Dünyanın önde gelen ekonomistlerinden, Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MİT) öğretim üyesi Prof. Dr. Daron Acemoğlu, T24 Yıllık Buluşmaları’nda, “Eskiden demokrasiye tehdit birçok vakit askerlerden ya da darbelerden geliyordu. 2005-2006 yılından beri darbe bayağı az. Onun yerine öbür bir tehdit türedi demokrasilere, medya özgürlüğüne karşı; seçimle gelen başkanların giderek kendilerini kısıtlayan hukuk devletini ortadan kaldırmaları, muhalefet başkanlarını mahpusa atmaları, büyük bir kutuplaşma, palavra medyası.” değerlendirmesini yaptı. Acemoğlu, Türkiye’de derin bir demokrasi krizi olduğunun altını çizdi.
T24, her yıl düzenleyeceği yıllık buluşmaların birincisini, dün Hilton Bosphorus İstanbul Konferans Merkezi’nde tam gün süren bir konferansla gerçekleştirdi.
Türkiye’nin saygın akademisyen, ekonomist, iş insanı ve dış siyaset uzmanlarının panellere katıldığı konferansına ABD’den canlı ilişki ile katılan Daren Acemoğlu, “Gelecek 30 yılda Türkiye ve dünyayı bekleyen ekonomik, demografik ve teknolojik olasılıklar” bahisli bir konuşma yaptı. İklim değişikliğine karşı ihtarlar yapan Acemoğlu, “İklim değişikliği şu anda dünyanın, dünya halkının geleceğini tehdit eden çok değerli bir unsur” dedi. Dünyada nüfus yaşının arttığına dikkati çeken Acemoğlu, “Bu da dünya iktisadını çok süratli bir formda sarsacak. Türkiye iktisadı ayaktaysa bu, genç nüfustan ötürü.” fikrini lisana getirdi.
Acemoğlu, şunları söyledi:
“Türkiye’nin ve dünyanın ekonomik, toplumsal ve politik geleceğini belirleyecek altı gelişmeden, akımdan bahsedeceğim. Sahiden bunların, Türkiye ve öteki gelişmekte olan ülkelerin geleceğini şekillendireceğini düşünüyorum. Bunların büyük bir kısmı Türkiye’de pek tartışılmıyor. Bunun kıymetli bir kayıp olduğunu düşünüyorum.
“Son 40 sene içinde dünya iktisadının teknolojisi daha çok otomasyona başladı”
“Otomasyon, tıpkı vakitte büyük fırsatlar yaratıyor”
Otomasyon, birebir vakitte büyük fırsatlar yaratıyor. Kurumsal yapı içinde yer alırsa üretkenliği artırma mümkünlüğü var. Fakat tıpkı vakitte eşitsizliğe ve çalışanların iş imkanlarına olan tesirlerine hazırlıklı olmak lazım. Gelişmiş olan ülkeler; Amerika, Avrupa’nın bir kısmı buna hazırlıksız yakalandı. Gelişmekte olan ülkeler, orta gelir sınıfına giren ülkeler, Türkiye üzere, güya bunların kendilerini etkileyen akımlar olmadığını düşünüyorlar. Halbuki aslında bu gelişmeler Türkiye’yi, Hindistan’ı, Güney Afrika’yı çok derin bir biçimde etkileyecek. Zira şu anda bunların başındayız. Bunun iki türlü, direkt ve endirekt tesiri olacak. Bu teknolojiler Türkiye’ye gelecekler. Daha da değerlisi, memleketler arası iş kısmını etkileyecek. Daha evvelce ihracata yönelik iş gücünü kullanan gelişmekte olan ülkelerin bunu yapmaları çok daha zorlaşacak. Bunu, hazırlıklı olmayan ülkeler için, bilhassa ihracat ve katma pahanın en yüksek olduğu alanlarda sıkışınca, bunun gelirlerine ve memleketler arası büyük negatif tesirinin olması mümkün.
