyat yüksek seviyede artırılıyor ama geri kalan maaşlar tıpkı oranda artırılmadığı için daha fazla personel taban fiyatlı haline geliyor, minimum fiyat bir ortalama fiyata dönüşüyor.
“Bu bütün fiyat siyasetinin hükümet tarafından denetim edilmesi manasına geliyor. Başka fiyatlara de en azından minimum fiyat kadar artırım yapılmadığı sürece bu durumun kötüleşerek devam edeceğini düşünüyorum.
“Asgari fiyat AKP periyodunda yaklaşık 30 kat artarken memur maaşları, kamu personeli fiyatları ve emekli aylıkları 13-15 kat arttı. Bu da bütün fiyatları minimum fiyata yakınlaştırdı. Bunun bir fiyat siyaseti olduğunu düşünüyorum.
“Asgari fiyatta yüksek artış, daha fazla minimum fiyatlı yaratıyor. Bu personellerin maaşları başkalarına kıyasla daha fazla artırılınca, ömür standartlarının yükseldiğini düşünüyorlar. Geri kalan yüzde 50’ninse durumu kötüleşiyor. Ancak hükümet o yüzde 50’den oy alamadığını, alamayacağını düşünüyor. Bu türlü bir siyasal art planı olduğunu da varsayım ediyorum.”
Prof. Karatepe de iktisat kitaplarında minimum fiyatın giriş düzeyinde, tecrübesi olmayan, süreksiz bir müddet çalışan şahısların kazandığı maaş olarak anlatıldığını ama günümüzde Türkiye’de yetişmiş insanların bile taban fiyat kazandığını vurguluyor:
“Türkiye’nin güzel üniversitelerinden mezun olmuş, kurumsal şirketlerle çalışan bireyler de minimum fiyatın 1000 TL üzerinde maaş alıyor. Bu sürdürülebilir bir şey değil.”
Peki bu tablo nasıl değiştirilebilir?
Prof. Karatepe’ye nazaran işgücünün ve şirketlerin ulusal gelirden aldığı hissenin değiştirilmesi lazım.
TÜİK datalarına nazaran 2016’da çalışanlar ulusal gelirin yüzde 40’ını alırken bu oran 2020’de yüzde 38’e, 2022’de ise yüzde 25’e geriledi.
Şirketlerin aldığı hisse ise birebir yıllarda sırasıyla yüzde 41, yüzde 42 ve yüzde 54 oldu.
Şirketlerin kârlarının büyük oranda arttığını söyleyen Karatepe, “Aslında şirketler çalışanlarına daha yüksek maaş ödeyebilecek gelire sahip. Pekala çalışanlar neden bu yüksek fiyatlara erişemiyor? Zira sendikal haklarda büyük eksiklikler var” diyor.
Karatepe’ye nazaran bu tabloyu değiştirmenin tek yolu personellerin sendikal örgütlenmesini artırmaktan geçmiyor.
Siyasi partilerin bu mevzuyu gereğince gündeme getirmesi durumunda vergi sisteminde de değişikliğe gidilebileceğini söylüyor:
“TÜSİAD (Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği) ve DİSK (Devrimci Personel Sendikaları Konfederasyonu) bu bahiste ortak bir açıklama yaparak vergi dilimlerinin yükseltilmesini talep ediyor. Bu olursa çalışan kısmın harcanabilir geliri artar. Yoksulluk hududu altındaki tüm gelirlerin vergiden muaf tutulması kelam konusu olabilir.”
Bu tip taleplerin iktidar tarafından “bütçeye ziyan vereceği” gerekçesiyle reddedildiğini belirten Prof. Karatepe, kelamlarına şöyle devam ediyor:
“Ben de onlara şunu söylüyorum: Kurumlar vergisini önemli bir biçimde artırmayı tartışmamız gerekir tahminen. Dünyanın dört bir yanında kurumların ve zenginlerin daha fazla vergi ödemesi tartışılıyor.
“Örneğin kur muhafazalı mevduata bonkörce kaynak aktarılırken bunun yerine gelir vergisini indirmeyi bütçe açısından sıkıntılı bulmak, iktidarın bölüşüm sıkıntısına nasıl baktığını gösteriyor.”
Satın alma gücüne nazaran karşılaştırmak yanlışsız mu?
Eurostat ülkelerdeki minimum fiyatı satın alma gücü paritesine nazaran de karşılaştırıyor.
Bu listede Türkiye’deki minimum fiyat kimi Doğu Avrupa ülkelerinin üzerinde yer alıyor. İktidar da Türkiye’de kişi başı GSYH’den bahsederken ekseriyetle satın alma gücü paritesine nazaran olan bilgiyi tercih ediyor.
Peki ülkelerin taban fiyatlarını buna nazaran karşılaştırmak hakikat mu? Türkiye’deki bir taban fiyatlı, ay sonunu Çek Cumhuriyeti yahut Slovakya’daki bir taban ücretliden daha rahat mı getiriyor?
Piri Reis Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Ekonomist Prof. Erhan Aslanoğlu’nun bu sorulara karşılığı “Hayır”.
Aslanoğlu, satın alım gücü endeksinin yatırımcılara ülkelerin iç piyasalarını karşılaştırma imkanı verdiğini lakin minimum fiyatlar karşılaştırılırken satın alım gücüne nazaran dataların değil, nominal bilgilerin karşılaştırılması gerektiğini söylüyor:
“Türkiye’deki minimum fiyatın nominal olarak gerilemesi de, satın alma gücüne nazaran artması da TL’nin son periyottaki çok paha kaybının bir yansıması. TL her yüzde 10 bedel kaybettiğinde enflasyon yüzde 1,5-2 artıyor. Hasebiyle Türkiye’deki temel mal ve hizmet fiyatları ile Avrupa’dakiler ortasındaki fark artıyor.
“Bu Türkiye’nin iş gücü maliyetini Avrupa’ya kıyaslamaya yarıyor. Bunun artması, Türkiye’deki minimum ücretlinin refahında bir artışı tabir etmez. Türkiye’de yoksulluk sonlarına baktığımızda, minimum fiyat dört kişilik bir ailenin gereksinimlerini karşılamaktan da uzak.
“Bir ülkedeki taban fiyat düzeyi nominal fiyat düzeyi, yoksulluk hududu yahut en az gereksinimlerini karşılama hududuna nazaran belirlenir. Satın alma paritesine nazaran bunları karşılaştırmak hakikat değildir. Türkiye’nin kalkınması için nominal fiyatların gerilemesi değil yükselmesi gerekmektedir.”