“İklim değişikliği, şu anda dünyanın, dünya halkının geleceğini tehdit eden çok değerli bir unsur”
İklim değişikliği, şu anda dünyanın, dünya halkının geleceğini tehdit eden çok değerli bir öge. Bu hususta artık herhalde herkes hemfikir. Lakin iklim değişikliğine karşı hazırlıklı değiliz. Orta gelir seviyesinde olan ülkeler hiç hazırlıklı değil. İklim değişikliğinin birkaç tane çok derin tesiri olacak. Bunlardan bir tanesi, ülkelerin tarımda yapabilecekleri üretkenlikleri; hepsi değişecek. Endüstrinin yapısı değişecek. Daha da kıymetlisi, iklim değişikliğine karşı yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve bu yeni teknolojilerin kullanılması çok büyük bir avantaj sağlayacak kimi ülkelere. Bilhassa yeşil teknolojiler; güneş gücünü, rüzgar gücünü kullanan teknolojiler konusunda ne kadar erken yatırımda bulunulursa bunun gelecek 30-40 sene içindeki gelişme potansiyeline tesiri çok büyük olacak ve birebir vakitte dünyanın iklim değişikliği konusundaki önünde olan çok büyük manileri de aşmasına yardımcı olacak. Fakat bakarsanız, birçok gelişmekte olan ülke bu hususlarda yatırımda çok geride ve bu yatırımların yapılmaması gelecek 30 sene için büyük bir sorun yaratacak.
“Büyük olasılıkla çok daha büyük bir mülteci sorunu ile karşı karşıyayız”
Üçüncü öge ise iklim değişikliği ile ilgili olarak iklim değişikliğinin yaratacağı tesirlerin, bilhassa dünyanın birtakım kısımları ki Türkiye bu kısımlara çok uzak değil hem iç savaş hem çok kaygılı mülteci sorunları yaratma mümkünlüğü var. Kimi eksperler, gelecek 25-30 sene içerisinde 500 milyonun üzerinde mülteci olabileceğini düşünüyor. Bunlar birçok yörel ekonomiyi çok derin olarak sarsacaktır. Yani şu an esasen Suriye ve Irak savaşında gelen mültecilerin hem Avrupa’yı hem Türkiye’yi ne kadar değiştirdiğini ve çok sorun yarattığını görüyoruz. Bundan çok daha büyük bir mülteci sorunu ile karşı karşıyayız büyük olasılıkla. Tekrar hazırlıklı olmak, en değerli ögelerden bir tanesi. Lakin şayet bakarsanız ne Türkiye ne de öteki gelişmekte olan ülkeler bu mevzuda hazırlıklı değiller.
“Türkiye iktisadı ayaktaysa bu, genç nüfustan dolayı”
Üçüncüsü demografik gelişmeler; nüfusların yaşının artması, yapısının değişmesi. Bu da dünya iktisadını çok süratli bir formda sarsacak. Afrika dışındaki dünyanın çabucak hemen her yerinde nüfus çok daha yaşlı bir hale geliyor. Bir ülkeden örnek vereyim; Güney Kore. 1980 sonrasına bakarsanız, 50 yaş üstü olan nüfusa bakarsanız yüzde 20’nin altında, şu anda yüzde 60’a gelmiş durumda. Çok süratli bir formda yaşlanan ülkeler buna ayak uydurmak zorundalar ve buna ayak uyduramazlarsa büyük ekonomik ve toplumsal çöküşe yol açabilirler. Aslında Güney Kore, bu hususta başarılı olan bir örnek. Güney Kore’nin ihracatına bakarsanız birçok açıdan iş yüküne bağlı dallarda, örneğin kimya, otomobil ve çok süratli yaşlanan bir nüfusla şayet süratli bir formda hakikat teknolojiye yatırımı bulunmasaydı Güney Kore’nin iktisadı çok büyük bir sakinliğe giderdi. Fakat yaşlanma müddeti çok süratli, bir anda yeni teknolojilere yatırımda bulunabildiği için aslında bu biraz evvel söylediğim alanlardaki ihracatını azaltmak yerine artırmak durumuna geldi. Şayet büyüme suratına bakarsanız Güney Kore’nin, büyüme suratı 2000 yılından sonra arttı. Lakin birçok ülke, Türkiye’de dahil olmak üzere bu bahiste büsbütün hazırlıksız. Türkiye şu anda hâlâ genç bir nüfusa sahip ve şayet şu anda Türkiye iktisadı ayaktaysa bu, genç nüfustan ötürü. Niçin? Zira genç nüfus iki şey yaratıyor. Birincisi; girişkenlik. Türkiye, acayip girişken bir iktisada sahip; yeni yatırımlar, yeni dükkanlar, yeni şirketler, birebir vakit büyük bir iç talep. Bu iç talep ve girişkenlik, önümüzdeki tahminen bir 20 sene daha devam eder. Ondan sonra Güney Kore, Japonya, Almanya üzere yaşlanmaya başlayacak. Ve bu 20 sene içindeki fırsatı kullanmak ve bu 20 sene sonraki çok daha değişen yaş yapısına nazaran bir hazırlıkta bulunmak lazım. Tekrar bu hazırlıkta değiliz.
Demografik yapının bir eseri daha var, onu zati söyledim fakat bir daha vurgulamak istiyorum; iklim değişikliği yüzünden ve öbür savaşlar yüzünden, yaşanan savaşlarla mülteci sorunu ile demografik yapı değişecek. Almanya’da şu anda gençlerin çok büyük bir kısmı mülteci ve şu an Almanya’da süratli bir biçimde yaşlanan ve çok düşük sayıda çocuk yapan bir ülke olduğuna nazaran, yeni gelen mültecilerin yaş ortalaması da çok düşük olduğu için değişik bir demografik yapıya gidiliyor. Tekrar buna hazırlıklı olmak lazım. Türkiye doğal Almanya değil yapı olarak ancak Türkiye’nin de mülteci sorunu artabilir. Bu da değişik bir demografik yapı getirecek; yani yaşlanan bir Türkiye’de doğan kesim, daha genç bir mülteci kesiti.
“Demokrasinin büyümeye müspet tesiri var”
Dördüncü adım, bu söylediğim üç tane kadar kıymetli fakat daha değişik, daha varlıklı bir biçimde, tahminen de daha güç bir formda demokrasi… Demokrasi, bizim hepimizin hürmet duyduğu, hatta tek imkan olarak gördüğü bir sistem. Benim yaptığım araştırmalar, aslında büyümeye çok büyük tesiri, olumlu tesiri olduğu tarafında. Yani ülkede bazen gazeteler demokrasiden şikayet etseler bile aslında demokrasinin nimeti bir tek halkın idareye katılmasından değil, birebir vakitte demokratik ülkeler sıhhate daha fazla yatırım yapıyorlar. Bilhassa az gelişmiş bölümün eğitiminde daha fazla etkililer. Vergileri daha çok artırıyorlar. Vergi eksikliği aslında çok büyük bir sorun ve birebir vakitte iktisadın büyümesini sağlıyor. Son 60 sene içerisinde demokrasi, dünyanın hepsinde çok değişik bir gelişimden geçti. 1970’te dünya ülkelerinin üçte biri demokrasiydi. Bilhassa İspanya, Portekiz ve Yunanistan’daki askeri rejimlerin düşmesinden sonra, kimi siyasi bilimcilerin ‘3. Demokrasi Akımı’ dediği dönem başladı. Bunun ortasında Berlin duvarı düştü. Birtakım siyaset bilimciler, demokrasiye karşı gelecek diğer bir sistem kalmadı gibisinden açıklamalarda bulundu. Hakikaten de 1970’lerin sonlarından 2005 yılına kadar büyük bir demokrasi akımı yer aldı dünyada. Üçte birden üçte ikiye çıktı dünyadaki demokrasi idaresi. Daha da kıymetlisi, tahminen de demokratik olan ülkelerin demokrasi kurumları daha da gelişti. Lakin 2005-2006’dan başlayarak bunun tam karşıtı bir devir oluştu. 2006 yılından sonra bütün dünyada demokrasiler zayıfladı. Türkiye’de demokrasi krizi var şu anda çok derin fakat bir tek Türkiye’de değil. Hatta Türkiye’yi gelişen akımın içerisinde görmek lazım. Aslında Türkiye bu hususta büsbütün tipik bir örnek.
“Demokrasiye darbeler dışında yeni bir tehdit türedi”
Eskiden demokrasiye tehdit, birçok vakit askerlerden ya da darbelerden geliyordu. 2005-2006 yılından beri darbe bayağı az. Onun yerine diğer bir tehdit türedi demokrasilere, medya özgürlüğüne karşı; seçimle gelen önderlerin giderek kendilerini kısıtlayan hukuk devletini ortadan kaldırmaları, muhalefet önderlerini mahpusa atmaları, büyük bir kutuplaşma, palavra medyası. Yani birçok yanlışsız olmayan sansasyonel ya da büsbütün halkın başını karıştırma üzerine konseyi haberlerin dolaşması ve bu demokratik uygulamanın zorlaştırılması. Bunları dünyanın her tarafında görüyoruz; Brezilya’da, Amerika’da, Filipinler’de, Hindistan’da, Macaristan’da, Türkiye’de… Ve sorun şu ki demokrasinin zayıflamasının nedenini toplumsal bilimciler hâlâ anlamış değil. Yani bundan evvel vurguladığım üç öge, üç gelişme aslında anladığımız şeyler. Karşısında ne yapmamız gerektiğini daha çok anlıyorduk. Demokrasi konusuna gelince; bu demokrasi zıttı akımın nereden geldiği konusunda bir fikir muahedesi yok. Kimileri eşitsizlikten bahsediyor, kimileri globalleşmeden bahsediyor, kimiler toplumsal medyadan bahsediyor lakin şu anda bilgimiz şu ki demokrasinin gelecek için kıymeti aslında her zamankinden fazla.
“Jeopolitik sistem büsbütün değişmek üzere”
Küreselleşme, her ne kadar birtakım negatif şeyler getirse de bu jeopolitik istikrarın en değerli ögelerinden bir tanesi. Birçok gelişmekte olan ülke için de büyüme fırsatı yarattı. Türkiye, globalleşme olmadan 1960-70-80’lerdeki büyümelerini sağlayamazdı. Artık bu jeopolitik sistem büsbütün değişmek üzere. Şu an globalleşmenin geri adım attığını görüyoruz. Bence bu başlangıç. Bu, kısa vadeli bir şey değil. Çok daha az ve çok daha değişik globalleşmiş bir dünya göreceğiz. Ve şu anda Çin ve Amerika ortasındaki rekabetin kısa vadeli bir şey olmadığını artık insan anlamaya başladı. Bunun iki tane daha ögesi var. Birincisi demokrasi. Çin, başta olan komünist partinin denetimini sağlayabilmek için demokrasi hareketini öldürmek zorunda. Bunu en net formda Hong Kong’da gördük. Gelecek jeopolitik istikrarlar bir tek Çin ve Amerika ortasında olan çatışmadan değil, tıpkı vakitte demokrasi ve demokrasi aykırısı olan sistemler ortasında da olacak.
“Küreselleşmeye reaksiyon olarak milliyetçilik çok daha süratli bir halde yükseldi”
Aynı vakitte globalleşmeye reaksiyon olarak ‘milliyetçilik’ çok daha süratli bir formda yükseldi. Bu da jeopolitik dengeyi çok daha değiştirecek, zira milliyetçiliğin kuvvetlendiği yerde memleketler arası konferanslar çok daha sıkıntı olacak. Lakin geleceğe bakarsanız; pandemiler olsun, iklim değişikliği olsun, dünyanın bu kutuplaşmış ilgileri olsun, dünyada memleketler arası konferanslar çok daha kıymetli bir hale geliyor. Yani bu durumda dünyanın gelecek 30-40 sene içinde bir sıkıştırılacak durumu var. Konferanslar daha değerli bir hale gelmesine karşın o konferansları yapacak kurumları zayıf ve o konferansları yapacak iklimden uzaklaştıran milliyetçilik üzere akımlar var.
“Kredinin bol olduğu, faizlerin düşük olduğu bir periyodun sonuna geliyoruz”
Kredinin bol olduğu, faizlerin düşük olduğu bir periyodun sonuna geliyoruz. Şu anda buna başlamış durumdayız. Enflasyon olmasa bile faizlerde artış olmaya başlamıştı. Kredi ile olan büyüme sistemindeki tıkanmayı 2019’da bile görebiliyorduk. Lakin bilhassa küresel enflasyon sorunu arttıkça faizlerin hem Amerika’da hem Avrupa’da arttığını görüyorduk. Çin’de kredi ile büyümenin sonlarına gelindiği de artık aşikar. Krediyle büyürken hem inşaat dalında olsun hem öbür alanlarda olsun verimsiz yatırımlarla dolu olan şirketler ve ülkeler evvel bunu temizlemek ve yeni büyüme stratejileri bulmak zorunda. Türkiye’de bu bahiste biraz bir anlayış var fakat buna yeni bir strateji geliştirme yok ve hatta kimi yerlerde krediyle büyüme gayreti devam ediyor, seçim iktisadı gayreti yapısı altında. Bu yeni strateji aramasına vaktinde başlamazsak sonra bunu yapmak çok daha güç olacak. Zira verimsizlikler, bilanço sorunları daha da artacak.”